اولین حوض فرنگی ایران قربانی چوگان در نقش جهان

اگرچه مخالفان ساخت این حوض در میدان تاریخی اصفهان در طول این 70 سالی که از عمر این سازه می‌گذرد بسیار بوده‌اند و دلیلش را آسیب وارده به سقف راهرویی اعلام کرده‌اند که بود و نبودش تا به امروز مشخص نشده اما به تازگی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان مخالفت این سازمان را نسبت به وجود این حوض به دلایلی که یکی از آنها بهداشتی نبودن آب‌تنی مردم و ایجاد منظر ناخوشایندی در این میدان است، اعلام کرده. البته عاشقان این میدان تاریخی نباید نگران جای خالی این حوض باشند چراکه میراث فرهنگی درصدد ایجاد شرایطی مشابه با دوران صفویه برای برگزاری بازی‌های چوگان در این میدان است.
آب تنی ممنوع!
میدان نقش جهان که بسیاری آن را با نام میدان شاه عباس می‌شناسند قرار است در آینده‌ای نزدیک با تغییراتی عمیق روبه‌رو شود و حوضی که نزدیک به 70 سال در وسط این میدان به عنوان مکانی برای استراحت، خنک شدن و حتی گرفتن چند شاتی عکس توسط گردشگران شناخته می‌شد، به دستور میراث فرهنگی از وسط میدان برچیده شود. اگرچه این تصمیم هنوز در حد حرف و حدیث است و تا اجرایی شدن آن زمان می‌برد اما میراث دوستان را به واکنش واداشته است. فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان که این خبر را به رسانه‌ها داده دلیل این اقدام را جلوگیری از آسیب‌وارده به ایوان چوبی عالی‌قاپو در دراز مدت به وسیله رطوبت حاصل از فوران آب فواره حوض اعلام کرده. البته او بیان کرده که «آب‌تنی مردم در حوض میدان امام هم از لحاظ بهداشتی مشکل‌ساز است و هم منظر ناخوشایندی را در این میدان ایجاد می‌کند.» با این حال آن طور که مدیرکل میراث اصفهان بیان کرده قرار است به جای این حوض مکانی برای احیای بازی‌های چوگان تدارک دیده شود، تصمیمی که این سوال را در ذهن به وجود می‌آورد که آیا قرار است عامل آسیب‌زایی از میدان حذف و به جای آن عامل آسیب‌زای دیگری جایگزین شود؟ آیا این حوض واقعا عاملی آسیب‌زا برای بقای این میدان تاریخی بوده و هست؟
آب و درخت عنصرهای ثبات میدان تاریخ شاه صفوی
میدان شاه عباس صفوی در طول سالیانی که از عمر آن می‌گذرد با تغییرات و دگرگونی‌های عمیقی در دوران حکومت‌های مختلف شاهان داشته است، تا امروز که دست تقدیر تصمیم به تغییرات دوباره برای آن زده است. اما آن طور که امیر مهدی‌ئی، باستان‌شناس به «ابتکار» می‌گوید، در میدان نقش جهان یا میدان شاه اصفهان سوای معماری آن 2 عنصر اصلی در عصر صفوی ثبات داشته است؛ «آب» و «درخت» که تا قبل از ایجاد حوض میانی میدان عنصر آب تنها در جوی‌های باریکی روبه‌روی حجره‌هایی که درهایشان رو به محوطه میدان باز می‌شد، دیده می‌شدند. به گفته او، «جوی‌هایی که در آن زمان عمیق‌تر بودند و در آنها درختانی کاشته شده بودند. بعد از ساخت حوض در وسط میدان دیگر خبری از نهرهای آب نبود و مسیر آبرسانی آنها تغییر کرد. عنصر گیاه در میدان اما تقریبا در اواخر دوره قاجار که از وضعیت نامناسبی برخوردار بوده با تغییراتی مواجه می‌شود. حتی نوع درختان میدان در این دوره تغییر می‌کند و درختان تبریزی و چنار در میدان کاشته می‌شوند.»
اولین حوض فرنگی در ایران
از احداث حوض وسط میدان نزدیک به 70 سال می‌گذرد و اولین دلیل برای ساخت آن زیبایی و خنکای آن بوده است، همان چیزی که به یکی از جاذبه‌های این میدان برای گردشگران تبدیل شده است. حالا کمتر کسی را می‌توان پیدا کرد که به اصفهان رفته باشد و پشت به عالی‌قاپو و حوض و فواره‌های فرنگیش عکسی به یادگار نداشته باشد. آن طور که این باستان‌شناس می‌گوید «این حوض از اولین حوض‌هایی است که به فناوری پمپ آب مجهز بوده و از آنجایی که نوع فواره‌های آن ایرانی نیست، از اولین حوض‌های فرنگی ساخته شده در ایران به حساب می‌آید که از حوض‌های ورسای پاریس الهام گرفته شده چرا که فواره‌های ایرانی‌ها از انرژی حرکتی آب برای فواره آب به بیرون استفاده می‌کردند. فواره‌هایی که مشابه آنها را شاید بسیاری از ایرانی‌ها امروز در باغ فین کاشان دیده‌اند.»
اما داستان این حوض از کجا شروع شد؟ مهدی‌ئی در این باره می‌گوید: «در دوره پهلوی اول که انقلابی در مرمت آثار تاریخی رخ داد و رد پای یکی از شاخص‌ترین کسانی که در آثار تاریخی دیده می‌شود، آندره گدار است که در سال‌های 1313-1311 طرح بازسازی مجموعه میدان نقش جهان را می‌دهد. طرحی که به آثار تاریخی سامانی می‌دهد و اگر تفکر حاکمیت رای مثبت به بازسازی نمی‌داد، امروز از این بناهای تاریخی به جز تصاویر و روایاتی در سفرنامه‌های خارجی چیزی باقی نمانده بود. حوضی که در وسط میدان قرار دارد در همان سال‌ها احداث شده است.» حوضی که به گفته چندی از اساتید باستان‌شناسی به سقف دالانی که در زیر میدان قرار دارد آسیب وارد کرده است اما برای تایید این موضوع ابتدا باید دانست که آیا این راهرو که مسجد شیخ لطف‌الله را به عالی‌قاپو متصل می‌کند، واقعیت دارد؟ درباره صحت و سقم وجود این راهرو سخنان ضد و نقیضی وجود دارد.
هر آنچه درباره نم حوض به راهروی زیر میدان باید دانست
این باستان‌شناس در این باره می‌گوید: «باستان‌شناسان به نامی وجود دارند که دست به حفاری‌ برای کشف این ادعا زده‌اند اما متاسفانه گزارش‌های خود را به صورت علمی منتشر نکرده‌اند. این باستان‌شناسان وجود هر نوع راهرویی را در زیر میدان رد می‌کنند، به خصوص اواسط پهلوی دوم در حین مرمت پاشنه در ورودی کاخ عالی‌قاپو باستان‌شناسان برای اثبات راهرو ترانشه‌ای در  محوطه روبه‌روی کاخ ایجاد کردند که به هیچ شواهدی دال بر وجود یک راهرو و یا دالان دست نیافتند. نتیجه این مشاهدات به صورت شفاهی است. البته این مشاهدات به نقل قول در گیومه در مکتوبات دیده می‌شود. در عین حال استادانی هستند که وجود این راهرو را تایید می‌کنند و برای اثبات ادعای خود به دری که در شبستان شیخ لطف‌الله قرار دارد و همچنین وجود پنجره‌ای مشبک در ضلع جنوب غربی این مسجد استناد می‌کنند که معتقدند این پنجره منبع نور راهرو بوده است. موافقان وجود این راهرو در توجیه آن می‌گویند که از آنجایی که مسجد شیخ لطف‌الله مسجدی خصوصی بوده و برای محارم و زنان شاه استفاده می‌شده و قرار نبوده که زنان و محارم شاه در معرض دید عموم قرار گیرند، افراد از طریق راهرو از کاخ عالی‌قاپو به مسجد می‌رفتند. آنهایی که بر این باورند که راهرویی وجود ندارد می‌گویند که میدان در ایامی که زنان شاه به مسجد می‌رفتند قرق می‌شده است اما موافقان وجود راهرو در پاسخ این ادعا می‌گویند که قرق کردن میدان تنها در زمانی بوده که زنان و محارم شاه قصد خرید در بازار میدان را داشتند و از سوی دیگر امکان قرق هر روزه برای رفتن زنان شاه به مسجد وجود نداشته است. البته چند سال پیش رطوبتی ضلع شرقی میدان را گرفته بود و برخی این فرضیه را طرح کردندکه این رطوبت حاصل نفوذ آب حوض وسط میدان است که از طریق راهرو به پوسته‌ و دیواره‌های میدان رسیده اما در ادامه اعلام نشد که چه راهی برای حل این رطوبت در نظر گرفته شد و با آن چه کردند ضمن اینکه از نظر مکانی فاصله بسیاری با حوضچه و راهروی فرضی داشت.» با تمام این تفاسیر همان طور که این باستان‌شناس می‌گوید تا زمانی که حفاری علمی صورت نگیرد نمی‌توان درباره این راهرو اظهار نظر جدی کرد. پس حالا که وجود راهرو به طور قطع اثبات نشده نمی‌توان گفت که احداث حوض در وسط میدان باعث آسیب به این راهروی تاریخی شده است یا نه اما اگر این فرضیه حقیقت داشته باشد آسیب وارده به حوض قطعی است.
باید ساخته می‌شد یا نه؟
با این حال چه این حوض 70 سال پیش سبب آسیب به میدان شده باشد یا نه، اگر ساخت این حوض به سال‌های اخیر موکول می‌شد قوانین هرگز اجازه ساخت آن را به مسئولان شهری نمی‌داد. مهدی‌ئی در این باره می‌گوید: «قوانین مرمت قوانین خشک و دارای چهارچوب علمی و دقیقی هستند. این قوانین به خصوص در آثاری مثل عالی‌قاپو یا مجموعه پرسپولیس که دستکاری در آثار عواقب بسیاری در بر دارد، بسیار مهم است و مرمتگران و باستان‌شناسان بسیار محتاطانه عمل می‌کنند. فارغ از آن محتاط بودن متخصصان، قوانین مرمت اجازه هیچ نوع دخل و تصرفی در آثار نمی‌دهد. به قدری که متخصصان بین‌المللی مرمت معتقدند که اگرچه 80 درصد ارگ بم بر اثر زلزله فرو ریخت اما نباید آن را مرمت کرد. چرا که خرابی‌های زلزله بخشی از تاریخ این اثر است. بنابراین اگر قرار بود امروز این حوض در میدان نقش جهان احداث شود، این قوانین اجازه چنین کاری را نمی‌دادند.»
جمع کردن حوض، چه با میدان تاریخی می‌کند؟
اما حالا که سال‌هاست حوض به جزئی از بدنه تاریخی میدان شاه عباس تبدیل شده، آیا حذف این حوض از میدان نقش جهان می‌تواند اثرات سوء بر این اثر تاریخی داشته باشد؟ این باستان‌شناس می‌گوید: «برای پاسخ به آن باید نیت اصلی تصمیم‌گیران را دریابیم. آیا قرار است ما دست به حذف یک عامل آسیب‌زا به میدان نقش جهان بزنیم یا عاملی باشیم برای آسیب‌های بیشتر به آن؟ به قدری نکات مرمتی در میدان نقش جهان وجود دارد که نیاز است ابتدا آنها را مورد بررسی قرار داد. به عنوان مثال گنبد مسجد شاه اصفهان در 4 و 5 دهه اخیر هیچ وقت خلوت نشد و همیشه سایه داربست‌ها بر سر این مسجد بوده و مرمت‌های و تکنیک‌های اشتباه برای بازسازی آن به کار رفته است. اتفاقات بزرگ‌تر از این دست بسیار است، با این حال اگر بهانه برای حذف حوض جلوگیری از آسیب باشد، این تصمیم قابل دفاع است اما اگر بهانه برای این کار احیای بازی چوگان باشد که روزگاری در این مکان انجام می‌شده، این تصمیم قابل دفاع نیست. همانند اقدامات و تصمیم‌های دیگری که تا به امروز تصمیم‌گیرندگان شهری اصفهان گرفته‌اند. تاریخ درباره نابودی پایه‌های باغ جهان‌نما در دروازه دولت به بهانه ساخت مترو و درباره نابودی میدان کهنه اصفهان که امروزه به میدان امام علی (ع) شناخته می‌شود و هسته مرکزی شهر و اصفهان تاریخی بوده است به بهانه ساخت زیرگذر، قضاوت خواهد کرد. از این فجایع بسیار است و حالا دوباره کاسه داغ‌تر از آش شده‌ایم تا آسیبی که فواره‌های این حوض به ایوان چوبی عالی‌قاپو وارد می‌کند را برطرف کنیم.»
چوگان بلای جان؟
گرچه متخصصان میراث فرهنگی می‌گویند که نم و رطوبت حاصل از فواره کردن آب از حوض می‌تواند به دو ضلع غربی و شرقی میدان آسیب وارد کند، اما تصمیم به احیای دوباره بازی‌ چوگان در میدان نقش جهان و به تماشا نشستن مردم برای دیدن این بازی نمی‌تواند آسیبی بیشتر از آنچه که حوض به میدان وارد می‌کند، داشته باشد؟ این باستان‌شناس در پاسخ به این سوال می‌گوید: «گرچه اظهار نظر قطعی در این باره برعهده مرمتگران است اما اجرای بازی چوگان و حضور مردم برای مشاهده این بازی در میدان جای تامل دارد. او می‌افزاید: «اگر بخواهیم یک بازی را به صورت جدی در میدان داشته باشیم آسیب‌زا است. اگر قرار باشد کاربری بسیاری از چیزهایی که در ایران وجود داشته را در بناهای تاریخی احیا کنیم، ممکن است به بنا صدمات عمیقی وارد کنیم. اگرچه در بسیاری از کشورهای دنیا این اتفاق رخ می‌دهد و نمونه‌های مختلفی از این اتفاق در سراسر مکان‌های تاریخی رخ می‌دهد اما این موضوع قابل بحث است. اما به علت حساسیت این آثار و عمری که از آنها گذشته است طبعا هر آنچه که می‌تواند روند حفاظت این آثار را با مشکل روبه‌رو کند باید از آنها دور شود.»
با این حال اما اگر وجود یک حوض در وسط میدان حفاظت این آثار را با مشکل روبه‌رو می‌کند، سوال اصلی اینجاست که چرا باید بازی چوگان در میانه میدان برگزار شود؟