هشتمین عجایب دنیای قدیم؛ جایی که «اهورامزدا» و «زئوس» یکی شدند
فرادید| بر فراز «کوه نمرود» در منطقۀ آدییامان ترکیه، چیزی قرار دارد که برخی آن را هشتمین عجایب جهان باستان مینامند: پرستشگاهی متشکل از ۱۰ مجسمه عظیم که تپهای را احاطه کردهاند؛ تپهای که گمان میرود مقبره یک پادشاه باستانی را در خود جای داده است. این سازههای سنگی تماشایی گواه برخی از مهمترین تصاویر آیینهای مذهبی و تدفینی یک جامعه باستانی هستند که هم از میراث یونانی و هم از میراث ایرانی الهام گرفتهاند.
به گزارش فرادید، کوماژن واقع در منطقهای کوهستانی در جنوب شرقی ترکیه، استانی از پادشاهی هلنیستی سوریه بود. وقتی اسکندر مقدونی در سال ۳۲۳ قبل از میلاد درگذشت، ژنرال ارتش مقدونی سلوکوس یکم نیکاتور، کنترل منطقه را به دست گرفت. حدود ۱۶۰ سال بعد، یک ساتراپ (فرماندار) به نام بطلمیوس خودش را پادشاه کوماژن اعلام کرد و این استان از امپراتوری سلوکی که آن زمان در حال فروپاشی بود، جدا شد و سلسله جدیدی از فرمانروایان هلنیستی به وجود آمد.
یک کانون فرهنگی
پشت شیبهای پلکانی و مجسمهها، تپه بزرگی به ارتفاع بیش از ۴۸ متر قرار دارد که احتمالاً یک مقبره سلطنتی را در خود جای داده است
بنای یادبود پادشاه
آنتیوخوس بالای کوه، در ارتفاع بیش از ۲۱۳۳ متر، یک تپه مصنوعی بزرگ ساخت. او در پای تپه مجسمههای سنگی عظیمی به ارتفاع بین ۳ تا ۹ متر بنا کرد. ساخت کوه نمرود هم از نظر هنری و هم از نظر تدارکاتی یک چالش بزرگ بود.
ابتدا آنتیوخوس قله کوه را پلکانی ساخت تا تپه مصنوعی که احتمالاً قرار بود از مقبرهاش محافظت کند، ساخته شود. امروزه این تپه ۴۹ متر ارتفاع و تقریبا ۱۵۲ متر قطر دارد. زمانی که برای نخستین بار ساخته شد، ارتفاع آن به ۷۰ متر میرسید. سه مسیر راهپیمایی از جهات مختلف، راههای دسترسی به تپه هستند. سه تراس بزرگ (به سمت شمال، شرق و غرب) نیز در اطراف تپه ساخته شدند و اینجا جاییست که مجسمهها قرار داده شدند.
پادشاه هخامنشی: این نقش برجسته از تراس غربی کوه نمرود، خشایارشاه اول را با لباس ایرانی و کلاه فریجی به تصویر کشیده است. هنرمندان یونانی هنگام به تصویر کشیدن چهرههای آسیای شرقی، از کلاه فریجی استفاده میکردند.
در دربار کوماژن، ایرانیان و یونانیان کنار هم زندگی میکردند. برخی از پادشاهان کوماژن نسبشان را به فاتحان هخامنشی قرن ششم قبل از میلاد و بهویژه به داریوش یکم یا داریوش کبیر نسبت میدادند. از سوی دیگر آنها خود را وارث اسکندر مقدونی نیز قلمداد میکردند. طراحی خاص کوه نمرود نیز بازتاب هر دو میراث فرهنگی است. اگرچه بیشتر خدایان نمایش دادهشده یونانی هستند، اما سبک لباسهایشان ایرانی است. کتیبهها به زبان یونانی نوشته شدند، اما آیینهایی که توصیف میکنند، ارتباط نزدیکی با سنت مذهبی ایرانی دارند. برای مثال، یکی از کتیبهها میگوید روح متوفی مقابل تخت زئوس-اوروماسد (اهورامزدا) ظاهر خواهد شد؛ مفهومی ایرانی که در اوستا، نوشته مقدس زرتشتیان (دین اهورا مزدا) آمده است.
کنار این پنج مجسمه اصلی، دو جفت مجسمه نگهبان قرار دارد؛ یک عقاب و یک شیر، نمادهای قدرت آسمانی و زمینی، قلمروهایی که خدایان و انسانها بر آنها سلطهشان را اعمال میکنند. مقابل پیکرهها محراب بزرگی است. در تراس غربی، همان پیکرهها ظاهر میشوند، اگرچه به خوبی پیکرههای تراس شرقی حفظ نشدهاند. ستونهای سنگی یادبود دست دادن آنتیوخوس اول (عملی به نام دِکسیوسیس dexiosis) را با خدایان مختلف یونانی-ایرانی از جمله زئوس-اوروماسدس و آپولو-میترا-هلیوس-هرمس نشان میدهند. طراحی و ویژگیهای هر شیء گواه ادغام فرهنگها و همچنین سنتهای مذهبی و سیاسی است.
این تصویر نشان میدهد که تراسهای شرقی و غربیِ پرستشگاه آنتیوخوس اول در کوه نمرود ابتدا چگونه بوده است. مجسمههای عظیم در یک ردیف روی سکویی در پای تپه مصنوعی برافراشته شده بودند. داخل تپه به احتمال زیاد یک اتاقک خاکسپاری برای جسد پادشاه کوماژن وجود دارد. مقابل مجسمهها یک تراس وجود داشته که نقشبرجستههایی که نمایانگر اجداد پادشاه بودند، آن را احاطه کرده بودند. در مرکز تراس، محراب بزرگ آتشی وجود داشته که احتمالاً به پرستش خدای زرتشتی اورومسدس (اهورا مزدا) ارتباط داشته است. برخی از قسمتهای پرستشگاه به اتمام نرسیده بودند.
مقبره و پرستشگاه
بنای یادبود آنتیوخوس اول در تاریخ کوماژن نظیر ندارد. پدر آنتیوخوس، میتریداتس اول در آرسامیا دفن شد، شهری در دامنه کوه نمرود، در شبکهای از تونلهایی در صخره، نه زیر تپه. گورپشتههای سلطنتی دیگری هم در کوماژن وجود دارد، در کاراکوش، اوچگُز (سوفراز سابق) و سِسُن، اگرچه ابعاد آنها بسیار کوچکتر است.
از بیرون، ساخت بنای یادبود آنتیوخوس شباهت بیشتری به مقبرههای بزرگی دارد که پادشاهان دیگر آناتولی ساختهاند، مانند مقبرههایی که به پادشاه فریجی، میداس در گوردیوم و پادشاه لیدیایی، آلیاتس در ساردیس نسبت میدهد. قدمت هر دو مقبره بین قرن هشتم و ششم قبل از میلاد است و متشکل از یک تپه خاکی بزرگ هستند که یک اتاق خاکسپاری را پوشانده که راه دسترسی به آن، یک راهروی طولانی است.
(سمت چپ) سال ۲۰۰۲ باستانشناسان ترکی و هلندی برای محافظت از آنها در برابر رطوبت و یخبندانهای مکرر زمستانی، سر مجسمهها را روی پاستون قرار دادند
(سمت راست) نمایی از تراس غربی کوه نمرود که در آن، سرها در پیش زمینه و بقایای مجسمههای عظیم در پس زمینه دیده میشود. سه سر که در اصل متعلق به مجسمهها بودهاند، در پیش زمینه دیده میشوند: سر عقاب، شاه آنتیوخوس اول و الهه کوماگنه
او حتی خود را Theos Dikaios Epiphanes نامید که به معنای «فقط خدا آشکار ساخت» است. همه اینها مشخصه سلطنتهای خداسالار است که در شرق در عصر هلنیستی شکل گرفت. کوه نمرود بیشتر شبیه یک زیارتگاه مقدس بود تا صرفاً یک مقبره. در قسمت دیگری از کتیبه ذکرشدهی بالا، بنای یادبود هیروتزیون نامیده میشود، واژهای که در یونان باستان به هر دو عملکرد تدفینی و فرقهای اشاره میکند. پیکربندی محوطه نشان میدهد که مراسم مذهبی آنجا برگزار میشده است.
سه راه منتهی به پایه تپه، مسیرهای راهپیمایی در مراسم بودند که در کتیبه نیز به تفصیل ذکر شده است. کشیشی که مطابق رسوم ایرانیان لباس پوشیده بود، این مراسم را انجام میداد. او ابتدا مجسمهها را با تاج طلایی لمس میکرد و پس از دریافت پیشکشهای مردم، محرابها را عطرآگین میکرد و بخور میداد. سرانجام، حیوانات را قربانی میکرد و گوشت آنها برای ضیافت عمومی مصرف میشد. شراب سرو میشد و نوازندگان مردم را سرگرم میکردند.
ترزا گوئل مقابل یکی از کتیبههای آیینی حکشده به زبان یونانی در پشت تاج مجسمهها، ایستاده است
اگرچه مردم محلی همیشه از وجود ویرانههای نمرود آگاه بودند، اما سال ۱۸۸۱ بود که جهان به وجود آنها پی برد. نخستین اروپایی که از این مکان بازدید کرد مهندس آلمانی، کارل سِستر بود. سال بعد، عثمان حمدی بیگ، مورخ هنر، نقاش و سیاستمدار ترک و اوسگان افندی، مجسمهساز ترک با هم این مکان را کاوش کردند و پس از آن باستانشناسان آلمانی، اتو پوخشتاین و کارل هومان، حفاری محراب پرگامون.
سال ۱۹۵۳ ترزا گوئل، باستانشناس آمریکایی و فردریش کارل دورنر، نگارگر آلمانی، یک کاوش سیستماتیک در محوطه انجام دادند. آنها تلاش کردند اتاقک مخفی جنازه آنتیوخوس اول را پیدا کنند، اما با شکست مواجه شدند.
مترجم: زهرا ذوالقدر
منبع: faradeed-202036