تماشای فیلم‌های فلسفی را از کجا شروع کنیم؟

فیلم‌ها قدرت سرگرم کردن، الهام بخشیدن و برانگیختن افکار را دارند. برخی از فیلم‌ها فراتر از سرگرمی صرف می‌روند و به قلمرو فلسفه وارد می‌شوند و بینش عمیقی درباره ماهیت هستی، هویت و پیچیدگی‌های تجربیات انسانی ارائه می‌دهند.

 فیلم‌های فلسفی راه خود را به دنیای ما باز کرده‌اند. شاید همه فیلم‌ها تحت تاثیر فلسفه ساخته نشوند. اما بسیاری از آنها به‌هرحال کمی فلسفه در خود دارند. با این وجود تعداد زیادی از این آثار، فقط ادعای فلسفی بودن دارند.

این فیلم‌ها درحقیقت برای وام گرفتن از نیچه، آب را گل‌آلود می‌کنند تا عمیق به نظر برسند. با این حال، فیلم‌هایی وجود دارد که از نظر موضوعی نه‌تنها در فلسفه کلی، بلکه در یک فلسفه خاص ریشه دارند. این هم بدان معنا نیست که این آثار فلسفه را درست نشان داده‌اند.

و از طرف دیگر، تعداد زیادی فیلم فلسفی و فیلم‌های مرتبط با فلسفه با کیفیت وجود دارد، که درکل فلسفی هستند، اما به شکلی خاص در موضوع ویژه‌ای عمیق نیستند. به این معنا که برخی از فیلم‌های بزرگ ممکن است وفاداری به یک مکتب فلسفی نداشته‌باشند، اما بدون شک به موضوعاتی می‌پردازند، که دانشجویان در کلاس‌های فلسفه با آن‌ها سروکار دارند. این می‌تواند به موفقیت آنها هم کمک کند. زیرا پایبندی به هر یک از مکتب‌‌های فلسفی، می‌تواند برای بسیاری از مخاطبان ناامیدکننده باشد.

به‌هر حال در سینمای فلسفی که تا حدودی نادر است، آثار بسیار عمیقی وجود دارد. در این آثار، شما به یک رابطه عمیق بین سینما و فلسفه دست می‌یابید. به همین دلیل است که ما این فهرست را از فیلم‌های فلسفی که باید یاد گرفتن این علم را با آن شروع کنید، آماده کرده‌ایم؛ تا برای اولین بار یا هزارمین بار تماشا کنید.

1. کونان بربر (Conan the Barbarian)

کارگردان: لیلی واچوفسکی و لانا واچوفسکی
• نویسنده: لیلی واچوفسکی و لانا واچوفسکی
• بازیگران: کیانو ریوز، لارنس فیشبرن و کری آن ماس
• خلاصه داستان: یک برنامه‌نویس کامپیوتر از شورشیان مرموز در مورد ماهیت واقعی خود و نقش خود در جنگ علیه کنترل‌کنندگان می‌آموزد.
• تاریخ انتشار: 1999
• سوژه‌ فلسفی: افلاطون

نسخه اصلی فیلم ماتریکس نمایش‌دهنده فلسفه افلاطون است اما دنباله‌ها سعی کردند فیلسوفان دیگر را هم بررسی کنند، تا کمی تنوع به فیلم بیفزایند. بدون شک، افلاطون پدر فیلسوفان است، اگرچه شاگرد او ارسطو شبیه پسری است که به پدرش پشت می‌کند. بنابراین نمی‌توانیم واچوفسکی‌ها را به خاطر تلاش برای بازسازی باورهای این فیلسوف سرزنش کنیم.

تمثیل غار اثری داستانی از افلاطون است، که می‌تواند کل فلسفه افلاطون را برای کسانی که می‌خواهند منطق خود را حفظ کنند و همه رساله‌های او را نخوانند، خلاصه کند. این یک گفتگوی تخیلی بین دوست افلاطون، سقراط و برادر افلاطون، گلاکون است. در اینجا، سقراط سناریویی را ارائه می‌کند که نشان می‌دهد چگونه دنیای واقعی یک توهم است.

سناریو از یک غار شروع می‌شود. در این غار مردمی به شکل زندانی وجود دارد. برخی از زندانیان از بدو تولد به زنجیر بسته شده‌اند. پاهایشان طوری بسته‌است که آنها را از راه رفتن منع می‌کند و سر و گردنشان طوری ثابت است، که تمام عمرشان به دیوار خیره شده‌اند. یک آتش سوزان بزرگ در پشت آنها وجود دارد که نور و سایه را به دیواری که زندانیان در آن خیره شده‌اند، می‌اندازد.

علاوه‌بر این، یک راهروی مرتفع بین آتش و زندانیان وجود دارد، به‌طوری که رهگذران روی همان دیوار سایه می‌اندازند. مردم راه می‌روند، گاهی‌اوقات چیزهایی را روی سر یا بازوهای خود حمل می‌کنند و سایه‌های مختلفی ایجاد می‌کنند.

سقراط فرض می‌کند، زندانیان این سایه‌ها را به عنوان چیزهای واقعی اشتباه می‌گیرند، نه سایه چیزهای واقعی. و آنها صداهایی را که رهگذران را همراهی می‌کنند با صدایی که از خود سایه‌ها می‌آیند، اشتباه می‌گیرند. تمام جامعه از درک سایه‌های روی دیوار شکل می‌گیرد.

یک روز یک زندانی آزاد می‌شود. او برای برداشتن آب به کمک نیاز دارد و باید بایستد. شخصیتی فرضی چیزهای واقعی را به این شخص نشان می‌دهد که از کوزه آب شروع می‌شود، اما زندانی نمی‌تواند آن را درک کند. در اینجا، سقراط طرح را پیش می‌برد و شروع به فرض کردن بسیاری از رویدادها می‌کند. فرض کنید زندانی مجبور است به آتش نگاه کند.

او کور می‌شود و سعی می‌کند به جای آن به سایه‌ها نگاه کند. فرض کنید کسی زندانی را گرفته و او را به زور از غار بیرون می‌کشد، آیا زندانی از دست آن مرد عصبانی نمی‌شود؟ و بیایید بگوییم بیرون زمان ظهر است. خوب، ظهر بیرون از غار بسیار روشن‌تر از آتش است، بنابراین اکنون آن مرد دوباره نابینا می‌شود و نمی‌تواند واقعیت را ببیند.

او متوجه می‌شود که خورشید منبع فصول و سال‌ها، و به‌نوعی علت همه چیزهایی است که او و همراهانش دیده‌اند. قهرمان زندانی سقراط، پسر خوبی است و بنابراین تصمیم می‌گیرد به غار و پیش برادرانش بازگردد تا حقیقت را به آنها بگوید. منظورم این است که او به این فکر می‌کند که اینجا من، یک آدم دنیوی با فصل‌ها و چیزهای دیگر هستم، پس چرا من کمی عقل به این گنگ‌های مانده در لجن ندهم؟

با نگاهی به کتاب جمهوریت افلاطون که یک اثر تخیلی است، ماتریکس به‌عنوان یک فیلم فلسفی کمی گنگ، از آن پیروی می‌کند. اما این فیلم اثر خوبی است، زیرا ایده افلاطون را گرفته و با آن بازی می‌کند. در این فیلم نئو می‌تواند ماتریکس را تغییر دهد، همانطور که زندانی آزادشده در کتاب افلاطون می‌تواند تغییراتی ایجاد کند.

3. پرتقال کوکی (A Clockwork Orange)

کارگردان: فرانک دارابونت
• نویسنده: فرانک دارابونت براساس داستانی کوتاه از استیون کینگ
• بازیگران: تیم رابینز، مورگان فریمن و باب گانتون
• خلاصه داستان: دو مرد زندانی طی چند سال با هم پیوند می‌خورند و با کمک یکدیگر آرامش و در نهایت رستگاری را پیدا می‌کنند.
• تاریخ انتشار: 1994
• سوژه‌های فلسفی: اگزیستانسیالیسم

این فیلم فلسفی به خاطر دو ویژگی‌اش عالی است: مورگان فریمن و تیم رابینز. مورگان فریمن چون این اولین فیلمی بود که مردم فهمیدند که اگر به فریمن فرصت بدهند روایت کند و حرف بزند، حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. در رستگاری در شاوشنگ حرف‌های فریمن فلسفی و عمیق است. و تیم رابینز هم در همین حین بازی می‌کند. اما او به‌عنوان یک قهرمان وجودی عمل می‌کند، که ممکن است نیاز به توضیح داشته‌باشد.

اگزیستانسیالیسم اکنون به‌قدری مورداستفاده قرار می‌گیرد که معنای آن محدود شده‌است و به‌عنوان بحران وجودی شناخته می‌شود. اگر بخواهیم مفید و مختصر این مفهوم را شرح دهیم به این جملات می‌رسیم که در فیلم گفته می‌شود: «فقط کار خود را انجام بده، مرد. دیگران یا جامعه را به‌خاطر اعمال خود سرزنش نکن».

هدف مردی که از اگزیستانسیالیسم پیروی می‌کند این است که، ارزش‌های خود را به هیچ‌چیز مادی مرتبط نکند. البته رستگاری در شاوشنک فلسفه‌ای را اتخاذ می‌کند، که هرگز نمی‌توان به‌طور مداوم با آن زندگی کرد. در این فیلم اندی دوفرن به هر حال، راهی برای زندگی پیدا می‌کند و شاید در این دنیای دیوانه افسرده نشود. در واقع، ایده اندی درباره شادی به‌طرز وحشتناکی شبیه زندگی کسانی است، که در خانه‌های سالمندان زندگی می‌کنند.

حالا بیایید به ژان پل سارتر، یکی از معدود فیلسوفانی که صرفا اگزیستانسیالیست است، نگاه کنیم. نقل‌قول رایج او و اساس اصول فلسفی او این است که متاسفانه انسان محکوم به آزادی است. آیا این چیز خوبی نیست؟ رستگاری در شاوشنک درواقع برای اولین بار، تنها راه قابل‌قبول برای زندگی اگزیستانسیالیستی را ارائه می‌دهد.

5. 12 مرد خشمگین (12 Angry Men)

کارگردان: هارولد ریمیس
• نویسنده: هارولد ریمیس و دنی روبین
• بازیگران: بیل موری و اندی مک داول
• خلاصه داستان: یک مرد هواشناس متوجه می‌شود که به‌طور غیرقابل توضیحی در یک روز خاص زندگی می‌کند.
• تاریخ انتشار: 1993
• سوژه‌ فلسفی: فردریش نیچه

شخصیت اصلی این فیلم، مردی است که در زمینه هواشناسی فعالیت می‌کند. او یک روز متوجه می‌شود که در روز گراندهاگ گیر افتاده‌است و همه‌چیز برایش در یک چرخه تکرار و تکرار می‌شود. وقتی از منشور نیچه نگریسته می‌شود، روز گراندهاگ فیلمی فلسفی درباره بازگشت ابدی و مردی است که سعی می‌کند ارزش های خود را شکل دهد. او تنها زمانی چرخه را می‌شکند که خود را به یک فرد با استعداد تبدیل می‌کند و از هر نظام ارزشی موجود، از جمله ماتریالیسم، جدا می‌شود.

7. نمایش ترومن (The Truman Show)

کارگردان: اندرو نیکول
• نویسنده: اندرو نیکول
• بازیگران: ایثن هاک، اوما تورمن و جود لاو
• خلاصه داستان: مردی که از نظر ژنتیکی نسبت به دیگر اعضای جامعه‌اش در مرتبه پایین‌تری است، برای دنبال کردن رویای همیشگی خود برای سفر به فضا، هویت یک فرد برتر را به خود می‌گیرد.
• تاریخ انتشار: 1997
• سوژه‌های فلسفی: جبرگرایی

در آینده، اصلاح نژاد از جایی شروع می‌شود که اسکینر متوقف شد. قبل از تولد، متخصصان دی‌ان‌ای همه افراد را تغییر می‌دهند، تا به آنها در هوش فکری و فیزیکی کمک کنند. اما این برای وینسنت فریمن بد است. پدر و مادر شخصیت اصلی فیلم او را رها کردند تا در جامعه‌ای از ابرمردان ژنتیکی که بهترین شغل‌ها را تنها براساس گزارش‌های دی‌ان‌ای خود به دست می‌آورند، مطرود باشد.

بنابراین، فریمن برای پنهان کردن هویتش به یک نمونه برتر پناه می‌برد، تا ناسا را فریب داده و به او شغلی به‌عنوان فضانورد بدهند. این فیلم لذت‌بخش است اما، بر روی سوژه اشتباه متمرکز شده‌است. این فیلم بیشتر به تلاش فریمن برای پنهان کردن هویت ژنتیکی خود علاقه دارد، به‌جای اینکه نشان دهد او به درستی شایسته این شغل است. اما به هر حال سوژه همیشه داغ فلسفی یعنی جبرگرایی، در این فیلم بررسی می‌شود.

9. زیبای امریکایی (American Beauty)

کارگردان: استنلی کریمر
• نویسنده: ندریک یانگ و هارولد جیکوب اسمیت
• بازیگران: اسپنسر تریسی، فردریک مارچ و جین کلی
• خلاصه داستان: بر اساس یک پرونده واقعی در سال 1925، دو وکیل بزرگ به نفع و علیه یک معلم علوم متهم بحث می‌کنند.
• تاریخ انتشار: 1960
• سوژه‌ فلسفی: سقراط

می‌توانیم این فیلم فلسفی را در دسته علم در مقابل دین قرار دهیم. داستان میراث باد مربوط به محاکمه واقعی معلمی است، که با قانون عدم آموزش تکامل مخالف است. استفاده وکیل‌مدافع از روش سقراطی برای ایجاد تردید درباره همه‌چیز مربوط به دفاعیات دادستان، از جمله وکیل و شاهد کلیدی آن، درخشان است.

با اینحال، به سبک سقراطی معمولی، فیلم فلسفی تظاهر نمی‌کند که به هر طریقی اظهارنظر کند. در این فیلم معلمی که برخلاف قانون ایالتی تئوری تکامل و اصول داروین را تدریس می‌کند، محکوم می‌شود. مسلم است که این محکومیت با فشار کشیش‌ها انجام می‌شود. اما وکیل مدافع در جبهه مخالف کشیش‌ها و راویان کتاب مقدس قرار دارد.

11. قلب من هاکبی (I Heart Huckabees)

کارگردان: لوکینو ویسکونتی
• نویسنده: لوکینو ویسکونتی و سوزو چکی دامیکو با الهام از رمان بیگانه اثر آلبر کامو
• بازیگران: مارچلو ماسترویانی و آنا کارینا
• خلاصه داستان: مورسو، مردی بی‌تفاوت، درگیر قتل می‌شود و موضوعات بیگانگی و پوچ بودن وجود انسان را بررسی می‌کند.
• تاریخ انتشار: 1967
• سوژه فلسفی: اگزیستانسیال

بیگانه براساس رمان معروف نویسنده بزرگ آلبر کامو ساخته شده‌است. این اثر با روایت درونگرایانه خود، شما را مجذوب می‌کند. بازی مارچلو ماسترویانی در این فیلم، به‌طرز درخشانی ماهیت جداشده و منزوی قهرمان داستان را به تصویر می‌کشد و فیلم را به سفری فلسفی و وجودی تبدیل می‌کند، که ارزش تجربه کردن را دارد. درضمن اگر کتاب بیگانه آلبر کامو را نخوانده‌اید، در اولین فرصت آن را مطالعه کنید، زیرا ارزش بارها خوانده شدن را دارد. 

13. اکس ماکینا (Ex Machina)

کارگردان: اسپایک جونز
• نویسنده: چارلی کافمن
• بازیگران: جان کیوسک، کامرون دیاز، کاترین کینر، اورسن بین، جان مالکوویچ و مری کی پلیس
• خلاصه داستان: کریگ شوارتز دریچه ای را در ذهن بازیگر جان مالکوویچ کشف م‌ کند، که منجر به کاوشی در درک خود، هویت و جستجوی معنای زندگی می‌شود.
• تاریخ انتشار: 1999
• سوژه فلسفی: ماهیت هویت انسانی

جان مالکوویچ بودن فیلمی تخیلی و بی‌نظیر است، که هوشمندانه مضامین هویت و میل به فرار از وجود خود را بررسی می‌کند. این فیلم با داستان عجیب‌وغریب و کمدی سیاه خود، بررسی منحصر‌به‌فرد و قابل‌تاملی از وضعیت انسان و ماهیت هویت شخصی ارائه می‌دهد.

15. عجیب‌تر از داستان (Stranger than Fiction)

کارگردان: استیون اسپیلبرگ
• نویسنده: اسکات فرانک و جان کوهن براساس داستانی کوتاه از فیلیپ کی. دیک
• بازیگران: تام کروز، کالین فارل، سامانتا مورتون، استیو هریس، نیل مک‌دونا، ماکس فون سیدو، اشلی کرو، کارولین لاگرفلد و دیوید هورنزبی
• خلاصه داستان: سیستمی وجود دارد که جنایات را قبل از وقوع پیش‌بینی می‌کند و همین باعث می‌شود که دیگر هیچ جرم و جنایتی وجود نداشته‌باشد.
• تاریخ انتشار: 2002
• سوژه‌ فلسفی: جبرگرایی

در جامعه‌ای که می‌توان جنایات را پیش‌بینی کرد، جان اندرتون هدف همان سیستمی می‌شود که زمانی به آن اعتقاد داشت و باعث تأمل در مورد عاملیت شخصی و تعادل بین امنیت و آزادی می‌شود. گزارش اقلیت به‌کارگردانی استیون اسپیلبرگ، یک تریلر علمی تخیلی جذاب و از لحاظ بصری خیره‌کننده است، که معضلات اخلاقی و ماهیت اراده آزاد را بررسی می‌کند. این فیلم با طرح هیجان‌انگیز و پرسش‌های اخلاقی پیچیده‌اش، بحث‌های فلسفی عمیقی را درباره جبرگرایی و استقلال فردی مطرح می‌کند.

17. پی (Pi)

کارگردان: ریچارد لینکلیتر
• نویسنده: ریچارد لینکلیتر
• بازیگران: تره‌ور جک بروکس، لورلای لینکلیتر، ویلی ویجینز، تیموتی اسپید لویچ و آلکس جونز
• خلاصه داستان: شخصیت اصلی هر بار سعی می‌کند از خواب بیدار شود، متوجه می‌شود در خواب دیگری است و با آدم‌های مختلف آشنا می‌شود.
• تاریخ انتشار: 2001
• سوژه‌های فلسفی: ماهیت وجودی

در فیلم انیمیشنی زندگی بیداری قهرمانی که نامش معلوم نیست، در یک سفر رویایی که مرزهای بین خواب و بیداری و رویا و واقعیت را محو می‌کند، درگیر یک سری گفتگوهای فلسفی می‌شود. زندگی بیداری ریچارد لینکلیتر یک فیلم بصری مسحورکننده و محرک فکری است، که طیف گسترده ای از موضوعات فلسفی را ازطریق روایت رویایی خود بررسی می‌کند. این فیلم بینندگان را به تامل در پرسش‌های وجودی دعوت می‌کند و در گفتگوهای عمیق درباره آگاهی، ماهیت واقعیت و رازهای وجود انسان شرکت می‌کند.

این فیلم‌های فلسفی، روایت‌های جذابی را ارائه می‌کنند، که ادراکات ما را به چالش می‌کشد، شرایط انسانی را بررسی می‌کنند، و ما را وادار می‌کنند تا به پرسش‌های عمیق فلسفی فکر کنیم. از کمدی‌های اگزیستانسیال گرفته تا داستان‌های علمی تخیلی ذهنی و درام‌های درون‌نگر. هر فیلم تماشاگران را به سفری فلسفی دعوت می‌کند و ما را تشویق می‌کند تا واقعیت خود را زیر سوال ببریم، جایگاه خود را در جهان پیدا کنیم و درباره اسرار هستی تأمل کنیم.

منبع: مایکت