کودکان نباید باردار شوند

نسترن فرخه: وقتی‌ شکمش جلو آمده بود، بقیه بچه‌ها می‌خندیدند و می‌گفتند‌ این همان رقیه خودمان است که تا دیروز با هم در کوچه بازی می‌کردیم و حالا مادر شده است. رقیه‌، مادری 15‌ساله با کمترین تجربه کودکی‌ که حالا خودش صاحب دختر شده است. آسیب‌های اجتماعی همچون یک سیکل باطل است و قوانین نادرست‌ به آن شدت می‌بخشد. همچون خبر برداشتن محدودیت سنی بارداری از 15 تا 49 سال که معاون وزارت بهداشت به دلیل حمایت از طرح جوانی جمعیت و بدون هیچ تحلیل دقیق علمی‌ای این سن را مناسب اعلام کرده است. در‌حالی‌که متخصص‌های زنان و اطفال، یکی از خطرناک‌ترین دوره‌های بارداری را سن بین 15 تا 19 سال اعلام می‌کنند؛ چون هنوز بدن کودک به شکل کامل رشد نکرده و برای همین احتمال خطر جانی برای مادر و نوزاد را به همراه دارد. از طرفی، ازدواج زیر 18 سال در عرف جامعه چندان مطرح نیست و بر اساس داده‌های فعالان اجتماعی، بیشترین ازدواج و فرزندآوری زیر سن قانونی در مناطق کم‌برخوردار اتفاق می‌افتد. همین موضوع بر بروز انواع معضلات اجتماعی شدت می‌بخشد. در‌‌واقع کودکان‌ بدون کمترین تجربه از دوران کودکی‌، ‌یکباره به مادرانی تبدیل می‌شوند که بدون هیچ درک کاملی از وضعیت خود باید به این مسیر تن دهند.

کودکی که مادر شد

حالا در ملک‌آباد کرج تنها با دختر نوزادش زندگی می‌کند؛ کودکی که خود صاحب نوزادی چند‌روزه شده است. مددکار با لبخند محوی می‌گوید: «وقتی شکم رقیه جلو آمده بود، بچه‌های دیگر می‌خندیدند و می‌گفتند این همان رقیه خودمان است که تا دیروز با ما در کوچه بازی می‌کرد. رقیه به اجبار پدر و فضای خانه مجبور شد ازدواج کند؛ هر‌چند ‌بچه‌ها در این سن درک چندانی از آنچه امکان دارد برایشان پیش بیاید ندارند و برای همین رقیه هم نمی‌دانست چه چیزی در انتظارش است. ما سعی کردیم جلوی این ازدواج را بگیریم، اما قدرتی بیشتر از آن نداشتیم و خلاصه رقیه دو سال قبل ازدواج کرد و حالا چند هفته‌ای است که بچه‌اش به دنیا آمده. بدون هیچ حمایت مالی و معنوی از طرف همسرش، خودش مانده و یک نوزاد دختر که تنهایی باید او را بزرگ کند. از طرفی رقیه هیچ تجربه درستی از کودکی‌کردن ندارد و حالا نشانه‌های افسردگی به‌خوبی در این کودک دیده می‌شود. تصور کنید دختری با بدن نحیف و ریزه که تا سال قبل در کوچه با دوستانش بازی می‌کرده، یکباره ازدواج می‌کند و بعد از آن هم صاحب فرزند می‌شو‌د».

 انحلال جمعیت امام علی بحث کودک‌همسری و کودک‌مادری بود

محیا واحدی، یکی از فعالان حوزه کودک که سال‌هاست در این زمینه فعالیت می‌کند، باور دارد ‌پیش از اینکه به صورت رسمی اعلام شود محدودیت بارداری برای دختران 15‌ساله برداشته شده نیز این اتفاق می‌افتاد و اشاره می‌کند: «در عمل ما می‌بینیم اصلا این محدودیت وجود نداشته؛ چرا‌که طبق قانون اساسی ماده ۱۰۴۱ حداقل سن ازدواج دختر ۱۳‌سالگی است و پایین‌تر از این سن هم ازدواج کودک به اذن پدر و رأی دادگاه منوط شده است. طبق تجربه فعالان اجتماعی و آنچه ما در این سال‌ها مشاهده کرده‌ایم، مقوله کودک‌همسری و بارداری در سن پایین، در مناطق کم‌برخوردار و سکونت‌های فقیر‌نشین اتفاق می‌افتد که ما با آن دست‌به‌گریبان هستیم. اصلا بر همین اساس در سال 1395 سمیناری به طرح علل و پیامدهای ازدواج کودک از ابعاد گوناگون و ارائه پژوهشی با داده‌های به‌دست‌آمده در 17 استان در جمعیت امام علی برگزار شد و طرح این موضوع بود که انحلال جمعیت را به دنبال داشت و در دادنامه جمعیت هم قید شده است. در‌ حال‌ حاضر، طرح ازدواج زیر 18 سال را در بین عرف جامعه خیلی مشاهده نمی‌کنیم و این موضوع در مناطق کم‌برخوردار و به دلیل معضلات مختلفی مثل فقر مادی و فرهنگی و اعتیاد فراگیر اتفاق می‌افتد که باید پیامدهای این ماجرا را به‌خوبی ببینیم».

کودکانی که مادر می‌شوند

کودکان در مراحل مختلف رشد، تجربه‌های جدیدی را کسب می‌کنند تا به دوره بزرگسالی برسند. واحدی از بُعد روان‌شناختی ماجرا به این موضوع اشاره می‌کند که «افراد با دوره‌های مختلف رشد در کودکی مواجه هستند که هر دوره مقتضیات و شرایط خودش را دارد و باید در همان دوره طی شود. با گذار از این مراحل سنی، فرد سلامت جسمانی و روانی خود را طی می‌کند تا وارد دوره بزرگسالی شود. در همین دوره تصور کنید کودکی که در دوران نوجوانی و سن بلوغ قرار گرفته، در حال تجربه تغییرات هورمونی و فیزیولوژیکی است، با تجربه مادرشدن مواجه می‌شود. از طرفی در این سال‌ها ما شاهد دختران نوجوانی بودیم که مادر شدند و در سنین بالاتر اذعان می‌کردند ما چون کودکی نکردیم الان اصلا نمی‌دانیم چطور نقش مادری را ایفا کنیم؛ چون معمولا خودشان دوست دارند به‌جای کودک‌شان باشند و تجربه‌های نکرده خود مثل بازی‌کردن را تجربه کنند. همین موضوع منجر به ایجاد آثار سوء‌ در فرزندپروری می‌شود. آثاری که خودِ همان مادر زیر 18 سال هم به اشکال دیگر حتما تجربه کرده است».

 آسیب‌های پی‌درپی برای کودک‌همسری و کودک‌مادری

طبق داده‌های فعالان اجتماعی، بسیاری از ازدواج‌های زیر‌ 18 سال به شکل رسمی در جایی ثبت نمی‌شود و بر اساس صحبت‌های محیا واحدی، «خیلی از این ازدواج‌ها در جایی ثبت نمی‌شوند و بنابراین فرزندی که از این بارداری‌ها متولد می‌شود، فاقد هویت است. همین موضوع منجر به بازماندگی از تحصیل کودک و ورود او به چرخه کار کودک خواهد شد. در‌واقع همین باعث ادامه چرخه فقر و سایر آسیب‌های اجتماعی خواهد بود». واحدی در بین صحبت‌های خود به سیکل آسیب‌های اجتماعی اشاره می‌کند که بخشی از آن خودش را همچون خشونت خانگی بروز می‌دهد؛ در‌حالی‌که آمارهای رسمی چندانی از این مسائل وجود ندارد. در‌واقع بارداری کودکان‌ از لحاظ حقوقی، اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناسی ابعاد مختلفی خواهد داشت. متأسفانه این موضوعات جدی گرفته نمی‌شود و پرداختن به آن نیز متحمل هزینه‌هایی‌ خواهد شد؛ چون کودک‌همسری در متن جامعه اتفاق نمی‌افتد و اتفاقا سن ازدواج بالا رفته و تعداد تولدها هم کم شده است. بنابراین داستان بارداری در سن کمتر از 18 سال‌ مخصوص مناطق حاشیه‌ای است که با شرایط وخیم اقتصادی و اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کنند، به شکلی که حتی از پس تأمین شیر‌خشک و نیازهای اولیه کودک خود هم برنمی‌آیند‌ و متأسفانه چنین سیاست‌گذاری‌هایی نتیجه رجعت به دورانی است که دوره کودکی با مقتضیات روانی و جسمی خاص خودش انکار و کودک همچون بزرگسال مینیاتوری در نظر گرفته می‌شد و مسئولیت‌های یک فرد بالغ به او اجبار می‌شد. تا مادامی که جایگاه، حقوق و مصالح کودک به شکل مستقل و صحیح فهم و درک نشود، شاهد این گونه مفاد‌ در جامعه خواهیم بود که اثری جز آسیب به کودکان و نسل پیش‌رو نخواهد داشت.

خطرناک‌ترین بارداری بین 15 تا  19‌سالگی است

سن بلوغ تا 18سالگی ادامه دارد؛ بنابراین بارداری‌های زیر این سن‌ می‌تواند برای کودکان پر‌خطر باشد که در بازه زمانی ۱۵ تا ۱۹ سال و دیگری بالای ۳۵ سال است. پریسا طاهرزاده، متخصص زنان و فلوشیپ ناباروری، در گفت‌وگو با «شرق» به این موضوع اشاره می‌کند‌: «با توجه به اینکه بلوغ تا ‌۱۸سالگی ادامه دارد و تکامل لگن و قسمت ژنیتالیای زنانه در حاملگی بسیار مهم است و این تکامل لگن هم تا ۱۸سالگی کامل می‌شود، پس حاملگی کمتر از ۱۸سالگی می‌تواند آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر داشته باشد. از‌جمله این آسیب‌ها می‌توان به بالا‌بودن احتمال سزارین، پارگی وسیع واژن و مجرای ادرار‌ یا مقعد که منجر به بی‌اختیاری مدفوع و فیستول‌های گوناگون آن ناحیه می‌شود، اشاره کرد. 

در‌واقع دو طیف بارداری پرخطر وجود دارد؛ یکی بازه زمانی ۱۵ تا ۱۹ سال و دیگری بالای ۳۵ سال است. بسیاری از کشورها با برنامه‌هایی تلاش می‌کنند تا نرخ باروری در بازه سنی ۱۵ تا ۱۹ سال را به دلیل عوارضی که دارد، کاهش دهند؛ چون عوارضی همچون پارگی زودرس کیسه آمنیون، زایمان زودرس، کم‌خونی و فقر آهن، مسمومیت بارداری از‌جمله عوارض بارداری در نوجوانی است. 

همچنین در سنین پایین، اغلب‌ بارداری بدون برنامه‌ریزی است؛ بنابراین مشاوره تخصصی دریافت نمی‌کنند و همین مسئله عوارض را دو‌چندان می‌کند. در بعضی موارد دختران نوجوان تا چند ماه به خاطر ناآگاهی ممکن است متوجه بارداری نشوند، پس به پزشک متخصص هم مراجعه نمی‌کنند و مشاوره نمی‌گیرند. این در حالی است که باید قبل از بارداری و در حین آن اقداماتی انجام دهند. برای مثال، توصیه می‌شود ‌از یک ماه پیش از حاملگی فولیک‌اسید مصرف کنند، برخی آزمایش‌های چکاپ را انجام دهند و بعضی واکسن‌ها را باید تزریق کنند. وقتی تا چند ماه اول متوجه بارداری نمی‌شوند، نمی‌توانند هیچ‌کدام از این اقدامات را انجام دهند. همان‌طور که گفتم یکی از عوارض بارداری زیر ۲۰ سال زایمان زودرس است. زایمان زودرس مسئله خطرناکی است که گاهی حتی باعث CP (فلج مغزی)‌شدن نوزاد می‌شود. زایمان زودرس علاوه بر تأثیری که بر سلامت مادر و کودک دارد، بار مالی هم برای خانواده و بعضا دولت به همراه دارد. این سنین که سن بلوغ است، امکان ابتلا به انواع عفونت‌ها را بیشتر می‌کند که این موضوع هم عوارض بسیاری برای نوجوانان دارد.‌ 

به‌طور کلی بازه زمانی ۲۰ تا ۳۵ سال، نقطه امن حاملگی است‌. طبق رفرنس ویلیامز مامایی احتمال کم‌خونی، فقر آهن و کمبود کلسیم در حاملگی سن پایین بیشتر است. این هم اضافه کنید که لگن نوجوانان به این سه دلیل تکامل کاملی نداشته و آماده حاملگی نیست». طبق گفته‌های این متخصص، لگن در دختران به‌طور طبیعى براى فراهم‌آوردن فضاى مناسب براى باردارى و زایمان تغییر شکل مى‌دهد. این تغییر شامل گشادتر‌شدن قاعده لگن و تغییر زاویه بین استخوان‌هاى آن‌ است که به ایجاد فضاى بیشتر منجر مى‌شود. از طرفی افزایش چربى بدن در نواحى مختلف ‌از‌جمله دور کمر و ران‌ها مى‌تواند شکل کلى لگن را تغییر دهد. هورمون‌هاى جنسى موجب رشد و تکامل اندام‌هاى تناسلى و پوشش چربی در این نواحى مى‌شوند که به شکل‌دهى لگن کمک مى‌کند.