(ویدئو) ساز ۷۰۰ ساله ای که جهانی شد؛ نوای این ساز را بشنوید

به گفته محمدصدیق دهواری، پژوهشگر میراث سیستان و بلوچستان، نوازندگی رباب در سراوان بلوچستان قدمتی ۷۰۰ ساله دارد و اهالی روستاهای سراوان نوازندگی را سینه به سینه از پدران خود آموخته‌اند. محمدعارف سیدزاده، یکی از نوازنده‌های قدیمی بلوچ به همشهری می‌گوید که حالا با ثبت جهانی این ساز که در مجالس مولودی‌خوانی نواخته می‌شود، لازم است حمایت مالی برای برپایی کلاس‌های آموزشی در همه استان‌ها در نظر گرفته شود.

خانه‌هایی که آموزشگاه است

در ناگان، دهک، کلپورگان و کوشکوک و دیگر روستاهای سراوان در منطقه بلوچستان، نوازندگان از روز اولی که رباب به دست گرفتند، کلاس آموزش موسیقی به خود ندیده‌اند. خانه‌های روستا سال‌هاست آموزشگاهی شده که استادان و نوازندگان قدیمی هر چه را در چنته دارند به جوان‌ترها یاد می‌دهند. محمد عارف سیدزاده، ۵۳ ساله و اهل روستای دهک است. هنوز اول راه نوجوانی بود که زخمه زدن بر رباب را از مرحوم پدرش آموخت. او به همشهری می‌گوید: «کلاس موسیقی نداشتیم و هنوز هم نداریم. یادم هست هر روز در خانه‌مان باز بود و برای آموزش پیش پدرم می‌آمدند؛ از فامیل گرفته تا دوست و آشنا. صدای رباب مرا هم شیفته خودش کرد. ۲ سال طول کشید تا فوت و فن را از پدرم آموختم.»

سیدزاده ادامه صحبتش را به جهانی شدن رباب ربط می‌دهد و می‌گوید: «جهانی شدن رباب یعنی اهمیتی که این ساز داشته و خوشبختانه زمینه‌ای فراهم شده تا این ساز قدیمی بیشتر شناخته شود و صدایش هم به گوش دنیا برسد. ره‌آورد جهانی شدن برای نوازندگان حمایت مالی برای برپایی کلاس‌های آموزشی به شکل آکادمیک خواهد بود تا آموزش‌ها از حالت سنتی به شکل رسمی درآید و بیشتر بتوانیم از دانش و تجربه استادان این منطقه بهره ببریم.» سیدزاده می‌گوید که ساخت ساز رباب هم در سراوان متدوال است و از افغانستان و پاکستان هم وارد می‌شود. یادگیری ساخت ساز هم مانند نواختنش سینه به سینه در سراوان از شاگرد به استاد منتقل شده‌است.

مراسم مولودی‌خوانی

نوای رباب از این جهت در منطقه بلوچستان ماندگار شده و قرن‌ها قدمت دارد که در مراسم آیینی نواخته می‌شود. سیدزاده می‌گوید: «موسیقی در تار و پود بلوچ ریشه دوانیده. موسیقی عرفانی هم جایگاه ویژه خودش را دارد و نسل به نسل بین سادات منطقه حفظ شده. مراسم مولودی‌خوانی بلوچ با رباب معنا پیدا می‌کند.»

موسیقی مذهبی در میان فرهنگ بلوچستان جایگاه خاصی دارد. مراسم گواتی (ذکرخوانی مذهبی) تاریخ کهنی در آداب و رسوم مردمان این سرزمین دارد.

در این مراسم مذهبی بلوچستان ذکرخوان به همراه نوازنده رباب در میان جمع ذکر می‌گوید و حاضران نیز در بخش‌هایی با تکرار ترجیع‌بندهای شعر، خواننده و نوازنده را همراهی می‌کنند. محمدصدیق دهواری، پژوهشگر میراث سیستان و بلوچستان نیز می‌گوید: «ساز رباب در محافل شعرخوانی یا همان ذکرخوانی که اشعار حافظ، شمس و مولانا خوانده می‌شود، نواخته می‌شود. نوازندگان سراوان هم بیشتر از شاگردان مرحوم خواجه محمد مرشد هستند. هم اکنون برپایی مراسم مولودی‌خوانی شب‌های دوشنبه و چهارشنبه در خانه‌های روستاهای سراوان به قوت خود باقی است.»

در محفل ذکر روستاهای سراوان و در مولودی‌خوانی به ویژه نیمه شعبان علاوه بر اشعار بزرگان ادبیات فارسی، شعرهای محلی شاعران سراوان نیز خوانده می‌شود. بیشتر اهالی روستاهای پیرآباد و دهک که از سادات هستند، اشعار عرفانی می‌سرایند.

رُباب و رَباب؛ کدام صحیح است؟

یک نوازنده رباب و پژوهشگر موسیقی بلوچستان به همشهری می‌گوید: «هر دو تلفظ رُباب و رَباب برای این ساز به کار برده می‌شود و هر دو درست است. در بلوچستان و بیشتر سمت سراوان به این ساز رَباب می‌گویند. هنرمندان افغانستانی هم از لفظ رُباب استفاده می‌کنند. به سمت کابل هم برویم از واژه روباب هم استفاده می‌کنند که هر ۳ این تلفظ برای این ساز درست است.»

فاروق رحمانی ادامه می‌دهد: «نواختن رباب در دیگر نقاط کشور، سابقه چندانی ندارد و به بیش از ۱۵ سال نمی‌رسد و نوازندگان هم از شاگردان استادان بلوچ هستند. در منطقه خراسان بزرگ هم رباب‌نوازان حضور داشته‌اند.»

هویت فرهنگی مردم محلی

در توضیح پرونده هنر ساختن و نواختن رباب آمده است که رباب، بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی جامعه ایران است که حامل سنت‌های مردم بوده و از طریق موسیقی، جشن‌ها و آیین‌ها، جوامع گوناگون را به یکدیگر پیوند می‌دهد. این ساز به‌عنوان عنصری وحدت‌بخش، همبستگی را تقویت کرده، پیوندهای اجتماعی را استحکام می‌بخشد و تبادل فرهنگی را ترویج می‌دهد. این عنصر به‌عنوان پایه‌ای از موسیقی آبا و اجدادی برای جوامع و مردم محلی به‌شمار می‌رود.

بدنه رباب بیشتر از تنه‌های خشک شده درخت توت تشکیل شده است. رباب و آداب و رسوم آن در شرق ایران، به ویژه در جوامع افغانی، بلوچ، زابلی (سیستانی)، خراسانی، نقش‌بندی، چشتی، قادری و سهروردیه، مولفه فرهنگی مهمی است.

منبع: همشهری