شادنوشی یا جام مرگ؟

مریم مختاریان: از سال ۹۸ که الکل صنعتی در برهه‌ای از زمان تعداد کشته‌هایش از کرونا پیشی گرفت، تا مهرماه امسال که مرگ بر اثر مسمومیت با الکل تقلبی دوباره به صدر اخبار بازگشت، در یک ماه اخیر تعداد فوت‌شدگان با الکل‌های حاوی متانول و دیگر مواد شیمیایی روندی تصاعدی داشته است. عوارض ادامه‌دار و گاه طولانی‌مدت و همیشگی مسمومیت‌ها نیز جامعه را نگران کرده است. آخرین اخبار اعلام‌شده، ۱۸ نفر در استان گیلان، ۱۱ نفر در استان همدان و استان مازندران که با ۲۵ فوتی پیشران است. ۳۴۴ نفر در مازندران، ۶۶ نفر در گیلان و پنج نفر مسموم در بیمارستان‌های زنجان بستری شده‌اند. آمارهایی که دیگر بازدارندگی ندارد و روش‌های تشخیصی‌ای که قابل اعتماد نیست. شفاف‌نبودن همه جزئیات و فرهنگ‌سازی‌هایی که گویا اثری ندارد، این مسئله را ادامه‌دار کرده است.

روش‌های مختلف صحت‌سنجی الکل‌ها نیز به نظر تعداد زیادی از افراد را گمراه کرده است. دومینوی ادامه‌دار مسمومیت‌های الکلی که علی‌رغم تعداد بالای فوت‌شده‌ها همچنان ادامه دارد، چه زمانی متوقف خواهد شد؟

افزایش آمار فوتی‌ها بر اثر مسمومیت با الکل‌های تقلبی در روزهای اخیر در صدر اخبار رسانه‌ها و فضای مجازی قرار گرفته‌ است. مشکلات گوارشی و بینایی که از دیگر عوارض این الکل‌هاست، بیش از صد نفر را راهی بیمارستان‌ها کرده است. نگرانی جامعه از این مسمومیت‌ها باعث شده افراد از رو‌ش‌های مختلفی برای ارزیابی سلامت الکل قبل از مصرف استفاده‌ کنند. روش‌های زیادی برای تشخیص خانگی مرسوم بود که پزشکان آنها را رد کردند. اما کیت‌های تشخیص الکل تقلبی که این روزها در داروخانه‌ها قابل خریدند و حتی فروش آنلاین دارند، تا چه حد قابل اعتماد هستند؟

تعداد رو به افزایش فوتی‌ها

از اوایل مهرماه امسال، اخبار فوت بر اثر مسمومیت‌های الکلی دوباره شدت گرفت. در پنج استان کشور بیش از 300 مسموم به بیمارستان‌ها مراجعه کردند. در روزهای ابتدایی، شاهد کمتر از 10 نفر فوتی در سه استان کشور بودیم، اما در زمان کوتاهی تعداد استان‌ها به پنج رسید و بنابر گزارش پزشکی قانونی مازندران، فقط در یک هفته ۲۱ نفر در این استان جان خود را از دست داده‌اند. در استان گیلان نیز تا روز ۲۳ مهرماه ۱۸ نفر فوت شده‌اند. دادستان عمومی و انقلاب استان همدان نیز از ۱۱ نفر فوت‌شده این استان خبر داد. استان زنجان با یک نفر فوت‌شده با احتمال افزایش این تعداد روبه‌روست. تعداد کلی فوت‌شدگان تا ۲۰ مهرماه ۴۸ نفر اعلام شده بود.

آمار در ابعادی دیگر

گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت اجتماعی-فرهنگی در سال ۱۴۰۲، مرگ‌و‌میرهای غیرطبیعی برحسب جنس و به تفکیک علت فوت‌ مسمومیت با سم (فوت ناشی از مصرف الکل متانول، اتیلن‌گلیکول و سایر الکل‌ها به‌جز الکل اتانول در موارد فوت ناشی از مسمومیت سم در نظر گرفته شده است) در سال‌های اخیر را نشان می‌دهد؛ در سال ۱۴۰۲، دوهزارو ۱۰۳ نفر که نسبت به سال ۱۴۰۱ با تعداد دوهزارو ۴۹ نفر افزایش داشته‌ است. در بهار سال ۱۴۰۳ نیز ۵۴۰ نفر فوت ‌شده‌اند. در‌ مسمومیت‌های اخیر هنوز جزئیات آماری دقیقی از سن و جنسیت فوت‌شدگان منتشر نشده‌ است. با شروع کرونا و شایعه جلوگیری از آن با الکل خوراکی، جمعیت زیادی از افراد با مصرف الکل‌های تقلبی مسموم و فوت شدند. از اسفند ۱۳۹۸ تا اریبهشت ۱۳۹۹ بیش از پنج‌هزار‌و ۸۷۶ مورد بستری مسمومیت با متانول در کشور بنابر اعلام رسمی وزارت بهداشت گزارش شده است. از این تعداد مورد بستری، ۵۳۴ مورد مرگ قطعی ناشی از مسمومیت با متانول اعلام شده است. سازمان پزشکی قانونی ایران در این دوره زمانی ۸۰۰ مورد مرگ را از کل مسمومیت‌های متانول گزارش کرده که شامل موارد بیمارستانی و خارج بیمارستانی است. آمار ذکرشده در مقایسه با مدت مشابه در سال قبل، بیش از هشت برابر افزایش داشته است.

آمار کل مصرف‌کنندگان در ایران به دلیل ممنوعیت خرید‌و‌فروش مشروبات الکلی به ‌صورت رسمی ثبت نمی‌شود.

ممنوعیت خرید‌و‌فروش قانونی الکل

ممنوعیت خرید‌و‌فروش قانونی الکل فرصت فروش هرگونه محصول با هر قیمت و هر شرایطی را فراهم می‌کند. شیشه‌هایی مشابه برندهای خارجی تولید و با دستگاه نیز پلمب می‌شوند؛ این در‌حالی است که داخل آنها با مایعات دیگر یا الکل‌های مسموم پر شده‌ است. بسیاری از مسموم‌شدگان از شیشه‌های پلمب‌شده و به‌ظاهر خارجی مصرف کرده بودند. از آنجا که بر خریداران و مصرف‌کنندگان اشرافی وجود ندارد، مصرف زیر سن قانونی هم از دیگر تبعات است. نبود آمار رسمی از تعداد مصرف‌کنندگان یا حجم خرید‌و‌فروش هم راه را برای بررسی‌های دقیق‌ پزشکان و جامعه‌شناسان می‌بندد.

در‌این‌باره، صمد رشیدیان، روان‌درمانگر، در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید: بسیاری از رفتارهای ما اگرچه منفی، هدفمند انجام می‌شود. برای مثال، فردی برای نقض قوانین خانه و خانواده و نشان‌دادن استقلال یا جلب پذیرش بزرگسالی دیرتر به خانه برمی‌گردد. با توجه به این هدفمندی، رفتارهای بی‌پروا می‌تواند به‌ عنوان یک ویژگی طبیعی رشد روانی-‌اجتماعی در نظر گرفته‌ شود. منع‌کردن معمولا باعث می‌شود فرد حس کنجکاوی به آن مسئله پیدا کند و به دنبال تجربه آن باشد. البته این درباره همه افراد نیست و بیشتر برای آنهایی صدق می‌کند که جسور هستند یا ویژگی‌های هیجان‌خواهی‌ دارند. منع‌کردن در افرادی با این ویژگی‌ها که معمولا هم دلایل ذاتی دارد، موجب ترغیب به کشف و انجام آن کار می‌شود. در حقیقت ممنوعیت برای افرادی با گشودگی شخصیتی یا سرکشی نتیجه عکس دارد. در مقابل، محدودکردن برای افرادی که هویت در ‌دسترس و ضبط‌شده دارند، قواعد را راحت‌تر می‌پذیرند و در گروی حرف دیگران‌اند، نتیجه‌ می‌دهد.

عوارض مصرف الکل تقلبی

مرگ تنها عارضه مصرف الکل‌های دارای مواد مسموم‌کننده نیست؛ بیماری‌های کبد و کلیه، نابینایی، بدحالی و کما بخشی از مشکلاتی‌ است که برای مراجعه‌کنندگان به بیمارستان‌ها پیش آمده‌ است. دیالیز و تعویض خون هم در روزهای گذشته برای مسمومان مشروبات الکلی انجام شده‌ است. عوارض طولانی‌مدتی هم برای مسمومان می‌ماند؛ تنگی نفس، سرگیجه، پایین‌آمدن ضربان قلب، بیماری‌های پوستی و گوارشی و مشکلات مغزی از همین عوارض هستند.

ادامه‌ دومینوی مرگ بر اثر مسمومیت با الکل

آمار بالای مرگ در کمتر از یک ماه و تعداد بالای بستری‌شده‌ها نتوانست‌ جلوی ادامه این روند را بگیرد و تا امروز ادامه‌دار شده است. رشیدیان درباره این روند تصاعدی گفت: لازم است کمی عمیق‌تر به مسئله نگاه کرد. سوءمصرف الکل، سوءمصرف دارو، سوءمصرف مواد مخدر یا رفتارهای پرخطر دیگر، مثل کسی است که با وجود هشدار خانواده یا بیلبوردهایی که نشان می‌دهند سرعت بالا در رانندگی خطرآفرین است این کار را انجام می‌دهد‌، یا شخصی با وجود دیدن تابلوی شنا ممنوع در آن منطقه شنا می‌کند.

تمام اینها رفتارهای خطرساز یا رفتارهای مشکل‌ساز هستند. این مسئله به عوامل زیادی ربط پیدا می‌کند. نباید کلی‌گویی کرد. تاریخچه شخصی و خانوادگی آن فرد، آیا در ساختار خانواده‌اش چنین چیزهایی بوده یا نبوده، چه نوع انتظاراتی از او در ساختار آن خانواده بوده، محله و شهری که در آن زندگی می‌کند و نوع انتظارات و نگرش‌هایی که آنجا درباره الکل دارند، انگیزه شخصی آن فرد از مصرف الکل چیست، آیا قابلیت دسترسی آسان به الکل دارد یا خیر، تیپ شخصیتی او، جنسیت، باورهای مذهبی، ویژگی‌های گروه همسالانی که در ارتباط با آنهاست و هنجارها و ادراکاتی که درباره مسئله دارد. نمی‌توان به انسان‌ مکانیکی نگاه کرد. خیلی کوته‌نگرانه است که فقط یک چیز را در نظر گرفت.

او در ادامه نکته اصلی را در این دانست: در این زمینه مفهومی با تأثیرگذاری بالا وجود دارد: انتظارات پیامد یا «outcome expectancy». به این معنا که ما هرکاری که انجام می‌دهیم، به پیامدهای آن هوشیارانه یا ناهوشیارانه فکر می‌کنیم. این افراد پیامدهای خوب و مثبتی مانند فراموشی رنج و تسکین دردها، بالارفتن اعتمادبه‌نفس، حال خوب و موفقیت در روابط زناشویی را نزدیک می‌بینند. در بیشتر سوءمصرف‌ها پیامدهای خوب در دسترس‌اند، درحالی‌که بیماری کبدی، نداشتن کنترل و تمرکز، هذیان‌گفتن و پیامدهای بد را دور می‌بینند. آنها میان حس خوب و مشکلات بعد ارتباطی نمی‌بینند. نوعی خودمحوری به‌ویژه در جوانان و نوجوانان نیز وجود دارد که خود را استثنا از بقیه می‌دانند یا به‌اصطلاح باور دارند مرگ برای همسایه است.

یک موضوع تأمل‌برانگیز

در مسمومیت‌های الکلی اولین مواجهه فرد با بیمارستان در اورژانس است. پزشکان طب اورژانس برای ارائه درمان‌های فوری هنگام مسمومیت با نیش حیوانات یا انواع مواد شیمیایی حاضر هستند، اما درباره مسمومیت با الکل یک پرستار که نمی‌خواست نامش فاش شود، از تمایل‌نداشتن به پاسخ به برخی سؤالات متخصصان طب اورژانس به‌ویژه در بیمارستان‌های بزرگ گفت. در نتیجه این تمایل‌نداشتن، همچنان اطلاعات کاملی از شرایط به دست نمی‌آید. در این موارد که با جان بسیاری از افراد در ارتباط است، نبود شفافیت با خطرات بیشتر همراه است.

امکان تشخیص الکل تقلبی از خوراکی

راه‌های سنتی زیادی برای تشخیص الکل خوراکی در خانه انجام می‌شود. برای مثال اگر الکل سوزانده شود و رنگ شعله آبی کم‌رنگ باشد، نشان اصل‌بودن آن است. اگر سیب‌زمینی را در ظرف الکل بگذاریم و رنگ آن سبز شود، اتانول یا الکل خوراکی است. تفاوت در نقطه جوش، بوییدن، استفاده از جوش شیرین برای دیدن تفاوت رسوب ته‌نشین‌شده و بسیاری روش‌های دیگر گفته‌ می‌شود. اما هیچ‌یک از این راه‌ها قابل اعتماد نیستند. محلول اتانول و مایعاتی که موجب مسمومیت می‌شوند، در این تست‌ها واکنش‌های مختلفی دارند که ملاک درستی برای نشان‌دادن مسمومیت نیست. شاهین شادنیا، استاد سم‌شناسی بالینی و مسمومیت‌ها، پیش‌ازاین در گفت‌وگویی با یک خبرگزاری اظهار کرده‌ بود تنها در آزمایشگاه و دستگاه‌های آنالیز می‌توان تشخیص درستی داد.

کیت‌های تشخیص الکل تقلبی

کیت تشخیص الکل تقلبی در بسته‌های پنج‌تایی و ده‌تایی با قیمت‌های مختلف به فروش می‌رسد. این کیت‌ها ساخت شرکت‌های دارویی ایران هستند. در بروشور یکی از آنها ذکر شده این تست برای تشخیص متانول (الکل چوب) و قابل استفاده در مایعات شفاف است. البته فروشنده‌ها اظهار می‌کنند تست‌ها برای ترکیب اتانول و متانول و در مایعات رنگی هم جواب می‌دهد. نیم‌سی‌سی از الکل با مواد داخل کیت مخلوط می‌شود و رنگش تغییر می‌کند. در توضیح فروشنده و در بسته‌بندی هم گفته شده حتی یک درصد متانول در این ترکیب مشخص می‌شود. اما درباره دیگر انواع الکل تقلبی یعنی مسموم‌شده با اتیلن گلیکول یا وایتکس کارکرد این کیت‌ها نامعلوم است.

حلقه گم‌شده در فرهنگ‌سازی و سیاست‌گذاری

سال‌های زیادی است که در ایران مصرف مشروبات الکلی ممنوع شده است و پیگیری قانونی نیز دارد. تبلیغاتی برای مصرف‌نکردن آن می‌شود و درباره تبعات مصرف آن اطلاع‌رسانی شده، اما همچنان به دلایل مختلفی مصرف الکل وجود دارد؛ حتی در شرایط امروز که احتمال مسمومیت با آن وجود دارد. پس‌ کجا قصوری رخ داده که هیچ تلاشی برای مصرف‌نکردن آن کارساز نبوده؟

رشیدیان در پاسخ به این پرسش اظهار کرد: در فرهنگ‌سازی و سیاست‌گذاری‌های کلان ما مهم است جامعه هدف و مخاطبان را در نظر بگیرند. این افراد هیجان‌خواهی بالایی دارند؟ استقلال‌خواهی بیشتری دارند؟ ویژگی‌های گشودگی شخصیتی در آنها بالاست و برون‌گرا هستند؟ نوع برنامه‌ها و سیاست‌گذاری که باید برای‌شان در نظر گرفته ‌شود‌ کاملا متفاوت است با افرادی که در اصطلاح هویت ضبط‌شده دارند و به حرف دیگران گوش می‌دهند. در سوء‌مصرف سیگار نیز چنین بود. با وجود پاکت‌هایی با عکس ریه بیمار که حتی نوجوانی که می‌خواهد استقلال خود را به والدین نشان دهد و به خود آسیب بزند، بیشتر از آن استفاده می‌کند. قواعد و سیاست‌گذاری در کشورهای غربی شاید برای ما راهکار برخورد مناسب‌تر با این مسئله باشد. بسیاری پژوهش‌ها نشان داده‌اند که به احتمال زیاد سوء‌مصرف الکل یا دیگر دخانیات اگر در دسترس نباشند، کمتر است؛ به‌ همین‌ دلیل در بسیاری از کشورها مانند کانادا، سوئد و دانمارک اجازه نمی‌دهند پیشخوان نزدیک فروشنده و جایی که به‌محض ورود قابل دیدن باشد، دخانیات بگذارند. به‌محض اینکه چشم این مواد را ببیند، احساس اراده و کنترل از دست می‌رود و سریعا درخواست می‌دهد. بلکه آنها را در جایی از مغازه قرار می‌دهند که در دید نباشد و دسترسی کمتر می‌شود. با دسترسی کمتر درخواست افراد هم کم می‌شود.