(تصاویر) آیا هنر سنگ‌نگاری از یک مکان گسترش یافت یا بارها ابداع شد؟

تا چند دهه پیش مطالعه هنر سنگ‌نگاری به‌ویژه نقاشی‌های غار محدود به اروپا بود؛ اما در سال‌های گذشته، اکتشافات به اندونزی و سرزمین اصلی آسیا گسترش یافت. از جدیدترین اکتشافات می‌توان به طرح مارهای غول‌پیکر اشاره کرد که در آمریکای جنوبی قرار دارند.

پژوهشگرها در کرانه‌های رودخانه‌ی اورینوکو در کلمبیا و ونزوئلا، ۱۵۷ سایت هنر سنگ‌نگاری را کشف کردند. این سایت‌ها شامل حکاکی‌هایی از مارها هستند که برخی از آن‌ها تا بیش از ۴۰ متر کشیده شده‌اند. تصاویری در این مقیاس صرفا نمایش‌های ساده نبودند و به یادگارهایی دیرینه تبدیل شدند: در واقع این تصاویر حتی از فاصله‌ی صدها متر آن‌طرف‌تر آشکار هستند و چشم‌انداز کلی را تغییر می‌دهند.

با اینکه آثار یادشده به‌صورت مستقیم تاریخ‌گذاری نشده‌اند، سرامیک‌های این منطقه هم دارای حکاکی‌های مشابه در ابعاد کوچک‌تر هستند. قدمت این سرامیک‌ها به ۲۰۰۰ سال می‌رسد بنابراین به نظر منطقی می‌رسد که بگوییم حکاکی‌های عظیم مارها نیز متعلق به همین دوره هستند.

نیوساینتیست در گزارشی درباره‌ی حکاکی‌ها، این آثار را به اسطوره‌شناسی مردمان بومی اورینوکو مرتبط می‌داند که مارهای آناکوندا و بوآ را موجوداتی آغازین می‌دانستند؛ بنابراین ممکن است کنده‌کاری‌های مارگونه ماهیتی مذهبی داشته باشند و نشانه‌ای از باورهای این مردم درباره‌ی آفرینش و قدرتی فوق طبیعی باشند.

سرانیا لا لیندوسا در آمازون کلمبیا

Cueva Huenul 1 در آرژانتین

از سویی غاری در کالیفرنیا با طراحی‌های سرخ از چرخ یا مارپیچ‌هایی در سقف وجود دارد. به همین دلیل با عنوان غار فرفره (Pinwheel) شناخته می‌شود. پژوهشگرها در سال ۲۰۲۰ به توصیف بقایای جویده‌شده از گیاهی به نام تاتوره (Datura wrightii) در این غار پرداختند.

 این گیاه توهم‌زا است و ممکن است طرح‌های غار متعلق به این گیاه باشند. به عبارتی، آمریکایی‌های بومی این گیاه را برای داشتن چشم‌‌اندازهای توهم‌آمیز به‌کار می‌بردند و برای ستایش قدرت گیاه، طرح آن را روی سقف غار نقاشی می‌کردند.

طراحی غار فرفره احتمالا فقط ۴۰۰ سال قدمت دارد، اما هنرهای سنگی قدیمی‌تری هم در آمریکای شمالی یافت می‌شوند. سنگ‌نبشته‌های اطراف دریاچه‌ی وینه‌موکا (Winnemucca) در نوادا بین ۱۰٬۵۰۰ تا ۱۴٬۸۰۰ سال قدمت دارند. به نظر می‌رسد دیگر سایت‌ها در حوضه‌ی بزرگ (Great Basin) قدمت مشابهی داشته باشند.

سنگ‌نگاره‌های قزاقستان

در استپ‌های وسیع قزاقستان، برجستگی‌های سنگی اغلب اوقات با سنگ‌نگاره‌ها تزئین می‌شدند. به نظر می‌رسد قدمت برخی از آن‌ها به ۵۰۰۰ سال برسد. چندی پیش یک گروه پاکسازی محیط‌زیستی، ۱۰۰ سنگ‌نگاره را در جنوب شرق این کشور کشف کردند. این نقوش شامل تصاویری از حیواناتی مثل گوسفند وحشی و شترهای دوکوهانه و همچنین افرادی در حال شکار بودند. باستان‌شناس‌ها سپس اعلام کردند که این نقوش را قبلا تحت بررسی قرار داده، اما هنوز یافته‌هایشان را در مجله‌ای علمی توصیف نکرده و برای جلوگیری از آسیب جهانگردها یا خرابکارها، موقعیت آن را مخفی نگه‌ داشته‌اند.

پژوهشی دیگر در سال ۲۰۲۰ به شرح سنگ‌نگاره‌های در تیمره در مرکز ایران پرداخته است. یکی از این نقش‌ها، حیوانی شش‌پا با رگه‌های روی بدنش را نشان می‌داد که به عقیده‌ی باستان‌شناس‌ها نشان‌دهنده‌ی یک سوسک جواهر بود. همان سایت دارای سنگ‌نگاره‌هایی با نقوش شکار با شاهین بود که احتمالا قدمتشان به ۴۰۰۰ سال پیش می‌رسد.

در نهایت استرالیا نیز سنت هنر سنگ‌نگاری خود را دارد. موجوروگا در غرب استرالیا دارای بیش از ۲ میلیون کنده‌کاری است که طی ۵۰ هزار سال گذشته به وجود آمده‌اند. آلیس کلین در سال ۲۰۲۲ با بازدید از این منطقه نوشت:

هنر روی تمام سنگ‌ها دیده می‌شود؛ تصاویر افرادی در حال رقص تا بوم‌رنگ‌ها، قایق‌ها، والابی‌ها (نوعی کانگوروی بومی استرالیا)، شترمرغ و دیگر گونه‌های منقرض‌شده مثل کانگوروهای دم فربه و گرگ‌ها و ببرهای تاسمانی. هنرهای جدیدتر شامل تصویر نهنگ‌ها، ماهی، خرچنگ و لاک‌پشت‌های هستند که با بالا آمدن سطح دریاها و تبدیل منطقه‌ی درون سرزمینی به ناحیه‌ی ساحلی به این منطقه راه یافتند.

در مقابل، آرنهم‌لند در ناحیه‌ی شمالی استرالیا دارای بیش از ۸۰ سایت با فیگورهای مالیواوا است. قدمت این آثار بین ۶۰۰۰ تا ۹۴۰۰ سال تخمین زده شده است. این آثار شامل تصاویر بزرگی هستند که انسان‌ها و حیوانات را گاهی به صورت منفرد و گاهی در ترکیب‌بندی‌های جمعی و چشم‌اندازها نشان می‌دهند.

آیا می‌دانید هنوز پژوهش‌های کافی درباره‌ی هنر سنگ‌نگاری وجود ندارد؟ به خصوص درباره‌ی آفریقا که کل نژاد بشر از آنجا سرچشمه گرفته است. از غار پلنگ در نامیبیا تا دره‌ی فوتیاتسانا در لسوتو، از ساحل آفریقای جنوبی تا غارهای ماداگاسکار، هنرسنگ‌نگاری یکی از رایج‌ترین هنرهای این منطقه است. باستان‌شناس‌ها همیشه به گرایش هنر آفریقای شرقی به هنر انتزاعی اشاره کرده‌اند که برخلاف سنت‌های بازنمایانه در دیگر مناطق این قاره است. برای مثال جزیره‌ی امفانگانو در کنیا دارای نقاشی‌هایی با دایره‌های هم‌مرکز، مارپیچ و اشکال دوک‌مانند است.

در واقع مسئله‌ی اصلی دسترسی به روش‌های علمی جدید است. بر اساس پژوهشی در سال ۲۰۲۱، روش‌های تحلیلی به‌کاررفته برای بررسی ترکیب شیمیایی و سن هنرسنگ‌نگاری آفریقا هنوز در دوران جنینی به سر می‌برند. این مسئله به مشکلات دیرینه‌ای مثل فقر، پژوهش‌های علمی فاقد سرمایه‌گذاری و فرصت‌های یادگیری محدود برای پژوهشگرها در آفریقا مربوط است.

هرچقدر بیشتر هنر سنگ‌نگاری آفریقا را بررسی کنیم، انتظار یافته‌های بیشتری و کهن‌تری را داریم. شاید بتوانیم قدیمی‌ترین هنر سنگ‌نگاری جهان را در این قاره پیدا کنیم.