فردای اقتصاد: آمارهایی که اخیرا از سوی برخی رسانه‌های روسی منتشر شده نشان می‌دهد از زمان آغاز جنگ روسیه و اوکراین، مسیرهای صادراتی اتحادیه اروپا به سمت سایر کشورها در اروپای شرقی و آسیای مرکزی تغییر جهت داده است. این تغییر جهت، منجر به ایجاد رونق در خدمات تجاری و حمل و نقل، کاهش رقابت برای صادرات به روسیه و احیای سرمایه‌گذاری‌های راکد قبلی در منطقه شده است. اعمال تحریم‌های تجاری اتحادیه اروپا از مارس ۲۰۲۲، منجر به نصف شدن حجم صادرات کالاهای اتحادیه اروپا به روسیه و بلاروس شده است؛ این در حالی است که در همین دوره، سهم صادرات اتحادیه اروپا که به سایر کشورهای اروپای شرقی و آسیای مرکزی (به جز اوکراین) اختصاص یافته است، از ۰.۸درصد به ۱.۲ درصد افزایش یافته است؛ سهمی که منجر به افزایش صادرات کالا به ارزش تقریبی ۲۵ میلیارد یورو به این منطقه شده است. در گزارش پایش تحولات تجارت جهانی مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران، مهمترین تاثیرات تغییر مسیرهای تجاری بر کشورهای آسیای مرکزی بررسی شده است که در ادامه می‌آید.
تغییر شرکای تجاری قرقیزستان
تغییر مسیر تجاری، تاثیر نسبتا زیادی بر اقتصاد کوچک قرقیزستان برجای گذاشته است و منجر به افزایش خدمات تجاری و حمل و نقل، همچنین تقویت سرمایه‌گذاری در این کشور شده است. در همین راستا، داده‌های بانک ملی قرقیزستان، حاکی از افزایش واردات این کشور از اروپا و گرجستان است. از سوی دیگر، صادرات این کشور به روسیه طی سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ نسبت به سال‌های پیش از آن، با جهش مواجه شده است. در مجموع تغییر مسیر تجاری در سال ۲۰۲۲، منجر به رشد ۴ درصدی تولید ناخالص داخلی این کشور شده است. در واقع اضافه شدن فعالیت‌های جدید، منجر به افزایش ارزش افزوده در بخش خدمات حمل و نقل، انبارداری، همچنین در تجارت عمده‌فروشی و خرده‌فروشی شده است.
در همین راستا، قرقیزستان با هدف بهره‌مندی از فرصت‌های تجاری جدید، تلاش‌های خود در جهت توسعه خط راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان به منظور افزایش ارتباطات و در نهایت دسترسی به بازارهای تجاری جدید را افزایش داده است. این امر در عین حالی که موقعیت قرقیزستان به عنوان یک نقطه ترانزیت تجاری به روسیه را تقویت خواهد کرد، بازارهای صادراتی جدیدی را به روی قرقیزستان باز کرده و وابستگی تجارت به روسیه را کاهش می‌دهد.
توقف رکود اقتصادی ارمنستان؟
مسیر رشد اقتصادی ارمنستان نیز برای اولین بار طی سه دهه، از زمان آغاز جنگ در اوکراین و مشکلات اقتصادی متعاقب آن در روسیه، به طور چشمگیری از مسیر روسیه جدا شده است و الگوی قبلی سرایت رکود از روسیه به ارمنستان از بین رفته است. در همین راستا، با وجود اینکه تولید ناخالص داخلی واقعی روسیه در سال ۲۰۲۲ کاهش یافت، رشد تولید ناخالص داخلی واقعی ارمنستان به ۱۲.۱ درصد رسید. تغییر اساسی ساختاری که در ارمنستان رخ داده، افزایش ۹۵ درصدی تعداد شرکت‌های ثبت شده فناوری اطلاعات بوده است.
بر اساس آمار وزارت اقتصاد ارمنستان از ابتدای سال ۲۰۲۲، بیش از ۲ هزار شرکت فناوری اطلاعات و حدود ۷۰ هزار متخصص فناوری اطلاعات از روسیه به ارمنستان نقل مکان کرده‌اند. علاوه بر مهاجرت داخلی شرکت‌های کوچک، چندین شرکت بزرگ غربی نیز در ارمنستان مستقر شده‌اند. این هجوم مشاغل منجر به افزایش واردات کالاهای ارتباطی و دانش‌بنیان از اتحادیه اروپا و ایالات متحده شده است.
با این حال، در سال ۲۰۲۲ حداقل یک شرکت ارمنی و یک شرکت تابعه روسی که در ارمنستان فعالیت می‌کردند، در فهرست تحریم‌های ایالات متحده قرار گرفتند. هر چند تغییر مسیر تجارت کالاهای غیرتحریم شده، منجر به ایجاد فرصت‌های جدیدی برای ارمنستان شده است، اما تداوم این امر با توجه به تعمیق اختلافات دیپلماتیک بین روسیه و ارمنستان، با ابهام مواجه شده است. در همین راستا، تنش‌های دیپلماتیک با روسیه، تجارت دوجانبه کالا را تهدید می‌کند و نظارت ارمنستان بر دور زدن احتمالی تحریم‌ها را تشدید می‌کند، اما احتمالا کمترین تاثیر منفی را بر بخش خدمات، به‌ویژه بخش فناوری اطلاعات که از عوامل کلیدی تحولات ساختاری در اقتصاد ارمنستان به شمار می‌رود را به همراه خواهد داشت.
اثر جنگ اوکراین بر اقتصاد قزاقستان
تاثیر تغییر مسیر تجاری بر اقتصاد قزاقستان، حتی با وجود عبور حجم زیادی از تجارت جدید از این کشور، محدود بوده است. با توجه به اینکه قزاقستان دارای بیشترین ارتباط تجاری مستقیم با روسیه است، در پی تغییر مسیر تجاری، خدمات حمل و نقل و تجاری جدیدی در حال توسعه است. علاوه بر این، یک کریدور تجاری شرق به غرب در حال شکل‌گیری است.
بر اساس داده‌های اداره ملی آمار قزاقستاان، واردات از اتحادیه اروپا در ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۳، به ۴.۹ درصد از کل واردات قزاقستان افزایش یافته است؛ در حالیکه این رقم در سال ۲۰۲۱ کمتر از سه درصد بود. افزایش تجارت بر بخش حمل و نقل و انبارداری قزاقستان تاثیر قابل توجهی داشته است؛ به نحویکه مجموع ترافیک حمل و نقل این کشور در ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۳ به میزان ۳.۲ درصد افزایش یافته است. شایان توجه است که افزایش واردات از اتحادیه اروپا و صادرات باثبات به روسیه، منجر به کاهش مازاد تجاری قزاقستان در سال ۲۰۲۳ شده است.
افزایش حجم گردشگری تجاری گرجستان
از زمان آغاز جنگ اوکراین، حجم گردشگری تجاری میان گرجستان با روسیه افزایش یافته است. اگرچه این دو کشور از زمان جنگ سال ۲۰۰۸ روابط دیپلماتیک ندارند، اما گرجستان از پیوستن به تحریم‌های غرب علیه روسیه خودداری کرده است و دلیل آن را اهمیت حیاتی تجاری دوجانبه سالانه یک میلیارد دلاری این کشور با روسیه برای ثبات اقتصادی گرجستان دانسته‌اند. از زمان آغاز جنگ، تولید ناخالص داخلی واقعی گرجستان شاهد رشد قابل توجهی بود. در سال ۲۰۲۲، رشد تولید ناخالص داخلی معادل ۱۰.۱ درصد و در سال ۲۰۲۳ معادل ۷.۸ درصد بوده است. این رونق اقتصادی، به دلیل ورود سرمایه، نیروی کار ماهر و افزایش تجارت کالا و خدمات حاصل شده است. گرجستان گرچه عضوی از اتحادیه گمرکی به رهبری روسیه نیست، اما نزدیکی جغرافیایی آن به روسیه، نقش قابل توجهی را در تغییر مسیر تجاری و تسهیل حمل و نقل کالا از ارمنستان و ترکیه به روسیه ایفا کرده است.
در همین راستا، گرجستان به یک مقصد مهم برای کسب‌وکارهای روسی، از جمله در بخش فناوری اطلاعات، تبدیل شده است. تعداد ۱۵ هزار شرکت روسی در گرجستان در سال ۲۰۲۲ به ثبت رسیدند، که حاکی از افزایش ۱۶ برابری نسبت به سال پیش از آن است. امری که منجر به افزایش واردات کالاهای سرمایه‌ای به‌ویژه از اتحادیه اروپا شده است. ذکر این نکته حائز اهمیت است که بروز اختلافات بر سر اجرای تحریم‌ها، بر روابط گرجستان با صندوق بین‌المللی پول تاثیر مستقیمی برجای گذاشته است. در همین راستا، این صندوق اعطای تسهیلات اعتباری ۲۸۹ میلیون دلاری به گرجستان را به حالت تعلیق درآورده و ازسرگیری آن را به تبعیت کامل این کشور از رژیم تحریم‌ها منوط کرده است. با این حال، به نظر می‌رسد تغییر مسیر تجاری کالاهای غیرتحریم شده از طریق گرجستان و تقویت صادرات بخش خدمات این کشور در سال‌های آینده همچنان ادامه یابد؛ امری که به عنوان محرک مهمی برای رشد اقتصادی گرجستان عمل خواهد کرد.