تجميع؛ كليد نوسازي بافت فرسوده
«هزار وعده خوبان يكي وفا نكرد»؛ نوسازي بافت فرسوده يكي از شعارهاي انتخاباتی دولت یازدهم و دوازدهم بود؛ نوسازي‌اي كه همچنان درحد شعار باقي مانده است و با روند كنوني نيز به‌جرات مي‌توان گفت كه مي‌تواند دوباره شعار انتخاباتي رييس جمهور بعدي ايران نيز باشد.
روحاني،سال گذشته كلنگ‌زني طرح ساخت «خانه‌های مجانی» توسط توسعه‌گران را وعده داده بود اما تاکنون خبری از اين طرح به‌گوش نرسيده است.بافت فرسوده به آفتي براي دولت تبديل شده است. دولت از يك سو ساماندهي بافت‌هاي فرسوده شهري را در دستور كار خود قرار داده است و از سوي ديگر با عدم اجراي درست قانون موجب افزايش بافت فرسوده مي‌شود. خانه‌هايي كه يكي پس از ديگري به‌دليل عدم اجراي صحيح قوانين باوجود نوساز بودن، ساخته مي‌شوند اما در رتبه فرسوده قرار مي‌گيرند. براساس برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور، بافت‌های فرسوده باید در 10 سال نوسازی شوند؛ اتفاقی که تاكنون در هيچ‌كدام از شهرهاي ايران رخ نداده است. امروزه بافت فرسوده به یکی از مهم‌ترین مشکلات شهرها تبدیل شده است؛چراکه در مواقع حادثه و بحران مانند آتش‌سوزی، زلزله و سایر بلایا،خدمات‌رسانی در این مناطق بسیار دشوار و حتی گاهی غیر ممکن خواهد شد. بی‌تردید باید با تدوین برنامه‌های مناسب و در نظرگرفتن منافع ساکنان آن، اقدام به نوسازی بافت فرسوده کرد. دولت‌ها بارها اعلام کرده‌اند که برای احیا و نوسازی بافت فرسوده، تسهیلات پرداخت می‌کنند اما در بسیاری از شهرهای کشور، مشخص نشد که این اعتبارات چگونه تعلق گرفت و روال آن برای دریافت و بازسازی بافت فرسوده چگونه بوده است. ساکنان بافت‌های فرسوده اغلب کم درآمد بوده و از امکان مالی لازم برای نوسازی خانه‌های خود برخوردار نیستند. این افراد حتی توان بازپرداخت وام و تسهیلات پیش‌بینی شده را نیز ندارند. صرفه اقتصادی پایین سرمایه‌گذاری در بافت‌های فرسوده در مقایسه با سایر نقاط شهر نیز از دیگر موانع نوسازی به‌شمار می‌رود. همچنین باتوجه به اجاره پایین خانه واقع در بافت‌های فرسوده، سهم قابل‌توجه اجاره‌نشینی در این بافت‌ها و وابستگی معیشت مالکان و مستاجران به این نوع از سکونت، نوسازی و بهسازی بخش‌هایی از بافت فرسوده با چالش جدی مواجه می‌شود.
بمب ساعتي به‌نام بافت فرسوده
بافت فرسوده همچون بمب ساعتي در كشور است، به‌گفته عضو کمیسیون عمران مجلس، ۲۰ درصد از جمعیت شهری در بافت‌های فرسوده سکونت دارند. حدود 72 هزار هکتار بافت فرسوده و 55 هزار هکتار بافت حاشیه در شهرها وجود دارد كه براساس آمار، هشت میلیون نفر در بافت‌های فرسوده و 11 میلیون نفر از آن‌ها در بافت حاشیه شهرها ساکن هستند. زندگي 19 ميليون نفر تنها به‌دليل بودن در بافت فرسوده كشور درخطر است، خطري كه كمتر مسئولي به آن توجه كرده است.
خطرات زندگی در بافت فرسوده
مهم‌ترین خطراتی که در كمين ساکنان بافت‌های فرسوده است، افزایش ریسک حوادث مترقبه به سبب جمعیت زیاد و رابطه مستقیم آن با آلونک‌سازی است؛ ناپایداری سازه‌ها در برابر حوادث غیر مترقبه همچون سیل و زلزله و ...از جمله مشکلات پیش روی این محلات است.در نظر بگیرید اگر در چنین مناطقی حادثه‌اي رخ دهد، چگونه مي‌توان امدادرساني انجام داد. خودروهاي امدادرساني همانند،آمبولانس وخودروهای آتش نشانی چگونه می‌توانند از کوچه های باریک و بن بست این محلات عبور کنند و جان ساکنان را نجات دهند ؟
یا اینکه به‌روز رسانی خدماتی چون لوله کشی‌های آب، برق ، گاز و ... باتوجه به کمبود زمین و نداشتن بسترهای مناسب در این مناطق چگونه ممکن خواهد بود ؟
از سوی دیگر نیز به دلیل تنگاتنگی خانه‌ها در کنار یکدیگر، زمینی برای افزایش خدماتی چون مراکز بهداشتی، درمانی ، خدماتی ، ورزشی ، آموزشی و ديگر سرانه‌ها وجود ندارد.به همين دليل برای چنین مناطقی «درد» را از هر طرف که بنویسید باز هم «درد» است و زندگی در این محلات با ضریب امنیتی صفری برای ساکنان همراه خواهد بود.
بودجه قطره‌چكاني،آفت بافت فرسوده
با توجه به پیشنهاد رییس دولت در رابطه با نوسازی بافت فرسوده سه معضل اصلي پیرامون حل این مهم مطرح است؛ نخست آنكه دولت با محدودیت منابع مالی روبه‌‌رو است و نسبت به وعده‌های خود در رابطه با تخصیص وام‌های نوسازی عقب‌تر است. به‌همين دليل، چگونه می‌تواند با بودجه‌هاي قطره‌چكاني نوسازي بافت فرسوده را اجرا كند. در مرحله بعد، دولت در خصوص جلب رضایت مالکان و نحوه اسکان موقت آن‌ها نیز راه حلی کاربردی اندیشیده نشده است! در آخر نيز موجودی زمین‌های دولتی در این راستا اصلا قابل توجه نیست و حتی اگر دولت تمام زمین‌های خود را درگیر طرح کند هم باز موفق نخواهد بود.از این‌رو برای پی بردن به شرایط کنونی بافت فرسوده در کشور به سراغ هیربد معصومی ،معاون امور شهرداری‌های سازمان شهرداری‌ها و دهیاری های کشور با دو پرسش کلی رفتیم ؛نخست آنكه شرایط بافت فرسوده در کشور چگونه است و در نهایت تصمیم دولت برای سامان آن چیست؟
تکلیف وزارت کشور براي احیا
هیربد معصومی با تاکید بر شرایط ناگوار بافت‌های فرسوده به «قانون» گفت:« در قوانین آمده است که رسیدگی به وضعیت بافت‌های فرسوده بر عهده وزارت راه و شهرسازی است، اما از آنجایی‌که شهرداری‌ها به دلیل نقش مدیریتی خود با این‌گونه مناطق به طورمستقیم درگیر هستند، به‌همين دليل تصمیم نهایی برآن شده است تا وزارت کشور به عنوان مقام بالادستی وارد گود شده و در بحث نظارت بر عملکرد شهرداری ها در حوزه عملیاتی كردن راهبردهای مطرح شده از سوی دولت ،ورود کند ».
نوسازي،مهم‌ترین دغدغه دولت در مسکن
معصومي در صحبت‌هاي خود به دغدغه دولت دوازدهم در رابطه با سامان بافت فرسوده اشاره كرد و گفت:« دولت موظف است تا بسترهای مناسبی را برای قشر ضعیف جامعه نسبت به تهیه مسکن ارزان قیمت و جلوگیری از حاشیه نشینی ایجاد کند .حتی این موضوع تا اندازه‌ای برای رییس جمهور مهم بوده است که مقرر شده تقریبا در تمامي محله‌هایی که به‌عنوان بافت فرسوده شناسایی شده‌اند و دولت و شهرداری و سایر نهادها در این مناطق ،زمین هایی را در اختیار دارند، به‌صورت رایگان در اختیار توسعه‌گرها برای ساخت قرار دهند تا افرادی که در بافت فرسوده هستند بتوانند به طور مجانی به این ساختمان منتقل شوند».
مسکن مهر، باری بر دوش دولت
از نظر او نباید احیای بافت فرسوده را با شرایط مسکن مهری که دولت نهم و دهم مجری آن بود، منطبق دانست.او معتقد است متاسفانه نه تنها ایجاد مسکن مهر، باری را از دوش دولت بر نداشت بلکه با افزایش حاشیه نشینی دغدغه دیگری را نیزبه دغدغه هاي دولت در حوزه مسكن افزود. معصومي افزود:«بدین ترتیب مسکن مهر تنها مناطق مسکونی جدیدی به اصلاح ساخت خانه، روی زمین‌های صفری بود که دولت قبلی به غلط در مکان‌هایی که با شهر و امکانات فاصله داشت ،آن‌ها را ایجاد کرد. درحالی‌که شاید در نگاه تعریفی طرح احیای بافت، با مسکن مهر هم معنی باشد اما در واقع فاصله بسیاری بین آن‌ها حاکم است چرا که محل بافت فرسوده در دل شهرهاست و زیر ساخت هاي آن موجود است و تنها نياز به به‌روز رسانی و بازسازی دارد».خصایص بافت های فرسوده چیست؟
برتری احیای بافت فرسوده نسبت به ساخت مسکن مهر از دغدغه‌هاي فعالان شهرسازي است و نگاه معصومي به اين موضوع هم با اين تئوري مغاير نيست:«بافت فرسوده دارای سه خصیصه است که در صورت احیای آن می توانیم محلات قدیمی شهر را از حذف شدن در تاریخ نجات دهیم».معصومی ادامه داد :« بافت فرسوده نفوذ ناپذیر است؛یعنی دارای شبکه منظم شهرسازی نیست؛ به عنوان مثال اگر بخش هایی از آن دچار سانحه ای همچون آتش سوزی شود؛ امکان ارائه خدمات در آن ،حداقل ممکن است .دوم اینکه ناپایداراست؛ به عبارتی استاندارد های سازه ها مناسب نیست،مثلا اگر زلزله ای رخ دهد ،خانه ها در کسری از ثانیه تخریب می شوند. سوم اینکه ریز دانگی و آلونک سازی در آن مشهود است تا آنجایی که برخی از قطعات آن‌ها حتی به زیر 40متر نیز می رسند ؛پس امکان ارائه هر گونه خدمات با شرایط بسیار سختی همراه و در مواردی نیز ناممکن خواهد بود».
با دستور، نمی‌توان مردم را جذب کرد!
معصومي، منتقد جدي برخورد دستوري و قهري دولت و شهرداری‌ها در مواجهه با ساکنان بافت فرسوده است:«باید با سیاست مردم را دعوت به تجمیع کنیم.مطمئن باشید که هر گونه اصلاحی در این مناطق نمی‌تواند با دستور از بالا به پایین راهی از پیش برد».وی معتقد است یکی از مواردی که شهرداری می‌تواند جرقه‌های همراهی را در دل ساکنان این محلات ایجاد کند ،سیاست تشویق و ترغیب ساکنان به تراکم سازی در چنین مناطقی است .از نظر او تجمیع می‌تواند ،بخشی از زمین‌ها را برای ایجاد کاربری‌های متعدد به‌منظور رفاه حال شهروندان آزاد کند.
دولت قول می‌دهد
معصومی گفت: به عنوان نماینده دولت به مردم قول می‌دهم که در چند ماه آینده شاهد تحولات پایداری در راستای احیای بافت فرسوده توسط دولت دوازدهم باشیم.
رمز گشایی از ابهامات!
احياي بافت فرسوده و جريان دادن زندگي در آن از دغدغه‌هاي چندسال گذشته فعالان شهري است . بهمن سال گذشته، رییس جمهور، وعده‌ای را در خصوص احیای سراسری بافت فرسوده از تریبون ملی اعلام کرد اما سوال اینجاست با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی پیرامون برجام، ادامه بودجه ساخت خانه‌های مجانی از سوی دولت،کدام منبع و با چه مجوز تامین و صادر خواهد شد ؟ آيا از محل منابع بانکی یا صندوق توسعه ملی تامين مي‌شود؟بايد منتظر ماند و ديد نسخه شفابخش دولت و شهرداري براي اين بافت ها چيست؟
بمب ساعتي به‌نام بافت فرسوده
بافت فرسوده همچون بمب ساعتي در كشور است، به‌گفته عضو کمیسیون عمران مجلس، ۲۰ درصد از جمعیت شهری در بافت‌های فرسوده سکونت دارند. حدود 72 هزار هکتار بافت فرسوده و 55 هزار هکتار بافت حاشیه در شهرها وجود دارد كه براساس آمار، هشت میلیون نفر در بافت‌های فرسوده و 11 میلیون نفر از آن‌ها در بافت حاشیه شهرها ساکن هستند. زندگي 19 ميليون نفر تنها به‌دليل بودن در بافت فرسوده كشور درخطر است، خطري كه كمتر مسئولي به آن توجه كرده است.
خطرات زندگی در بافت فرسوده
مهم‌ترین خطراتی که در كمين ساکنان بافت‌های فرسوده است، افزایش ریسک حوادث مترقبه به سبب جمعیت زیاد و رابطه مستقیم آن با آلونک‌سازی است؛ ناپایداری سازه‌ها در برابر حوادث غیر مترقبه همچون سیل و زلزله و ...از جمله مشکلات پیش روی این محلات است.در نظر بگیرید اگر در چنین مناطقی حادثه‌اي رخ دهد، چگونه مي‌توان امدادرساني انجام داد. خودروهاي امدادرساني همانند،آمبولانس وخودروهای آتش نشانی چگونه می‌توانند از کوچه های باریک و بن بست این محلات عبور کنند و جان ساکنان را نجات دهند ؟
یا اینکه به‌روز رسانی خدماتی چون لوله کشی‌های آب، برق ، گاز و ... باتوجه به کمبود زمین و نداشتن بسترهای مناسب در این مناطق چگونه ممکن خواهد بود ؟
از سوی دیگر نیز به دلیل تنگاتنگی خانه‌ها در کنار یکدیگر، زمینی برای افزایش خدماتی چون مراکز بهداشتی، درمانی ، خدماتی ، ورزشی ، آموزشی و ديگر سرانه‌ها وجود ندارد.به همين دليل برای چنین مناطقی «درد» را از هر طرف که بنویسید باز هم «درد» است و زندگی در این محلات با ضریب امنیتی صفری برای ساکنان همراه خواهد بود.
بودجه قطره‌چكاني،آفت بافت فرسوده
با توجه به پیشنهاد رییس دولت در رابطه با نوسازی بافت فرسوده سه معضل اصلي پیرامون حل این مهم مطرح است؛ نخست آنكه دولت با محدودیت منابع مالی روبه‌‌رو است و نسبت به وعده‌های خود در رابطه با تخصیص وام‌های نوسازی عقب‌تر است. به‌همين دليل، چگونه می‌تواند با بودجه‌هاي قطره‌چكاني نوسازي بافت فرسوده را اجرا كند. در مرحله بعد، دولت در خصوص جلب رضایت مالکان و نحوه اسکان موقت آن‌ها نیز راه حلی کاربردی اندیشیده نشده است! در آخر نيز موجودی زمین‌های دولتی در این راستا اصلا قابل توجه نیست و حتی اگر دولت تمام زمین‌های خود را درگیر طرح کند هم باز موفق نخواهد بود.از این‌رو برای پی بردن به شرایط کنونی بافت فرسوده در کشور به سراغ هیربد معصومی ،معاون امور شهرداری‌های سازمان شهرداری‌ها و دهیاری های کشور با دو پرسش کلی رفتیم ؛نخست آنكه شرایط بافت فرسوده در کشور چگونه است و در نهایت تصمیم دولت برای سامان آن چیست؟
تکلیف وزارت کشور براي احیا
هیربد معصومی با تاکید بر شرایط ناگوار بافت‌های فرسوده به «قانون» گفت:« در قوانین آمده است که رسیدگی به وضعیت بافت‌های فرسوده بر عهده وزارت راه و شهرسازی است، اما از آنجایی‌که شهرداری‌ها به دلیل نقش مدیریتی خود با این‌گونه مناطق به طورمستقیم درگیر هستند، به‌همين دليل تصمیم نهایی برآن شده است تا وزارت کشور به عنوان مقام بالادستی وارد گود شده و در بحث نظارت بر عملکرد شهرداری ها در حوزه عملیاتی كردن راهبردهای مطرح شده از سوی دولت ،ورود کند ».
نوسازي،مهم‌ترین دغدغه دولت در مسکن
معصومي در صحبت‌هاي خود به دغدغه دولت دوازدهم در رابطه با سامان بافت فرسوده اشاره كرد و گفت:« دولت موظف است تا بسترهای مناسبی را برای قشر ضعیف جامعه نسبت به تهیه مسکن ارزان قیمت و جلوگیری از حاشیه نشینی ایجاد کند .حتی این موضوع تا اندازه‌ای برای رییس جمهور مهم بوده است که مقرر شده تقریبا در تمامي محله‌هایی که به‌عنوان بافت فرسوده شناسایی شده‌اند و دولت و شهرداری و سایر نهادها در این مناطق ،زمین هایی را در اختیار دارند، به‌صورت رایگان در اختیار توسعه‌گرها برای ساخت قرار دهند تا افرادی که در بافت فرسوده هستند بتوانند به طور مجانی به این ساختمان منتقل شوند».
مسکن مهر، باری بر دوش دولت
از نظر او نباید احیای بافت فرسوده را با شرایط مسکن مهری که دولت نهم و دهم مجری آن بود، منطبق دانست.او معتقد است متاسفانه نه تنها ایجاد مسکن مهر، باری را از دوش دولت بر نداشت بلکه با افزایش حاشیه نشینی دغدغه دیگری را نیزبه دغدغه هاي دولت در حوزه مسكن افزود. معصومي افزود:«بدین ترتیب مسکن مهر تنها مناطق مسکونی جدیدی به اصلاح ساخت خانه، روی زمین‌های صفری بود که دولت قبلی به غلط در مکان‌هایی که با شهر و امکانات فاصله داشت ،آن‌ها را ایجاد کرد. درحالی‌که شاید در نگاه تعریفی طرح احیای بافت، با مسکن مهر هم معنی باشد اما در واقع فاصله بسیاری بین آن‌ها حاکم است چرا که محل بافت فرسوده در دل شهرهاست و زیر ساخت هاي آن موجود است و تنها نياز به به‌روز رسانی و بازسازی دارد».خصایص بافت های فرسوده چیست؟
برتری احیای بافت فرسوده نسبت به ساخت مسکن مهر از دغدغه‌هاي فعالان شهرسازي است و نگاه معصومي به اين موضوع هم با اين تئوري مغاير نيست:«بافت فرسوده دارای سه خصیصه است که در صورت احیای آن می توانیم محلات قدیمی شهر را از حذف شدن در تاریخ نجات دهیم».معصومی ادامه داد :« بافت فرسوده نفوذ ناپذیر است؛یعنی دارای شبکه منظم شهرسازی نیست؛ به عنوان مثال اگر بخش هایی از آن دچار سانحه ای همچون آتش سوزی شود؛ امکان ارائه خدمات در آن ،حداقل ممکن است .دوم اینکه ناپایداراست؛ به عبارتی استاندارد های سازه ها مناسب نیست،مثلا اگر زلزله ای رخ دهد ،خانه ها در کسری از ثانیه تخریب می شوند. سوم اینکه ریز دانگی و آلونک سازی در آن مشهود است تا آنجایی که برخی از قطعات آن‌ها حتی به زیر 40متر نیز می رسند ؛پس امکان ارائه هر گونه خدمات با شرایط بسیار سختی همراه و در مواردی نیز ناممکن خواهد بود».
با دستور، نمی‌توان مردم را جذب کرد!
معصومي، منتقد جدي برخورد دستوري و قهري دولت و شهرداری‌ها در مواجهه با ساکنان بافت فرسوده است:«باید با سیاست مردم را دعوت به تجمیع کنیم.مطمئن باشید که هر گونه اصلاحی در این مناطق نمی‌تواند با دستور از بالا به پایین راهی از پیش برد».وی معتقد است یکی از مواردی که شهرداری می‌تواند جرقه‌های همراهی را در دل ساکنان این محلات ایجاد کند ،سیاست تشویق و ترغیب ساکنان به تراکم سازی در چنین مناطقی است .از نظر او تجمیع می‌تواند ،بخشی از زمین‌ها را برای ایجاد کاربری‌های متعدد به‌منظور رفاه حال شهروندان آزاد کند.
دولت قول می‌دهد
معصومی گفت: به عنوان نماینده دولت به مردم قول می‌دهم که در چند ماه آینده شاهد تحولات پایداری در راستای احیای بافت فرسوده توسط دولت دوازدهم باشیم.
رمز گشایی از ابهامات!
احياي بافت فرسوده و جريان دادن زندگي در آن از دغدغه‌هاي چندسال گذشته فعالان شهري است . بهمن سال گذشته، رییس جمهور، وعده‌ای را در خصوص احیای سراسری بافت فرسوده از تریبون ملی اعلام کرد اما سوال اینجاست با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی پیرامون برجام، ادامه بودجه ساخت خانه‌های مجانی از سوی دولت،کدام منبع و با چه مجوز تامین و صادر خواهد شد ؟ آيا از محل منابع بانکی یا صندوق توسعه ملی تامين مي‌شود؟بايد منتظر ماند و ديد نسخه شفابخش دولت و شهرداري براي اين بافت ها چيست؟