خوزستان باید در ویترین ایران باشد

زینب رحیمی - خبرنگار محیط زیست: در بستر تالاب هورالعظیم، وقتی که بوم‌های رنگی نقاشی روی سه‌پایه‌های چوبی قرار می‌گیرد، چند نفر از اهالی روستاهای حاشیه هور، برای دیدن نقاشی‌ها می‌آیند. حسین نام یکی از اینهاست. پسر جوان آفتاب‌سوخته‌ای که دستمال‌سر چهارخانه‌ا‌ی‌اش را دور پیشانی محکم گره زده. از روی موتور هوندایش پیاده می‌شود. به سمت حاشیه آب می‌آید. جایی که تابلوهای نقاشی به نمایش گذاشته شده است. در اولین نگاه، گاومیش خودش را در بین بوم‌های نقاشی پیدا می‌کند. مطمئن است که سوژه این نقاشی، گاومیش اوست. حسین به همراه نیما نقاش این اثر، در کنار تابلو می‌ایستند و عکس یادگاری می‌گیرند.

نمایشگاه نقاشی «بومی به وسعت هورالعظیم» در بستر تالاب بین‌المللی هورالعظیم و همچنین در میان شنزارهای غرب کرخه به نمایش درآمد.

هفته آخر فروردین امسال دو هنرمند ایرانی، یک نقاش از استان اصفهان و یک عکاس حیات وحش از استان خوزستان مجموعه کار مشترکشان را در گالری ریم اهواز به نمایش گذاشتند. در این آثار تعدادی از حیات وحش خوزستان با قلم نیما صفدریان روی بوم نقاشی، نقش بسته است. این هنرمند اصفهانی عکس‌هایی را که پیش‌تر سیدباقر موسوی عکاس اهل خوزستان، از طبیعت این استان، ثبت کرده بود، با رنگ و روغن روی بوم ریخته است. این دو هنرمند آثارشان را به نمایش عمومی گذاشتند که تقریبا مورد استقبال اهوازی‌ها قرار گرفت.

اما بخش جذاب‌تر این نمایشگاه، زمانی بود که این هنرمندان آثار تلفیقی خود را روز سی‌ام فروردین، در بستر تکه‌تکه‌شده تالاب هورالعظیم و سپس روی تپه‌های شنی در قلب منطقه حساس و مهم میش‌داغ در میان شهرهای بستان و لوان در غرب خوزستان دایر کردند.

این حرکت نمادین با این هدف صورت گرفت که توجه شهروندان ایران و به‌ویژه اهالی خوزستان به خطراتی که تالاب هورالعظیم و شنزارهای غرب کرخه را تهدید می‌کند، جلب کنند.

برایم جالب بود که بدانم ایده این نمایشگاه تلفیقی عکس و نقاشی از کجا و چطور شکل گرفته است؟ برای همین با نیما صفدریان نقاش و سیدباقر موسوی عکاس و محیط‌بان سابق خوزستان در محل برگزاری نمایشگاه در میان شنزارهای زیبای میش‌داغ گفت‌وگو کردم.

ماجرا از این قرار است که نیما صفدریان، این نقاش جوان اصفهانی، در سال 1398 با شروع مالچ‌پاشی در شنزارهای خوزستان، برای اولین‌بار و به طور تصادفی با پدیده مالچ و آثار مخرب آن برای طبیعت آشنا می‌شود. برای این هنرمند، دیدن ویرانی طبیعت ایران دردناک بود. او برای بیان اعتراضش نسبت به ریختن مالچ نفتی در طبیعت خوزستان، کاریکاتوری می‌کشد و آن را در صفحات مجازی خود منتشر می‌کند. بلافاصله این کاریکاتور به دست سیدباقر موسوی محیط‌بان خوزستان و از منتقدان جدی مالچ‌پاشی می‌رسد. کسی که شاید تاکنون بیشترین عکس و فیلم را از طبیعت بکر و زیبای شنزارهای خوزستان ثبت و منتشر کرده است. چند سالی است که سیدباقر از حیوانات و گیاهان این منطقه عکاسی می‌کند و با انتشار اینها سعی دارد به مردم ایران نشان دهد که شنزار خوزستان یک اکوسیستم ارزشمند با حیات وحشی منحصربه‌فرد است.

در هر حال، در سال 98، کاریکاتوری که نیما در اعتراض به مالچ‌پاشی کشیده بود، باب آشنایی او را با سیدباقر موسوی عکاس خوزستانی باز می‌کند. این نقاش که حالا محیط زیست به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های زندگی‌اش تبدیل شده است، می‌گوید: «من حالا تمام جاده‌های بستان و مسیرهای پرپیچ‌و‌خم به سمت شنزارهای غرب کرخه را می‌شناسم. چون در این چند سال، هر روز با سیدباقر سفر کردم. هر روز به تماشای لایوهای اینستاگرامی او می‌نشستم. با دقت آنها را دنبال می‌کردم و حالا اینجا را خوب می‌شناسم. رسالتی که برای خودم تعریف کردم، معرفی محیط زیست خوزستان است تا شاید بتوانم برای جلوگیری از مالچ‌پاشی در شنزارهای خوزستان و خشک‌شدن تالاب هورالعظیم قدمی بردارم».

منشأ نقاشی‌های نیما صفدریان، عکس‌هایی است که سیدباقر موسوی از طبیعت خوزستان گرفته است. عکس‌هایی دیدنی که زیبایی و شکوه شنزار خوزستان، تنوع زیستی منطقه‌ میش‌داغ، اهمیت دشت آزادگان و اقلیم مهم بستان و سوسنگرد را به عنوان پاره مهمی از استان خوزستان نشان می‌دهد. او مارها و مارمولک‌ها، سوسمارها و آهوهای تیزپایی که شنزار خوزستان زیستگاهشان است و همچنین سمور آبی و پرندگان تالابی را سوژه عکاسی می‌کند.

خوزستان هم باید در ویترین ایران قرار بگیرد

حالا هنرمند دیگری از اصفهان عکس‌های سیدباقر را روی بوم آورده است. او که نقاشی را یک رسانه و یک ابزار مهم برای بیان ساده و صریح مفاهیم می‌داند، می‌گوید «تصور می‌کنم شاید نقاشی به عنوان یک رسانه بتواند بیشتر به دل مردم نفوذ کند. شاید این نقاشی‌ها بتوانند حرف مهمی را بیان کنند و آن خطری است که طبیعت خوزستان را تهدید می‌کند. به نظر من اگر جایی را تبدیل به ویترین کنیم، دست‌درازی به آن سخت‌تر می‌شود و کمتر می‌توانند آنجا را مورد آسیب قرار دهند. با توجه به اتفاقاتی که در سال‌های گذشته، در خوزستان رخ داد، سعی دارم خوزستان را تبدیل به ویترین کنم. ویترینی جایی است که معمولا زیباترین‌هایمان را در آن می‌گذاریم. فکر می‌کنم خوزستان هم باید در ویترین ایران قرار بگیرد».

در تالاب هورالعظیم، وقتی که بوم‌های نقاشی یکی یکی روی سه‌پایه‌های چوبی قرار می‌گیرد، چند نفر از اهالی روستاهای حاشیه هور، برای دیدن نقاشی‌ها می‌آیند. حسین نام یکی از اینهاست. پسر جوان آفتاب‌سوخته‌ای که دستمال‌سر چهارخانه‌ای‌اش را دور پیشانی محکم گره زده، از روی موتور هوندایش پیاده می‌شود. به سمت نقاشی‌ها، در حاشیه آب می‌آید. گاومیش خودش را در بین تابلوهای نقاشی پیدا می‌کند. گاومیشی که برای خنک‌شدن کل بدنش را در آب هور غرق کرده است. تنها سر و صورتش از آب بیرون زده و یک پرنده سفید زیبا روی سر آن جا خوش کرده است. حسین تردید ندارد که سوژه این نقاشی، گاومیش اوست چون اینجا گاومیش‌دارها، گاوهایشان را به چهره و نشانه می‌شناسند. حسین و نیما نقاش اثر در کنار تابلو می‌ایستند و عکس یادگاری می‌گیرند.

حسین جوان از سختی‌های گاومیش‌داری برایم حرف می‌زند. اینکه اگر آب نرسد و هور خشک شود، گاومیش‌ها از شدت گرما تلف می‌شوند. همان اتفاقی که در تابستان سال 1400 افتاد. گاومیش‌‌ها از بی‌آبی مردند. مردم شهرهای مختلف خوزستان در اهواز، آبادان، خرمشهر، سوسنگرد، هویزه، حمیدیه و ایذه به نبود آب اعتراض کردند. حیات اینجا وابسته به آب است. هور زنده باشد، کشاورزان و گاومیش‌داران خوشحال‌اند. آنها که پرنده‌ها و حیات وحش تالاب را خوب می‌شناسند. آنها را به اسم صدا می‌کنند و قیمتش را خوب می‌دانند. تماشای پرنده‌های تالابی، روی بوم‌های نقاشی، برای جوان‌های ساکن در حاشیه هورالعظیم، لذت‌بخش است. بد نیست بدانید که نمایشگاه «بومی به وسعت هورالعظیم» به ابتکار عمل انجمن درنای امید برگزار شد. این نمایشگاه محصولی تلفیقی از هنرهای نقاشی و عکاسی است. سیدباقر موسوی عکاس و فعال محیط زیست خوزستان از قرارگرفتن عکس‌هایش روی بوم نقاشی ابراز خوشحالی می‌کند و باور دارد که چنین فعالیت‌های فرهنگی باعث جلب توجه شهروندان نسبت به محیط زیست می‌شود. او به «شرق» می‌گوید: «خوشحالم که نقاشان و هنرمندان، بیشتر از گذشته به موضوع محیط زیست ورود می‌کنند. در طول برگزاری نمایشگاه بومی به وسعت هورالعظیم، نقاشان دیگری هم برای انجام کار مشترک ابراز تمایل و اعلام آمادگی کردند».

برگزاری نمایشگاه نقاشی در شنزاری که در یک‌قدمی نابودی است

سیدباقر موسوی که سابقه کار محیط‌بانی را در کارنامه خود دارد، تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه را رضایت‌بخش می‌داند و این‌طور بیان می‌کند که «سال‌هاست که من در زمینه فرهنگ‌سازی محیط زیست فعالیت می‌کنم اما حالا بعد از این نمایشگاه به این نتیجه رسیدم که نمایش‌دادن عمومی عکس و نقاشی‌های حیات وحش، پیام مدنظر ما را آسان‌تر و با سرعت بیشتری به مخاطب منتقل می‌کند و می‌تواند درک انسان‌ها را از محیط زیست زیر و رو کند و در نهایت در حفظ طبیعت مؤثر باشد. ما امروز نیاز به چنین تحرکات فرهنگی داریم. چون جایی که الان در آن ایستاده و نمایشگاه را در آن برپا کرده‌ایم، در شرف نابودی است. قرار است مالچ‌پاشی و نفت‌پاشی شود، گونه مهاجم کهور در آن کاشته و در نهایت نابود شود».

سیدباقر که مرتبا در صفحه اینستاگرام خود از خطرات مالچ‌پاشی برای گونه‌های گیاهی و جانوری می‌نویسد و از خطرات کاشت درخت غیربومی کهور در خوزستان هشدار می‌دهد، معتقد است که فرهنگ‌سازی برای محیط زیست منجر به مطالبه می‌شود. او این‌طور توضیح می‌دهد که «ما دیگر چاره‌ای جز فرهنگ‌سازی برایمان نمانده است. چون مدیران سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، شنزارهای خوزستان را یک بیابان بی‌آب‌وعلف، خشک و بی‌ارزش می‌دانند. چاره‌ای جز دایرکردن نمایشگاه و انتقال منظورمان از طریق انتشار تصاویر حیات وحش و زندگی جاری در این شنزارها نداریم. با همین هدف هم مردم را دعوت می‌کنیم که بیایند و از نزدیک شنزار خوزستان را ببینند و باور کنند که اینجا بیابان بی‌آب‌وعلف نیست. اینجا کانون گرد و غبار نیست. اینجا یک اکوسیستم منحصربه‌فرد با تنوع زیستی بالاست».

آثار نیما صفدریان و سید باقر موسوی به مدت یک هفته در گالری ریم در شهر اهواز به نمایش درآمد. تعدادی از این آثار توسط علاقه‌مندان محیط زیست خریداری شد. نیما معتقد است که اگر نمایشگاه بتواند حتی یک نفر را آگاه کند، رسالت آن انجام شده است. او می‌گوید که «در حین برگزاری نمایشگاه، متوجه شدم تعدادی از بازدیدکننده‌ها تصور می‌کنند که مالچ‌پاشی اتفاق خوبی است، برای همین سعی کردم آنها را از این موضوع آگاه کنم که مالچ نفتی برای طبیعت خوزستان مضر است تا آنها خود برای حفظ محیط زیست مطالبه‌گر شوند». در چند سال گذشته مالچ‌پاشی به یکی از معضلات خوزستان تبدیل شده است. سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری ایران با این توضیح که قصد دارد کانون‌های غبار خوزستان را کنترل کند، اقدام به پاشیدن مالچ نفتی در شنزارهای خوزستان می‌کند. در چند ماه گذشته هم این موضوع به چالش مهمی تبدیل شد. به طوری که از دی ماه سال 1402، مالچ‌پاشی در محدوده خسرج واقع در غرب کرخه را کلید زدند. آنها بنا دارند حداقل 900 هکتار از شنزارهای خوزستان را مالچ نفتی بپاشند. سازمان حفاظت محیط زیست هم در سخن با این کار مخالفت می‌کند اما هیچ اقدام عملی برای متوقف‌کردن آن انجام نداده است.

سازمان منابع طبیعی هم پاسخ‌گوی افکار عمومی نیست و بدون توجه به نارضایتی‌های محلی و صدای اعتراض کارشناسان و فعالان میحط زیست در اجرای پروژه‌های مالچ‌پاشی مصرّ است. حتی به تازگی دست‌اندرکاران مالچ‌پاشی و پیمانکاران متخلف آن، مانع فعالیت و مطالعه حسین آخانی گیاه‌شناس و استاد دانشگاه تهران در محدوده شنزارهای سوسنگرد، بستان و غرب کرخه شدند. او که برای نمونه‌برداری از گیاهان شن‌دوست و بررسی علمی آثار مخرب مالچ نفتی به خوزستان سفر کرده بود، در محدوده مالچ‌پاشی‌شده توسط کارکنان منابع طبیعی خوزستان، متوقف شد. به او گفته شده بود که برای گرفتن عکس و فیلم از طبیعت اینجا، حکم و مجوز قضائی داشته باشد. در ادامه با ماشین پاشش مالچ نفتی مسیر این کارشناس را در جاده مسدود می‌کنند و ضمن برخورد توهین‌آمیز، او را مجبور می‌کنند که همه عکس‌ها و فیلم‌های تهیه‌شده از منطقه را حذف کند و حتی او را مجبور به امضای یک تعهدنامه می‌کنند مبنی بر اینکه اجازه انتشار هیچ عکسی از این منطقه را ندارد.

نمایشگاه بومی به وسعت هورالعظیم از همین جهت اهمیت دارد که با ابزار عکس و بوم نقاشی، ایرانی‌ها با طبیعت متنوع سرزمین خود آشنا شوند و برای حفاظت از آن پای کار بیایند.