نفس‌های تنگ ایران

بحران آلودگی هوا در ایران به یکی از جدی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی کشور تبدیل شده است. این بحران نه‌تنها سلامت عمومی را به خطر انداخته، بلکه پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی نیز به‌همراه داشته است. در سال جاری، تعداد روزهای هوای پاک در شهرهای بزرگ ایران، به ویژه تهران، مشهد، اصفهان و اهواز، به شکل قابل توجهی کاهش یافته است. بررسی آماری نشان می‌دهد از 365 روز سال، بسیاری از این شهرها کمتر از 50 روز هوای پاک را تجربه کرده‌اند که این رقم در مقایسه با استانداردهای جهانی بسیار پایین است.

کاهش روزهای هوای پاک

در تهران به عنوان پایتخت و یکی از آلوده‌ترین شهرهای کشور، تنها 25 روز هوای پاک در سال 1402 ثبت شده است. این در حالی است که بسیاری از روزهای دیگر در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس یا حتی برای عموم مردم قرار داشته‌اند. دلیل اصلی این کاهش شدید در کیفیت هوا، ترکیبی از عوامل انسانی و طبیعی بوده است. مازوت‌سوزی، استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی بی‌کیفیت، تردد خودروهای فرسوده و عدم اجرای سیاست‌های کاهش آلودگی هوا از مهم‌ترین دلایل این وضعیت بحرانی هستند.

مازوت‌سوزی و سهم آن در آلودگی هوا

یکی از جدی‌ترین عوامل تشدید آلودگی هوا در سال جاری، استفاده گسترده از مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع کشور بوده است. مازوت به عنوان سوختی ارزان اما بسیار آلاینده، به دلیل کمبود گاز طبیعی و افزایش تقاضا برای برق در فصل زمستان، به شکل گسترده‌ای در نیروگاه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. این امر منجر به انتشار حجم عظیمی از گازهای آلاینده همچون دی‌اکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق شده است. طبق گزارش‌های رسمی، بیش از 40 درصد از نیروگاه‌های کشور در فصل زمستان از مازوت استفاده کرده‌اند. این در حالی است که مازوت‌سوزی نه‌تنها تأثیرات مخربی بر کیفیت هوا دارد، بلکه در طولانی‌مدت باعث تخریب لایه اوزون و افزایش اثرات تغییرات اقلیمی نیز می‌شود. همچنین، نزدیکی نیروگاه‌های مازوت‌سوز به شهرهای بزرگ و پرجمعیت مانند اصفهان و شیراز، اثرات آلودگی را به شکل مستقیم بر سلامت شهروندان این مناطق نمایان کرده است.

قطعی برق و تأثیر آن بر آلودگی هوا

بحران کمبود انرژی در سال جاری، به ویژه در ماه‌های سرد سال، باعث افزایش قطعی برق در بسیاری از شهرها شد. این قطعی‌های مکرر نه‌تنها باعث اختلال در زندگی روزمره مردم شد، بلکه به‌طور غیرمستقیم بر افزایش آلودگی هوا نیز تأثیر گذاشت. با قطع برق، بسیاری از خانوارها و صنایع به استفاده از ژنراتورهای دیزلی روی آوردند که میزان آلاینده‌های منتشرشده از این دستگاه‌ها بسیار بالاست. علاوه بر این، کاهش توانایی تصفیه هوا توسط دستگاه‌های الکتریکی در این شرایط نیز به تشدید آلودگی کمک کرد.

نقش خودروهای فرسوده و سوخت‌های بی‌کیفیت

یکی دیگر از عوامل مؤثر در افزایش آلودگی هوا، تردد گسترده خودروهای فرسوده در جاده‌ها و خیابان‌های ایران است. طبق آمار، بیش از دو میلیون خودروی فرسوده در سطح کشور در حال تردد هستند که هریک از آنها چندین برابر یک خودرو استاندارد آلایندگی ایجاد می‌کنند. این در حالی است که برنامه‌های دولت برای جایگزینی خودروهای فرسوده به دلیل کمبود بودجه و عدم همکاری خودروسازان داخلی به کندی پیش می‌رود. علاوه بر این، کیفیت پایین سوخت توزیعی در کشور نیز به یکی از مشکلات اساسی تبدیل شده است. تحقیقات نشان می‌دهد که سوخت مصرفی در ایران، به‌ویژه بنزین و گازوئیل، حاوی مقادیر بالای گوگرد و مواد آلاینده است که باعث افزایش غلظت آلاینده‌ها در هوا می‌شود. در بسیاری از روزها، شاخص کیفیت هوا به دلیل افزایش غلظت ذرات معلق PM2.5 و PM10 به سطح خطرناک رسیده است.

پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آلودگی هوا

بحران آلودگی هوا علاوه بر تأثیرات زیست‌محیطی، پیامدهای اقتصادی گسترده‌ای نیز به همراه داشته است. هزینه‌های درمان بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا، مانند بیماری‌های قلبی، ریوی و سرطان، بار سنگینی را بر سیستم بهداشت و درمان کشور تحمیل کرده است. بر اساس گزارش‌های وزارت بهداشت، در سال جاری بیش از 30 هزار نفر به دلیل مشکلات مرتبط با آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. همچنین، بهره‌وری نیروی کار به دلیل غیبت‌های ناشی از بیماری‌های مرتبط با آلودگی کاهش یافته است. از نظر اجتماعی، افزایش آلودگی هوا باعث کاهش کیفیت زندگی شهروندان شده است. خانواده‌ها به دلیل نگرانی از سلامت کودکان و افراد مسن، فعالیت‌های بیرون از خانه را محدود کرده‌اند که این امر بر سبک زندگی و حتی سلامت روانی جامعه تأثیر منفی گذاشته است. همچنین شکایات مردمی از عملکرد مسئولان در مدیریت بحران آلودگی هوا افزایش یافته و به نارضایتی عمومی دامن زده است.

تلاش‌های ناکافی برای مدیریت بحران

اگرچه دولت و نهادهای مربوطه اقداماتی را برای کاهش آلودگی هوا انجام داده‌اند، اما این تلاش‌ها در مقایسه با شدت بحران ناکافی به نظر می‌رسد. طرح‌هایی مانند افزایش محدوده طرح ترافیک، ممنوعیت تردد خودروهای فرسوده و توزیع سوخت استاندارد، به دلیل ضعف در اجرا و نظارت به نتیجه مطلوب نرسیده‌اند. همچنین برنامه‌های بلندمدت مانند توسعه حمل‌ونقل عمومی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به دلیل کمبود منابع مالی و مشکلات ساختاری به‌کندی پیش می‌رود.

برای مقابله با بحران آلودگی هوا، اقدامات فوری و بلندمدت باید در دستور کار قرار گیرد. استفاده از سوخت‌های پاک و جایگزینی مازوت با گاز طبیعی در نیروگاه‌ها و صنایع، یکی از مهم‌ترین اقدامات فوری است. همچنین، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و تشویق استفاده از خودروهای برقی و هیبریدی می‌تواند تأثیر چشمگیری در کاهش آلودگی هوا داشته باشد. در بلندمدت باید به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی و بادی، توجه بیشتری شود. همچنین تصویب قوانین سختگیرانه‌تر برای کاهش آلایندگی صنایع و خودروها و اجرای جدی‌تر این قوانین ضروری است. علاوه بر این، افزایش آگاهی عمومی درباره پیامدهای آلودگی هوا و نقش افراد در کاهش آن، می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند. بحران آلودگی هوا در ایران نه‌تنها یک مسئله زیست‌محیطی، بلکه یک معضل اجتماعی و اقتصادی است که نیازمند توجه جدی و اقدامات فوری است. سال 1402 با کاهش چشمگیر روزهای هوای پاک و افزایش غلظت آلاینده‌ها، هشداری جدی برای مسئولان و شهروندان بود. اگرچه عوامل مختلفی مانند مازوت‌سوزی، تردد خودروهای فرسوده و استفاده از سوخت‌های بی‌کیفیت در تشدید این بحران نقش داشته‌اند، اما با برنامه‌ریزی مناسب و اجرای اقدامات مؤثر می‌توان از شدت آن کاست و کیفیت زندگی شهروندان را بهبود بخشید.