دیپلماسی به‌جای پاسخ سخت؟
عبدالرحمن فتح‌الهی: دیروز، یکشنبه، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، تهران را به مقصد مسقط، پایتخت عمان ترک کرد. گفته شده که این سفر به‌منظور دیدار و رایزنی با مقامات عالی‌رتبه عمان و با بدرقه سفیر این کشور در ایران صورت گرفته است. این سفر در حالی صورت می‌گیرد که در سطح محافل سیاسی و رسانه‌ای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، کماکان موضوع پاسخ تهران به حمله بعدازظهر دوشنبه هفته گذشته اسرائیل به بخش کنسولگری سفارت ایران در دمشق داغ است؛ بنابراین به نظر می‌رسد سفر امیرعبداللهیان به شکل مستقیم یا غیرمستقیم با این موضوع در ارتباط باشد. البته طبق برخی گزارش‌های خبری، وزیر امور خارجه ایران پس از عمان به چند کشور منطقه نیز سفر خواهد کرد.
بنا بر روایت رسانه‌های نزدیک به دولت و مشخصا ایرنا، گفت‌وگو درباره مسائل مورد علاقه دوجانبه تهران-مسقط، موضوعات مرتبط با توسعه همکاری‌های فی‌مابین به‌ویژه در حوزه افزایش تبادلات تجاری و البته بررسی مهم‌ترین مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی از‌جمله دستورکارهای وزیر امور خارجه کشورمان در این سفر است. به نوشته این خبرگزاری (ایرنا)، حجم تبادلات تجاری دو کشور در یک سال گذشته از جهت وزنی ۵۲ درصد و از جهت ارزش ۴۱ درصد رشد داشته و به حدود دو میلیارد دلار رسیده که سهم ایران یک‌میلیارد‌و 200 میلیون دلار و سهم عمان ۸۰۰ میلیون دلار است. در نتیجه با قرائت ایرنا، ماهیت سفر امیرعبداللهیان به حوزه تجاری و اقتصادی بازمیگردد. این در حالی است که ترکیب هیئت همراه امیرعبداللهیان به‌هیچ‌وجه اقتصادی نیست و افرادی با سمت‌های سیاسی و دیپلماتیک راهی مسقط شده‌اند؛ کما‌اینکه ایرنا عنوان کرد در این سفر ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه، مهدی شوشتری، مدیرکل غرب آسیا و شمال آفریقا، محمدعلی بک، مدیرکل خلیج فارس، مجتبی بنی‌اسدزاده، مشاور وزیر امور خارجه و وحید جلال‌زاده، رئیس کمیسیون امنیت ملی، امیرعبداللهیان را همراهی می‌کنند. همچنین دیدارهای امیرعبداللهیان در عمان نشان می‌دهد ظاهرا خبری از موضوعات تجاری در میان نیست. در همین زمینه وزیر امور خارجه کشورمان بعدازظهر دیروز (یکشنبه) در مسقط با محمد عبدالسلام، گفت‌وگوکننده ارشد دولت نجات ملی یمن، دیدار و گفت‌وگو کرد. امیرعبداللهیان با تشکر از ابراز همدردی و اعلام همبستگی دولت نجات ملی یمن با ایران در‌خصوص اقدام تروریستی اسرائیل علیه ساختمان دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در دمشق و به شهادت رساندن مستشاران نظامی ایران، این اقدام تل‌آویو را حمله‌ای تروریستی با استفاده از هواپیما و موشک‌های ساخت آمریکا دانست و افزود: «تردیدی نیست که جمهوری اسلامی ایران علاوه بر اقدامات قانونی و بین‌المللی به‌عمل‌آمده، با استفاده از حقوق شناخته‌شده خود در چارچوب حقوق بین‌الملل، متجاوزان جنایتکار و متجاوز را پاسخ‌گو و تنبیه خواهد کرد».
امیرعبداللهیان مخالفت آمریکا، انگلیس و فرانسه با بیانیه محکومیت اسرائیل در شورای امنیت سازمان ملل در‌خصوص حمله تل‌آویو به مکان دیپلماتیک ایران در دمشق را نشانه روشن نفاق سیاسی و نیز حمایت آشکار آنها از جنایات و ماجراجویی‌های اسرائیل و تشویق به توسعه دامنه بی‌ثباتی و ناامنی در منطقه دانست. در نتیجه اینکه تحرکات وزیر امور خارجه در منطقه و سفرهای او به پاسخ ایران ارتباط دارد، تقریبا یک گزاره بدیهی است؛ اما سؤال مهم‌تر این است که دستور کار امیرعبداللهیان در این سفر و دیدارهای منطقه‌ای او چیست؟ و از همه مهم‌تر اینکه سکاندار سیاست خارجی ایران چگونه می‌تواند از ظرفیت دیپلماسی و مذاکره برای مدیریت تحولات منطقه در جهت منافع تهران استفاده کند؟
دیپلماسی یا واکنش سخت؟
در پاسخ به پرسش‌های فوق، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه در گفت‌وگویی که با «شرق» دارد، با اشاره به اینکه هدف غایی بنیامین نتانیاهو و جریان رادیکال در اسرائیل، کشاندن پای ایران به جنگ و نهایتا منازعه تهران و واشنگتن است، اساسا توصیه برخی از چهره‌های داخلی و رسانه‌ها در ایران به دولت و نهادهای نظامی برای واکنش سخت و مستقیم به اسرائیل را مکمل اهداف تل‌آویو می‌داند. رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، چنین رسانه‌ها و افرادی را فاقد درک سیاسی و بینش استراتژیک می‌داند و ادامه می‌دهد: با توجه به بحران‌های سیاسی و اجتماعی درون سرزمین‌های اشغالی، اعتراضات گسترده علیه نتانیاهو و انزوای اسرائیل در سطح منطقه و جهان، بهترین، کارآمدترین و در عین حال کم‌خطرترین مسیر برای موازنه قوا با تل‌آویو به در پیش گرفتن ابزار مذاکره و دیپلماسی بازمیگردد. چون فلاحت‌پیشه می‌گوید «نتانیاهو می‌داند اگر در این شرایط نتواند یک بحران امنیتی و جنگ گسترده در منطقه به راه بیندازد، در کوتاه‌مدت باید برای همیشه عرصه سیاست و قدرت را ترک کرده و خود را مهیای حضور در دادگاه و محاکمه کند». لذا به زعم این استاد دانشگاه، «تهران باید حتی‌المقدور از انتخاب گزینه جنگ و پاسخ مستقیم خودداری کرده و در مقابل با در پیش گرفتن مسیر عقلانیت، انعطاف و مذاکره به دیپلماسی متوسل شود». این تحلیلگر ارشد حوزه سیاست خارجی در ادامه نکته مهم‌تری را متذکر می‌شود: «پس از عملیات طوفان الاقصی، موازنه بین میدان و دیپلماسی در ایران به هم خورد و عملا دیپلمات‌های کشور خانه‌نشین شدند و اکنون جا دارد دوباره دیپلماسی در محور تحرکات تهران قرار گیرد». در غیر این صورت از منظر وی «ایران روز به روز به کمین‌گاهی نزدیک می‌شود که نتانیاهو برای تهران مهیا کرده است». با این خوانش، نماینده ادوار مجلس تأکید و تصریح می‌کند: «باید سیاست خارجی ایران محور کار خود را روی این هدف غایی قرار دهد که عمق استراتژیک ایران در منطقه خاورمیانه و به‌ویژه در میان همسایگان را به مرحله اقتصادی، تجاری و فناوری دوجانبه یا چند‌جانبه تغییر ریل دهد که یک توان پایدار برای تهران ایجاد خواهد کرد». مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی، با ارجاع تاریخی، حمله بعدازظهر دوشنبه هفته گذشته اسرائیل به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق را مشابه با حمله طالبان به کنسولگری ایران در مزارشریف می‌داند و با این تشبیه بین دو واقعه به «شرق» می‌گوید: «اکنون تهران باید از فضای احساسی و توصیه برخی چهره‌ها و رسانه‌های رادیکال داخلی دال بر پاسخ سخت و مستقیم به اسرائیل دوری کرده و با خودداری از ورود به جنگ، به ریسمانی برای نجات نتانیاهو بدل نشود». در نتیجه، به باور رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، انجام چنین سفرهایی در این برهه بحرانی می‌تواند تا اندازه‌ای مثمر ثمر باشد.
شکست فروپاشی روانی
عباس محبی دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگوی خود با «شرق» و در ادامه آنچه فلاحت‌پیشه عنوان کرد، از منظری متفاوت به سفر منطقه‌ای حسین امیرعبداللهیان در میانه انتظارات برای پاسخ تهران به حمله اسرائیل ورود می‌کند و یادآور می‌شود: «اتفاقا توسل به اهرم دیپلماسی در شرایط کنونی و انجام چنین سفرهایی توسط وزیر امور خارجه در وهله اول می‌تواند نقشه تل‌آویو برای فروپاشی روانی در ایران را بر‌هم زند»؛ چرا‌که از نگاه این تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل، «با وجود آنکه بعید به نظر می‌رسد تهران دست به پاسخ سخت و مستقیم و حمله‌ای علیه اسرائیل بزند، اما مانورهای سیاسی و رسانه‌ای تل‌آویو دال بر آماده‌باش ارتش و همچنین خروج نیروها از سفارتخانه‌های اسرائیل در سایر کشورهای منطقه و جهان، با این هدف صورت گرفته که از منظر روانی، فضای داخلی در ایران را در آستانه یک جنگ تمام‌عیار قرار دهد تا ضمن تأثیرات مخرب بر بازار ارز و طلا، جامعه هم دچار نوعی تشویش و نگرانی ناشی از آغاز جنگ شود». در نتیجه محبی باور و یقین دارد که سفر امیرعبداللهیان به عمان و احتمالا سایر کشورهای منطقه در گام نخست می‌تواند این تلاش اسرائیل برای فروپاشی روانی در ایران را در هم بشکند و در گام بعدی به مدیریت روند تحولات منطقه خاورمیانه از مسیر دیپلماسی منجر شود که از منظر این تحلیلگر، «یک مسیر عقلانی و در عین حال کم‌هزینه برای تهران خواهد بود». البته محبی در ادامه به برخی حملات گروه‌های مقاومت در منطقه علیه اسرائیل هم به موازات انجام سفر حسین امیرعبداللهیان به عمان ورود می‌کند و یادآور می‌شود که این اقدامات هم‌زمان با تحرکات دیپلماتیک تهران می‌تواند به عنوان مکملی در جهت اجرای راهبرد موازنه تهدید، موازنه وحشت و موازنه قوا عمل کند. پیرو گفته‌های این کارشناس، مقاومت عراق بامداد دیروز (یکشنبه) با صدور بیانیه‌ای تأیید کرد یک هدف حیاتی اسرائیل را در بندر ایلات مورد حمله پهپادی قرار داده است. مقاومت عراق روز شنبه هم پالایشگاه نفت اسرائیل در شهر حیفا در فلسطین اشغالی را هدف قرار داده بود. حزب‌الله لبنان هم روز شنبه از حمله توپخانه‌ای به محل استقرار نظامیان اسرائیل در پایگاه «رامیا» خبر داد. شبکه الجزیره نیز گزارش داد که یک موشک از خاک لبنان به سمت پایگاه «المالکیه» اسرائیل در منطقه «الجلیل علیا» پرتاب شد. شرکت امنیت دریایی «امبری» هم عصر شنبه اعلام کرد که یک کشتی در دریای سرخ هدف حمله قرار گرفته است. امبری گزارش داد که این حمله در ۶۱ مایل دریایی جنوب الحدیده یمن رخ داده است. البته محبی در ادامه گپ‌و‌گفتش با «شرق» مجموعه این حملات در فاصله کمتر از ۲۴ ساعت از عصر شنبه تا بامداد یکشنبه را مؤیدی بر این می‌داند که «اکنون سناریوی پاسخ غیرمستقیم در دستور کار قرار گرفته است که هرچند به‌زعم وی پاسخ هم‌سطح با حمله اسرائیل به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق نخواهد بود، اما چنین راهبردی دربردارنده موازنه تهدید و موازنه وحشت علیه تل‌آویو است».
فاصله‌گیری از شعار
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه در ادامه گپ‌و‌گفت خود با «شرق» به آسیب‌شناسی فضای سیاست داخلی و سیاست خارجی ایران می‌پردازد و شرایط کنونی پس از حمله بعدازظهر دوشنبه هفته گذشته اسرائیل به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق را تاوان بازیگری پررنگ شعار در سیاست خارجی می‌داند؛ شعارهایی که از دید وی به‌راحتی بیشترین هزینه و خسارت را به کشور و مردم تحمیل کرده و در نهایت توازن استراتژیک در منطقه را علیه ایران بر هم زده است. با چنین قرائتی، این نماینده ادوار مجلس اذعان دارد وقتی در داخل برخی مقامات از لزوم پاسخ سخت و واکنش مستقیم به اسرائیل سخن می‌گویند و در نهایت تهران به هر دلیل از آن سر باز می‌زند، این توازن استراتژیک بیش از پیش علیه منافع و امنیت ایران به هم می‌خورد. در تبیین بیشتر این گفته فلاحت‌پیشه، عباس محبی هم یقین دارد «وقتی از پاسخ سخت سخن گفته می‌شود و در نهایت واکنش عملی صورت نمی‌گیرد، این تصور و برداشت، هم در اسرائیل، هم در منطقه، هم در جهان و حتی در افکار عمومی داخل ایران شکل می‌گیرد که تهران یا توان یا تمایلی به این درگیری مستقیم با اسرائیل ندارد و نهایتا از ایران شمایل یک رفتار شعاری و بی‌عمل به مخاطب تلقین خواهد شد». بنابراین از دید محبی هم باید فاصله جدی و معناداری از شعار و فضای احساسی گرفت و بین مواضع و گفته‌های مقامات و مسئولان با رفتارها و اقدامات عملی یک توازن شکل بگیرد. چون از دید این تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه، اگر توازن بین حرف و عمل مقامات ایران بر هم بخورد و سایه شعار و فضای احساسی و موضع‌گیری‌های توخالی بر اقدامات عملی پررنگ‌تر شود، در نهایت کلام تهران و تهدید ایران از اصالت عملی خارج می‌شود و دیگر کارکردی برای ایجاد موازنه تهدید، موازنه قوا و موازنه وحشت نخواهد داشت». با توجه به همین نکته، محبی دوباره به تشریح ابعاد و اهداف سفر منطقه‌ای حسین امیرعبداللهیان می‌پردازد و باور دارد که «رجعت به دیپلماسی می‌تواند دوباره اصالت را به مواضع و رفتار عملی تهران بازگرداند». در تبیین بیشتر این نکته حشمت‌الله فلاحت‌پیشه هم با بیان این نکته که زمانی حفظ توازن بین میدان دیپلماسی از نقاط قوت ایران بود، معترف است که اکنون این توازن به هم خورده و کفه سیاست خارجی و دیپلماسی پایین‌تر آمده است. بنابراین از منظر این استاد دانشگاه، باید مجددا وزن کفه تحرکات دیپلماتیک را سنگین‌تر کرد. نماینده ادوار مجلس این را هم به «شرق» می‌گوید که «در برهه‌هایی اگرچه ما در میدان هزینه می‌دادیم اما در دیپلماسی امتیازات آن را برداشت می‌کردیم. ولی اکنون ما تنها در حال ازدست‌دادن چهره‌های شاخص مستشاری نظامی هستیم». این تحلیلگر حوزه بین‌الملل تصریح دارد که برای توقف این روند باید بیش از پیش در ریل سیاست خارجی و دیپلماسی و مذاکره حرکت کرد تا دوباره توازن بین میدان و دیپلماسی بازگردد.
بازگشت تهران به معادلات خاورمیانه
در ادامه آنچه گفته شد، عباس لقمانی هم دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگو با «شرق» اگرچه ارزیابی‌ای همسو با حشمت‌الله فلاحت‌پیشه و عباس محبی دارد اما از زاویه‌ای متفاوت به تبیین و تشریح اهداف سفر حسین امیرعبداللهیان در منطقه می‌پردازد و یادآور می‌شود که پس از وقوع عملیات طوفان‌الاقصی و آغاز جنگ حماس و اسرائیل، روند تحولات به سویی رفت که عملا وزن دیپلماتیک ایران و اثربخشی تهران در معادلات خاورمیانه و به‌خصوص مذاکراتی که در دوحه و قاهره برای تبادل اسرا و ترسیم آینده نوار غزه انجام شد، پایین آمده است». لذا این مفسر ارشد مسائل غرب آسیا، ازسرگیری تحرکات دیپلماتیک ایران در این بازه زمانی را که مجددا مذاکرات بر سر تبادل اسرا در دستور کار طرفین قرار گرفته است، مهیا‌کننده شرایطی می‌داند که دوباره تهران نقش و نفوذ خود را باز تعریف کند». با چنین قرائتی، لقمانی تأکید می‌کند که اگر یک برنامه‌ریزی درست و منسجم برای تحرکات دیپلماتیک ایران در منطقه وجود داشته باشد و این تحرکات به شکل مداوم و مستمر ادامه پیدا کند، تهران می‌تواند از ظرفیت روابط خوبش با دوحه و همچنین تلاش‌هایی که برای احیای روابط با قاهره داشته است، نقشی کلیدی در سمت‌و‌سو دهی به جریان مذاکرات تبادل اسرا بین حماس و اسرائیل داشته باشد. در غیر این صورت، تحلیلگر حوزه بین‌الملل اذعان دارد ایران بیش از گذشته از روند تصمیم‌گیری‌ها و تحولات در منطقه غرب آسیا کنار گذاشته خواهد شد. کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه در ادامه گفت‌وگو با «شرق» و از دیدگاهی دیگر به احتمال نقش‌آفرینی مسقط برای مذاکره بین تهران و واشنگتن ورود می‌کند که هدف آن عدم تصاعد تنش بین دو طرف است. لقمانی مؤید این گزاره خود را ارسال پیام بین تهران و واشنگتن می‌داند. اشاره این کارشناس به ادعای عصر جمعه معاون سیاسی دفتر ابراهیم رئیسی است که از ارسال پیام هشدارآمیز مکتوب ایران به آمریکا خبر داد. محمد جمشیدی در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت «جمهوری اسلامی ایران در پیامی مکتوب به آمریکا هشدار داد در دام نتانیاهو نیفتد. کنار بکش تا ضربه نخوری. در پاسخ، آمریکا از ایران درخواست کرد که اهداف آمریکایی را نزند». پیرو این گفته معاون سیاسی رئیسی، یک سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا هم روز شنبه تبادل پیام میان تهران و واشنگتن را در رابطه با حمله اسرائیل به بخش کنسولی سفارت ایران در دمشق تأیید کرد و عنوان داشت که واشنگتن یک پیام مکتوب از تهران در رابطه با حمله هفته گذشته اسرائیل به بخش کنسولی سفارت ایران در پایتخت سوریه دریافت کرده است. این سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا به سی‌بی‌اس گفت که واشنگتن نیز در پاسخ، پیامی مکتوب به تهران فرستاده و به ایران تأکید کرده است که از حملات اسرائیل به‌عنوان دلیلی برای حمله به پرسنل یا مواضع آمریکا در منطقه استفاده نکند. در نتیجه لقمانی معتقد است که سفر امیرعبداللهیان به دوحه می‌تواند زمینه‌ساز این مذاکرات پشت پرده باشد، خاصه آنکه این تحلیلگر به ادعای هفته گذشته العربیه هم استناد می‌کند که خبر داده بود ایران و آمریکا به یک توافق چراغ‌خاموش برای عدم تصاعد تنش دست پیدا کرده‌اند.
منبع: sharghdaily-925539