از شاعران آزادی

شرق: سیمین بهبهانی که در تیرماه 1306 متولد شده بود، ده سال پیش و در 28 مرداد 1393 درگذشت تا به این ترتیب شعر و به‌طورکلی ادبیات و فرهنگ ایران یکی از شاخص‌ترین چهره‌هایش را از دست بدهد. بهبهانی در طول چند دهه فعالیت‌اش بیش از ششصد غزل سرود که در حدود بیست دفتر منتشر شده‌اند.

بهبهانی از اعضای برجسته کانون نویسندگان ایران بود و در سه دوره عضو هیئت دبیران کانون بود. او همواره نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی حساس بود و تا پایان عمرش برای آزادی بیان تلاش کرد و در مقابل با محدودیت‌هایی هم روبه‌رو بود. بهبهانی در دهه‌های 70 و 80 یکی از چهره‌هایی بود که با جنبش زنان در ایران در آن مقطع همراهی داشت و همه این‌ها سبب شده تا به عنوان یکی از شاعران متعهد معاصر ما شناخته شود. بهبهانی بیش از هرچیز با غزل‌هایش به یاد آورده می‌شود. او یکی از پیشگامان شیوه‌ای تازه در غزل فارسی است و رد بسیاری از مسائل اجتماعی و سیاسی را می‌توان در اشعار او یافت. کتاب ششم مجموعه «شعر زمان ما» به سیمین بهبهانی اختصاص دارد. در این کتاب، هم گزیده‌ای از اشعار بهبهانی منتشر شده و هم به بررسی مهم‌ترین ویژگی‌های جهان شعری او پرداخته شده است. نویسنده این اثر، فیض شریفی، در بخشی از کتاب درباره او نوشته است: «سیمین اگرچه سنتِ کلاسیک شعرِ فارسی را ادامه داده ولی توانسته بارِ گران مضامینِ روز را به دلیل کوتاهی غزل و سادگی و خوش‌آهنگی و پرباری عاطفی، در بطونِ این قالب حمل کند. زبان و فرم شعری شاعر و کاربردِ واژگانی و ترکیبات و انسجام و وحدت موضوعی ابیات، تغییرِ زبان و بدایعِ تصویری و تعبیرات کارساز واژگانِ تازه‌ای که سیمین به کار می‌برد، باعث تحولی شگرف در این نوع شعر شده است. موضوع دیگری که سبک سیمین را برجسته‌تر کرده است تحول در اوزانی است که باعث ظرفیت تازه‌ای بر گنجاندن واژه‌ها و تعبیرها و تصویرها و ایجادِ فضای تازه در شعرِ او شده است. اوزانِ مستعمل و پرکاربرد باعث می‌شود که مجموعه‌ای از واژگان و ترکیبات و تعبیراتی را با خود بیاورد که خوگر با آن وزن است و خودبه‌خود شائبه تقلید را افزایش می‌دهد. قافیه‌هایی که شاعر به کار می‌برد تزاحمی با کار او ندارد. برای او قافیه‌ها حکم سنگریزه‌های رنگین را برای موزائیک‌ساز دارند به این معنی، شاعر به دنبالِ قافیه نمی‌رود و به دنبال جمع‌کردن قافیه و نوشتنِ آنها برای مضمون‌پردازی نیست. سیمین از آرایه‌های ادبی برای ایجادِ بدعت‌ها و شگردهای تازه استفاده کرده است. تشبیه‌ها، استعاره‌های موجز و ایهام‌های کارساز و ساده از ویژگی‌های کارهای اوست. او از آوردنِ صفاتِ فراوان و مبالغه‌های سطحی می‌پرهیزد. از سخنوری و طنطنه در کلام حذر می‌کند و اگر غرابتی در سخن او باشد، در ایجاد فضاهای تازه و شگفت‌انگیز است. آرایه‌های لفظی شاعر هم تکراری و کهنه و مزاحم نیستند. از آنها به حدِ معقول استفاده می‌کند تا آنجا که این زبان‌ورزی به شعرش تشخص و فرم می‌دهد و شعرش را از شلختگی و بی‌بندوباری و تصنع می‌رهاند».

«شعر زمان ما» در ابتدا نام مجموعه‌ای بود که توسط محمد حقوقی و به همت انتشارات نگاه منتشر می‌شد. در پنج جلد اول این مجموعه، حقوقی به بررسی اشعار نیما، اخوان، شاملو، سهراب سپهری و فروغ فرخزاد پرداخته بود و مرگ او سبب شد که مجموعه ناتمام بماند. اما پس از مدتی این مجموعه توسط فیض شریفی ادامه پیدا کرد و کتاب ششم مجموعه به سیمین بهبهانی اختصاص یافت. شریفی بر اساس روش محمد حقوقی در این مجموعه، ضمن تحلیل و نقد اشعار هر شاعر، به‌گزینی از سروده‌های اثرگذار هر شاعر را هم منتشر کرده است. در این مجموعه جز چگونگی سرایش شعرها و زبان شعری، درون‌مایه، جهان‌بینی و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آنان، ساختار شعری و فضاهای ویژه و توانمندی‌های شاعرانه و ضعف‌های آنان، زمینه‌های سیاسی و اجتماعی و تبیین و تشریح اشعار و دیدگاه شاعران و منتقدان و محققان مورد بررسی قرار گرفته است. کتاب‌های این مجموعه دو بخش مقدمه و بدنه دارند که در بخش اول به سبک و زندگینامه شاعر و در بخش دوم به گزیده‌ای از آثار او پرداخته شده است.

فیض شریفی در بخشی از کتاب درباره تنوع مضامین در اشعار بهبهانی نوشته: «سیمین بهبهانی تنوعاتی در مضمون و وزن و به‌کارگیری شیوه بیان در گفتار و نوشتار خود ایجاد کرده است. سبک شعر او در پس‌زمینه‌ای از بافت‌ها یا حوزه‌هایی گسترده‌تر شده است که مجموعه یا میزانی از ویژگی‌های زبانی است که به نظر ممیز هستند و از سبک دیگران متمایز می‌شود؛ مثلا سبک او به طور متعارف در سطح متن با سبک فروغ فرخزاد یا دیگر شاعران در شعرهای کلاسیک هم‌ اثرِ انگشتِ خود را دارد. بیان طرح یا درونمایه هم ممیز و معنادار است. عادت‌های زبانی یا زبان شخصی سیمین بهبهانی از ذخیره بی‌پایان زبان کلاسیک و زبان رایج امروز کاملا آشکار است. او از عناصر زبانی، توزیع و الگوبرداری ادبیات سنتی بهره می‌برد و با زبان متداول و ساده امروزی آن را جوش می‌دهد».