فرق مسافرت دارا با ندار از دوران قاجار
در سبک‌های زندگی امروزی سفر خود را به شکل یک نیاز با ابعاد روانی، فرهنگی و اقتصادی خاص خود نشان می‌دهد؛ البته در اینجا بیشتر منظور مسافرت‌های تفریحی و گردشگری است تا سفرهای کاری.
سیاحان خارجی که در دوره قاجار از ایران دیدن کرده و با ایرانیان دیدار داشته‌اند، اغلب بر این نکته تاکید ورزیده‌اند که ایرانیان سخت بـه تشخّص و تفاخر و نشان دادن مقام و منزلت اجتماعی خود بـه دیگران عادت داشته و بر آن اصرار می‌ورزند.
در همین زمینه باید گفت جامعه ایران در طول تاریخ دیرپای خود دارای فاصله و شکاف میان طبقات و اقشار مختلـف بوده و طبقات بالا و ممتاز نیز همیشه در پی آن بوده‌اند تا به طرق و شیوه‌های مختلف ایـن تفاوت و تمایز اجتماعی را بازتاب دهند.
جامعه ایران عصر قاجار نیز نه تنهـا از این قاعده مستثنی نبوده بلکه حتی طی این دوران، تفاوت‌ها و تمـایزات اجتمـاعی نمـود و انعکـاس بیشتری داشته‌اند و اقشار اجتماعی تلاش کرده‌اند تا در زمینه‌های مختلفی همچون خوراک، پوشاک، سرگرمی و تفریحات، نمای بیرونی و درونی خانه‌ها، کالاها و وسایل خانگی و خیلـی امـور دیگر، تفاوت‌ها و تمایزات اجتماعی خود را به دیگران نشان دهند.
به طور ویژه اقشار فرادست در دوره قاجاریه اغلب در پی آن بوده‌اند تا تفـاوت‌هـا و تمـایزات اجتماعی خود را نسبت به اقشار و طبقات فرودست به شیوه‌های مختلف منعکس سازند. یکی از این روش‌ها، نشان دادن تمایز اجتماعی از طریق وسایل، آداب و شیوه‌های مسافرت اسـت.
«غفار پوربختیار» استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی شوشتر در مقاله‌ای با عنوان «سفر، آداب و وسایل آن؛ بررسی تمایزات اجتماعی مسافرت در جامعه ایران عصر قاجار (قبل از مشروطیت)» [۱] برآن است تا به روش توصیفی-تحلیلی و با به کار بستن نظریه «تمایز» پیر بوردیو برای این سوالات پاسخ مناسب را بیابد: آیا اشراف و اعیان جامعه ایران در عصر قاجار بـه مسافرت و وسایل و آداب آن فقط به عنوان امری ضرورت‌پسند و برای رفع نیاز می‌نگریستند؟ یا اینکـه آنان علاوه بر مساله ضرورت؛ نگاه ذوقی، زیباشناختی و هنردوستانه نیز به آن داشـته‌اند؟ نگاه اقشار فرودست جامعه ایران عصر قاجار نسبت به مسئله سفر و آداب و وسایل آن بر اساس کدام یک از این شاخص‌ها بوده است؟
در ادامه گزیده‌ای از این مقاله آمده است:
به هنگام مسافرت اشراف و بزرگان جمع کثیری متشکل از خدمتکاران، فراشان، شـاطران و محافظان، سرآشپز و همکـارانش، آبـدارچیان و قلیـانداران و... مسـافر متشـخّص را همراهـی می‌کردند که البته اگرچه از نظر کاری چه بسا نیاز چندان شدیدی به همه آنها نبـوده اسـت امـا برای حفظ شأن و منزلت صاحب اردو، حضور و همراهی این تعداد همراهان نوعی مصـلحت و ضرورت محسوب می‌شد.
یکی از مهم‌ترین مواردی که در بحث تشخّص افراد و نشان دادن جایگـاه و منزلت اجتماعی آنان در امر مسافرت مورد توجه بوده و اهمیت زیادی داشته است، تعداد همراهان یا به عبارتی کم و یا زیاد بودن ملازمان یک مسافر اعیان و اشراف بوده است
اما برخلاف اشراف و مقامات، اقشار فرودست به هنگام مسافرت معمولا یا به تنهایی ویـا در صورت ضرورت اعضای خانواده خود را همراه می‌بردند. آنان که توان استخدام نـوکر و یـا خدمتکار را نداشته‌اند به سفر خود نه براساس اصل تشخّص بلکه بنـابر اصـل ضـرورت نگـاه می‌کردند و تعداد کم و یا زیاد همراهان خود را تنها بر اسـاس همـین اصـل تعیـین و انتخـاب می‌کردند.
تمایز در وسایل نقلیه مسافران
اشراف، اعیان و رجال و بزرگان ایران در دوره قاجار نیز همانند سایر ادوار گران‌قیمت‌ترین و زیباترین اسب‌هایی را که غالباً از نژادی اصیل بـوده‌انـد در اختیـار داشـته و بـر آنـان سـوار می‌شدند. اصولاً مقامات، رجال و بزرگان ایران عشق و علاقه زیادی به اسبان ممتاز و راهوار داشته و به در اختیار داشتن اسبان زیبا، نژاده و گران‌قیمت تفاخر می‌ورزیدند و همیشه کوشش می‌کردند تا در اصطبل‌های شخصی خود تعداد زیادی از این اسب‌ها داشـته باشـند.
قاطر و الاغ در مقایسه با اسب هم ارزان قیمت‌تر بوده و هم بخاطر توان و طاقت بسیار آنها علاوه بر حمل مسافر، توانایی حمل بار و اسباب و اثاثیه سـنگین را داشـتند، بـه همـین خـاطر مردمان عادی و فرودست جامعه برای رفع نیاز خود در انجام مسافرت و رسیدن بـه مقصـد از الاغ و یا ترجیحاً قاطر استفاده می‌کردند زیرا توان مالی خرید و یا اجاره اسبان مناسب و راهوار را نداشتند. آنان حتی گاهی الاغ نیز نداشتند و لذا مجبور به کرایه کردن الاغ می‌شدند.
واقعیت این بود که خیلی از مردم عادی و فقیر در انجام مسـافرت‌هـای خـود حتی توان مالی سوار شدن بر الاغ را نیز نداشتند لذا آنان مجبـور مـی‌شـدند تـا بـا پـای پیـاده مسافرت خود را انجام داده و به مقصد برسند در حالی که اشراف و ثروتمنـدان بـا تفـاخر بـر بهترین اسبان سوار می‌شدند.
تزیینات و آرایه‌ها در وسایل سفر
یکی دیگر از اقدامات رجال عصر قاجار برای نشان دادن تشخّص خود در مسافرت، توجه بـه زیبایی مرکوب یا وسیله نقلیه بود؛ به عبارتی رجال و مقامات اگرچه در سفرهای خـود بـه امر کمیت همچون کثرت در تعداد همراهان خود می‌اندیشیدند اما بـه بعـد کیفیـت در سـفر و وسایل آن نیز نگاه ویژه‌ای داشته‌اند.
بنابراین مشاهده می‌شود که وسایل نقلیه اشـراف از اسـب گرفته تا کالسکه، درشکه، تخت‌روان، چادر، آفتابگردان، چتر، فـانوس، عصـا، همـه و همـه از سوی بزرگان مملکت از شاه و شاهزادگان گرفته تا وزراء، رجال و ثروتمندان به صورتی زیبا و هنرمندانه مورد تزیین و آرایش قرار می‌گرفت.
واقعیت این بود که خیلی از مردم عادی و فقیر در انجام مسـافرت‌هـای خـود حتی توان مالی سوار شدن بر الاغ را نیز نداشتند لذا آنان مجبـور مـی‌شـدند تـا بـا پـای پیـاده مسافرت خود را انجام داده و به مقصد برسند در حالی که اشراف و ثروتمنـدان بـا تفـاخر بـر بهترین اسبان سوار می‌شدند
استفاده از وسایل و اشیاء زینتی و تجملاتی در جهت هرچـه باشکوه‌تر کردن اسباب و آلات سفر از سوی مقامات و بزرگان و اشراف بسیار مورد توجه بوده و در درجه اول اهمیت قرار داشت. آنان این زینت‌سازی و آراستن را در همه وسایل و اسـباب مسافرت به کار می‌بستند. اسب‌های سواری آنان بیشتر از سایر وسایل مسافرت مورد زیباسـازی و زینت‌بخشی قرار می‌گرفتند. معمولاً دم، یال و سر اسبان و همینطور اسـباب و وسـایل آنـان همچون زین، دهنه یـا لگـام، سـینه‌بنـد و کفـل‌بنـد مـورد تـزیین و ترصـیع واقـع مـی‌شـدند.
نتیجه‌گیری
این پژوهش که بر اساس نظریه تمایز اجتماعی پیر بوردیو جامعه‌شناس فرانسوی انجـام گرفتـه است نشان می‌دهد که در دوره قاجار اشراف و اعیان جامعه از طریق امـر مسـافرت و آداب و وسایل سفر می‌توانستند ضمن تاکید ورزیدن بر هویت و منزلت طبقاتیشان، تشخّص و تفاخرخود را نیز به دیگر افراد و اقشار منعکس کنند.
بوردیو در نظریه تمایز معتقد است که اشراف و طبقات فرادست جامعه چون نیازهای اساسی و اولیه‌شان رفع شده بود، دیگر چندان بـه دنبـال انتخاب از روی ضرورت و نیازمندی نبودند بلکه آنان در پی سـلیقه‌ای زیباشـناختی بـوده و از طبع و ذائقه‌ای هنردوستانه و تجملاتی برخوردار بوده‌اند.
برعکس افراد و طبقـات فرودسـت و پایین که حتی در رفع نیازهای اولیه خود ناتوان مانده بودنـد بیشـتر بـه دنبـال انتخـابی از نـوع ضرورت‌پسندانه که مبتنی بر ویژگی‌هایی همچون ارزان بودن کـالا، سـادگی، دوام و اسـتحکام بسیار و در کل با هدف رفع نیاز باشد، بوده‌اند.
در دوره قاجار اقشار و طبقات فرودست به مسافرت و آداب و وسایل آن نگرشی ضرورت‌پسندانه داشته و به عنوان امری که می‌تواند نیاز آنها را رفع کند می‌نگریستند. بنابراین هرگونه مرکوب و یا وسیله و اسبابی که بتواند در عین سادگی و ارزان‌قیمت بودن آنها را به مقصد برساند و در برآورده شدن مقصود مفید باشد، از نظر آنان ارزش داشته و برایشان کافی بود.
ایـن در حـالی بود اقشار فرادست و اعیان و اشراف به مسافرت به چشم فرصتی برای بازتاب هویت و منزلت اجتماعی و نشان دادن تمایز اجتماعی خود به دیگران بوده است. بنابراین آنان در طی سفر هـم از بعد کمی و هم از حیث کیفی به دنبال رسیدن به این هدف بوده‌اند.
همراه داشتن ملازمـان و همراهان بسیار، استفاده از مرکوب‌های اعلا و گران‌قیمت همچون اسـب و آراسـتن هنرمندانـه آنها، استفاده از زین و یراق‌های مجلل و زیبا، بهره بردن از چـادرپـوش‌هـا و آفتـاب‌گردان‌هـای بزرگ، رنگارنگ و مجلل، چترهای مرصع و زیبا و فـانوس‌هـای بـزرگ و درخشـان از جملـه شیوه‌ها و اقداماتی بود که اعیان و اشراف برای ابراز تشخّص و نشان دادن تمایز اجتماعی خود به دیگران به آنها متوسل می‌شدند.
پی‌نوشت
[۱] غفار پوربختیار، «سفر، آداب و وسایل آن؛ بررسی تمایزات اجتماعی مسافرت در جامعه ایران عصر قاجار (قبل از مشروطیت)»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، دوره ۱۲، شماره ۲، شماره پیاپی ۲۴، اسفند ۱۴۰۱
منبع: ایرنا
منبع: faradeed-196661