اسناد محرمانه درباره کودتای ۲۸ مرداد چه می‌گویند؟

فرارو – ۲۸ مرداد ۱۴۰۳، ۷۱ سال از سقوط دولت محمد مصدق در جریان یک عملیات مشترک میان آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا و سرویس اطلاعات خارجی انگلیس گذشت. با گذشت این زمان طولانی، اسناد محرمانه زیادی از مسائل پشت پرده این واقعه در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. آمریکا با انتشار اسناد کودتا در چند مرحله – اولین مرتبه در سال ۲۰۰۰ – به طور رسمی مسئولیت خود در سرنگونی دکتر مصدق را پذیرفت. اما انگلستان همچنان این مسئولیت را نمی‌پذیرد. اما اسنادی که آمریکایی‌ها در سال ۲۰۱۷ از حالت محرمانه خارج کردند، نقش دولت انگلیس در این کودتا را تائید می‌کند. البته ذکر این نکته لازم است که بخش‌هایی از این اسناد همچنان طبقه‌بندی شده باقی مانده و در نسخه‌های در دسترس، وجود ندارند.

به گزارش فرارو، کودتای ۲۸ مرداد هر چند یک واقعه شناخته شده در تاریخ معاصر ایران است اما به همان اندازه هم سوالات بی‌پاسخ و زوایای مبهم دارد. آیا مساله ملی شدن نفت تنها دلیل طرح‌ریزی برای سرنگونی مصدق بود؟ آمریکایی‌ها از نزدیکی مصدق به توده‌ای‌ها و در نهایت افزایش نفوذ کمونیست‌ها در ایران واهمه داشتند؟ منافع آمریکا، انگلیس و شاه از سرنگونی مصدق چه بود؟ این‌ها تنها بخشی از سوالاتی است که پیدا کردن پاسخ آن‌ها به پژوهش نیاز دارد. درباره اجرای برنامه کودتا زیاد شنیده‌ایم؛ در این گزارش به پشت پرده و علت‌های طراحی آن می‌پردازیم.

نفت و کمونیسم

اسناد نشان می‌دهد که طراحی یک کودتا برای سرنگونی مصدق، از سال ۱۳۳۱ و از سوی انگلیسی‌ها مطرح بوده است. مساله از ۸ اکتبر ۱۹۵۲ (مهر ۱۳۳۱) از سوی سفارت بریتانیا در واشینگتن مطرح می‌شود و مورد بحث قرار می‌گیرد. با توجه به این که جنگ سرد در این دوران جریان دارد، انگلیسی‌ها خطر نفوذ کمونیسم را مد نظر قرار می‌دهند. توده در دوران مصدق توانست پر و بال بگیرد و آن‌طور که در ادامه می‌آید، ابزاری در دست مصدق قلمداد می‌شد.

سند دوم مربوط به ۳ دسامبر ۱۹۵۲ (۱۲ آذر ۱۳۳۱) که از ملاقات ۵ مقام آمریکایی و انگلیسی گزارش می‌دهد. کریستوفر استیل معاون سفیر و برنارد باروز نمایندگان انگلیس و سه نفر دیگر از مقامات آمریکایی هستند. موضوع این گزارش تحت عنوان «پیشنهاد بریتانیا برای کودتا در ایران» ثبت شده است. انگلستان برای حل مشکل نفت، پیشنهاد طراحی و سازماندهی یک کودتا در ایران را می‌دهد. جستجو در میان این دو سند و همچنین جزوه داخلی «زنده‌باد شاه» که از سوی سیا در سال ۱۹۹۸ تهیه و سپس طی دو مرحله از طبق‌بندی خارج شد، نشان می‌دهد که نگرانی‌هایی راجع به قدرت گرفتن کمونیست‌ها نیز در ایران وجود داشته است. تا آنجایی که دوایت آیزنهاور رئیس‌جمهور آمریکا در زمان کودتا حدود دو هفته قبل از عملیات، در سیاتل می‌گوید: «آمریکا نمی‌نشیند و اجازه نمی‌دهد که ملت‌های آسیا پشت پرده آهنین (اصطلاحی که برای توصیف محور شوروی به کار برده می‌شد) سقوط کنند.» یرواند آبراهامیان استاد شناخته شده تاریخ معتقد است که دلیل طرح‌ریزی این عملیات ترس آمریکا از کمونیسم نبود و آن‌ها نیز مثل انگلیسی‌ها «نگران سرایت ملی شدن صنعت نفت به دیگر کشورها بودند.» (شرق، ۱۴۰۰)

فرجام

انگلیس کودتا را مطرح می‌کند و برنامه مشترک آن با همکاری سازمان‌های اطلاعاتی دو کشور، منابع مالی آمریکایی و شبکه مرتبط با لندن و واشینگتن اجرایی شد و مصدق را سرنگون کرد. در نتیجه این کودتا، شاه به سلطنت برگشت و حکومت را نیز در اختیار گرفت. سیدحسین فاطمی که از جمهوری‌خواهی صحبت کرده بود، اعدام شد. مصدق زندانی شد و بعد تا زمان مرگ در تبعید بود. حزب توده پس از کودتا زیر ضربه رفت و در سال ۱۳۳۳ سازمان افسران آن متلاشی شد و کادر رهبری این تشکیلات از ایران رفت و با انقلاب به کشور بازگشت. گزارشی که گفته می‌شود به سفارت انگلیس در آمریکا مربوط است و تاریخ آن ۲ سپتامبر ۱۹۵۳ (دو هفته بعد از کودتا) ذکر شده، نوشته است: «روز ۱۸ آگوست (۲۸ مرداد) صدها نفر از توده‌ای‌ها در خیابان‌ها تظاهرات کردند و خواستار تاسیس جمهوری دموکراتیک شدند.» در هر صورت، سلطنت شاه نجات پیدا کرد و بسیاری از اهالی تاریخ، حکومت محمدرضا پهلوی را به قبل و بعد از کودتای ۱۳۳۲ تقسیم می‌کنند. قرارداد نفتی میان ایران و کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی از جمله شرکت نفت انگلیسی بریتیش پترولیوم نیز در سال ۱۳۳۳ بسته شد. حق ملی بودن نفت ایران به رسمیت شناخته شد و دولت ایران تضمین می‌کرد که تا ۲۵ سال نفت تولیدی را به شرکت‌های عضو کنسرسیوم (آمریکایی، انگلیسی، هلندی و فرانسوی) بفروشد. (موزه صنعت نفت، ۱۳۹۹) این قرارداد در سال ۱۳۵۲ لغو و قرارداد جدیدی بسته شد که با وقوع انقلاب، به پایان رسید.