معدن و تحلیل هزینه‌-فایده آن

علی شاطری

تحلیل هزینه-فایده (Cost-benefit Analysis) شامل ارزیابی دقیق سود و هزینه‌های مرتبط با فعالیت‌های صنعتی و معدنی و تأثیرات آن بر اقتصاد، محیط زیست و جامعه است. این تحلیل به تصمیم‌گیران کمک می‌کند تا تعیین کنند که آیا فعالیت‌های آنان به‌طور کلی برای یک منطقه یا کشور سودمند است یا خیر. در ایران، داشتن منابع سرشار معدنی با درصد خلوص بالا و همچنین معدن‌داری دولتی (متأسفانه با توجه به اقتصاد غیرآزاد (دولتی) ایران، امکان واگذاری معادن بزرگ وجود ندارد و ایمیدرو به‌عنوان سازمانی دولتی موظف به حفظ و اجاره معادن است) باعث شده فضای کسب‌و‌کار معدن، به‌گونه‌ای پیش برود که خالی از تحلیل اساسی هزینه‌-فایده‌های آن بشود. با یک بازدید سطحی از منطقه اطراف معادن پردرآمد در ایران، به سرعت متوجه می‌شویم که بین فقر آن منطقه، با درآمد معادن رابطه مستقیم وجود دارد. یعنی هرچقدر معادن پردرآمدتر، روستاها و شهرهای اطراف آن فقیرتر هستند که متأسفانه شاید یکی از دلایل بی‌اهمیتی به این موضوع، تحلیل هزینه‌-فایده باشد. اما در این یادداشت سعی کردم کلیات آن را مطرح کنم و در ادامه، به جنبه‌های مختلف هزینه-فایده معادن بپردازم. در‌واقع المان‌های زیر ابزار اساسی ما در تحلیل هزینه-فایده معادن است:

1- مزایای اقتصادی (فایده‌ها)

معادن نقش مهمی در اقتصاد بسیاری از کشورها ایفا می‌کنند. ارزش افزوده در زنجیره تأمین معادن می‌توانند باعث توسعه صنایع پایین‌دستی مانند صنایع فولاد، آلومینیوم و دیگر فلزات شوند و ارزش افزوده بالاتری ایجاد می‌کنند.

افزایش تولید ناخالص (GDP): معادن با استخراج و صادرات مواد معدنی می‌توانند به افزایش تولید ناخالص داخلی کمک کنند، به‌ویژه در کشورهایی که اقتصاد آنها بر منابع طبیعی متکی است. اشتغال‌زایی و کاهش بی‌کاری: فعالیت‌های معدنی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم منجر به ایجاد فرصت‌های شغلی می‌شوند. این امر به کاهش بی‌کاری و بهبود شرایط اقتصادی در مناطق معدنی کمک می‌کند.  افزایش درآمد دولت‌ها: از طریق مالیات، عوارض و حق‌الامتیازهای استخراج مواد معدنی، درآمد قابل توجهی برای دولت‌ها حاصل می‌شود که می‌تواند برای توسعه زیرساخت‌ها و خدمات عمومی استفاده شود. توسعه صنایع پایین‌دستی: استخراج مواد معدنی می‌تواند منجر به رشد صنایع وابسته مانند فلزات، سیمان و انرژی شود که به اقتصاد تنوع بیشتری می‌بخشد و مزیت‌های اقتصادی بلندمدت ایجاد می‌کند.

2-هزینه‌های زیست‌محیطی

فعالیت‌های معدنی معمولا با هزینه‌های زیست‌محیطی زیادی همراه هستند.

تخریب محیط زیست: استخراج مواد معدنی می‌تواند منجر به تخریب جنگل‌ها، تخریب زمین و از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی شود. این مشکلات زیست‌محیطی ممکن است تنوع زیستی را کاهش دهد و چرخه‌های طبیعی را مختل کند. 

آلودگی آب و خاک: مواد شیمیایی که در فرایندهای استخراج و جداسازی مواد معدنی استفاده می‌شوند، ممکن است باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی و سطحی و خاک شوند که منجر به مشکلات بلندمدت برای کشاورزی و سلامتی انسان‌ها می‌شود. انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا: فرایندهای معدنی اغلب با انتشار گازهای مضر و گرد‌و‌غبار همراه هستند که باعث آلودگی هوا و افزایش گازهای گلخانه‌ای می‌شود.

3-هزینه‌های اجتماعی

جابه‌جایی جوامع محلی: گاهی اوقات فعالیت‌های معدنی منجر به جابه‌جایی اجباری جوامع بومی می‌شود که می‌تواند باعث ازدست‌رفتن منبع درآمد و کاهش کیفیت زندگی آنها شود و تغییرات فرهنگی و اقتصادی با ورود معادن به مناطق بومی می‌تواند تغییرات ناگهانی در ساختار اقتصادی و فرهنگی این مناطق ایجاد کند که همیشه به نفع جامعه نیست. جابه‌جایی و تغییرات جمعیتی: گاهی اوقات‌ برای اجرای پروژه‌های معدنی بزرگ، جوامع محلی باید جابه‌جا شوند که این امر می‌تواند منجر به ازدست‌رفتن خانه‌ها و منابع درآمد افراد و ایجاد نارضایتی‌های اجتماعی شود. بهره‌کشی از نیروی کار: در برخی مناطق، به‌ویژه در کشورهایی با قوانین کاری ضعیف، معادن با مشکلاتی مانند شرایط کاری نامناسب و ایمنی ناکافی مواجه هستند که می‌تواند منجر به آسیب‌های جسمی و حتی مرگ کارگران شود که فاجعه اخیر طبس نیز گویای همین ضعف در ایران است. تأثیرات فرهنگی: ورود معادن به مناطق بومی و دورافتاده می‌تواند فرهنگ‌های محلی را تحت تأثیر قرار دهد و منجر به ازدست‌رفتن ارزش‌های سنتی و تغییرات ناگهانی در ساختار اجتماعی شود.

4-تحلیل هزینه-فایده بلندمدت

باید توجه داشت که سود اقتصادی معادن معمولا در کوتاه‌مدت مشهود است، اما هزینه‌های زیست‌محیطی و اجتماعی می‌تواند در بلندمدت بیشتر شود. معادنی که بدون برنامه‌ریزی مسئولانه و بازسازی محیط، پس از اتمام بهره‌برداری رها می‌شوند، می‌توانند بار اقتصادی زیادی برای دولت‌ها و جوامع محلی ایجاد کنند. این بارها شامل پاک‌سازی مناطق آلوده، بازسازی زیستگاه‌ها و ارائه کمک‌های اقتصادی به جوامع آسیب‌دیده است. برای تحلیل دقیق هزینه-فایده معادن باید عوامل بلندمدت نیز در نظر گرفته شوند. برخی از هزینه‌ها و منافع معادن ممکن است در کوتاه‌مدت قابل مشاهده نباشند: بهره‌وری بلندمدت زمین: معادنی که پس از اتمام استخراج بدون بازسازی مناسب رها می‌شوند، ممکن است زمین‌هایی بلااستفاده و بی‌حاصل برجای بگذارند. ‌هزینه‌های پاکسازی و بازسازی: پس از پایان فعالیت‌های معدنی، هزینه‌های قابل توجهی برای پاکسازی محیط زیست و بازسازی مناطق تخریب‌شده لازم است که گاهی این هزینه‌ها بر عهده دولت یا جامعه است. توسعه پایدار و سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی: معادنی که به مسئولیت اجتماعی خود پایبند هستند، با سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌ها، بهبود خدمات بهداشتی و آموزشی و تعامل با جامعه، به کاهش هزینه‌های اجتماعی کمک می‌کنند و باعث توسعه پایدار می‌شوند.

نتیجه آنکه تحلیل هزینه-فایده معادن باید با درنظرگرفتن همه جنبه‌های اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی انجام شود. سود اقتصادی کوتاه‌مدت ممکن است با هزینه‌های زیست‌محیطی و اجتماعی بلندمدت جبران نشود؛ بنابراین برای دستیابی به نتایج مطلوب، ضروری است که معادن با استراتژی‌های مسئولیت‌پذیرانه و برنامه‌ریزی‌های دقیق مدیریت شوند. به‌کارگیری فناوری‌های نوین و اجرای مقررات سخت‌گیرانه می‌تواند به کاهش هزینه‌های زیست‌محیطی و افزایش منافع اجتماعی کمک کند و توسعه‌ای پایدارتر را برای جوامع به همراه داشته باشد. امروزه فعالیت‌های صنعتی بدون توجیهات زیست‌محیطی عواقب بسیاری به همراه دارد که آگاهی جامعه باعث شده است به این موضوع اهمیت زیادی داده شود. همچنین فعالیت‌های معدنی باید با دقت و توجه به تعادل میان سود اقتصادی و اجتماعی انجام شوند. اجرای پروژه‌های مسئولیت اجتماعی، رعایت استانداردهای زیست‌محیطی و توجه به رفاه اجتماعی جوامع محلی می‌تواند به کاهش این هزینه‌ها کمک کند و معادن را به ابزاری برای توسعه پایدار تبدیل کند.