نمایش یک اثاث‌کشی سالانه
36سال از تولد جشنواره تئاتر فجر می‌گذرد؛ جشنواره‌ای که نام بین‌المللی را هم با همه فراز و نشیب‌هایش یدک می‌کشد. 36سال سن کمی نیست برای اینکه یک رویداد به تثبیت برسد، اما در این سال‌ها، جشنواره دستخوش تغییرات بزرگ و کوچکی‌شده و همین تغییرات، حاشیه‌های زیادی را برایش رقم زده است؛ مهمترین آنها تغییر هرساله دبیر جشنواره است.
یک دبیر دلش می‌خواهد جشنواره 20بخش داشته باشد، دیگری یک هیأت 70نفری را برای پذیرش نمایش‌ها انتخاب می‌کند، یکی هم می‌آید بخش‌های جشنواره را حذف و جوایز را زیاد می‌کند. گاهی شده روحانیون را برای انتخاب نمایش‌ها دعوت می‌کنند، گاهی یک نمایش از سوی فردی خاص انتخاب می‌شود، اما در روز اختتامیه جایزه‌ای به آن نمایش نمی‌دهند. گاهی برای جذب اسپانسر، افراد بی‌ربط را وارد تئاتر می‌کنند و... مخرب‌ترین بخش همه این اتفاقات، سلیقه شخصی می‌تواند باشد و همین کافی است که در طول 36سال نتوانسته باشیم یک سیاست واحد را در برگزاری جشنواره و حتی فراخوانش ببینیم.
چند روزی است که فراخوان سی‌وهفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر منتشر شده؛ فراخوانی که باز هم در آن شاهد اتفاقات تازه‌ای هستیم. این فراخوان را نادر برهانی‌مرند به‌عنوان سی‌وهفتمین دبیر جشنواره نوشته و نامه‌ای در 6بند هم ضمیمه آن کرده است. یک نامه زیبا که البته پیش از هر چیز این سؤال را به ذهن متبادر می‌کند که چرا با گذشت 37سال هنوز فراخوان جشنواره در حال دگردیسی است و اصلا این تغییرات چقدر می‌تواند به تئاتر کمک کند؟
حذفی‌هایی که برگشتند
یکی از مهمترین تغییرات که در فراخوان دیده می‌شود، بازگشت 3بخش نمایشنامه‌خوانی، نمایش خیابانی و مسابقات پوستر و عکس است که سال گذشته با وجود انتقادات زیاد از سوی مدیران جشنواره حذف شد، اما امسال باز هم در فراخوان دیده می‌شود. جوایز تازه‌ای هم در فراخوان دیده می‌شود. این جوایز به برگزیدگان طراحی حرکت، نور و ارائه‌های صوتی اهدا خواهد شد. جایزه طراحی گریم هم که در دوره پیشین جشنواره حذف شده بود، دوباره اضافه شده است.
چرا مشورت نمی‌کنیم؟
بهروز غریب‌پور، کارگردان تئاتر و ازجمله مدیران تئاتری درباره تغییر و تحولات هر ساله درجشنواره فجر به همشهری گفت: «یکی از اقدامات مفید که می‌تواند برای جشنواره فجر صورت بگیرد، برگزاری جلسات مشورتی با تمام کسانی است که در این سال‌ها دبیری جشنواره فجر را بر عهده داشته‌اند. هر حذف و اضافه‌ای باید مبنا و قاعده‌ای داشته باشد. حال جای بحث است که این تغییرات هرساله براساس خواست و سلیقه یک فرد است یا جریان تئاتر کشور؟ متأسفانه بعد از گذشت 36سال نمی‌دانیم که جشنواره بر مبنای سلیقه فردی حرکت می‌کند یا براساس نیاز تئاتر کشور و استراتژی موجود.»
او به جوایز افزوده‌شده در فراخوان امسال هم اشاره کرد و گفت: «وقتی به یک نمایش جایزه کارگردانی داده می‌شود این جایزه در برگیرنده مجموعه کارهایی است که در تولید و اجرای نمایش صورت گرفته است. طراحی نور، دکور و... مستقل از یک نمایش نیست. وقتی جوایز به این شکل داده می‌شود، نشان می‌دهد که جشنواره می‌خواهد به عناصر و افرادی که قبلا از آنها غفلت شده، توجه کند، اما یک نکته وجود دارد اینکه بخش‌های دیگر هم متوقع می‌شوند که باید برای تمام بخش‌های ریز و درشت جایزه‌ای درنظر گرفته شود. تعدد عناوین برای جشنواره مشکل‌آفرین است. یعنی وارد عرصه‌ای می‌شویم که ناگهان 120جایزه در 120بخش داریم؛ همه جایزه می‌گیرند و بخش‌هایی که جایزه ندارند، ناراحت می‌شوند.»
غریب‌پور به نکته دیگری هم اشاره کرد و آن جوایزی است که در این سال‌ها به برگزیدگان اول تا سوم جشنواره‌ها اهدا شده است: «با یک حساب سرانگشتی می‌توان فهمید چه تعداد از افرادی که برگزیده شده یا جایزه گرفته‌اند، در بدنه تئاتر باقی مانده‌اند! به‌نظر می‌رسد این جوایز تأثیری در رشد و بالندگی تئاتر نداشته و جامعیت تئاتر مورد غفلت قرار گرفته و این برای امسال و سال گذشته نیست.»
بودن بهتر از نبودن است
با این حال، غریب‌پور موافق برگزاری جشنواره تئاتر فجر بوده و معتقد است که رویکرد جشنواره ایجاد فضایی برای عرض‌اندام نیروهای جوان تئاتری است؛ بنابراین بودن آن بهتر از نبودنش است اما متأسفانه تاکنون یک اقدام اصولی انجام نشده. کارگردان اپرای عروسکی «رستم و سهراب» الگو قرار دادن جشنواره‌های خارجی را پیشنهاد می‌کند و معتقد است: «بد نیست با توجه به معیارهایی که داریم هر از گاهی جشنواره‌های خارجی و برگزاری آنها را الگو قرار دهیم.»
در آرزوی اعتبار
مریم معترف، کارگردان و بازیگر تئاتر هم مانند غریب‌پور به جشنواره‌های قدیمی و موفق اشاره کرد و به همشهری گفت: «در تمام دنیا، فستیوال‌های معتبر جایزه ندارند. هنر تئاتر زنده است. هر سانس ممکن است اجرای متفاوتی داشته باشد و نمی‌توان قضاوت نهایی درباره آن داشت. برخی دبیران تلاش کردند که جایزه را از تئاتر فجر بردارند، اما هنرمندان مخالف این قضیه شدند.» وی افزود: «ای‌کاش تئاتر فجر آنقدر اعتبار ملی و بین‌المللی داشت که جایزه برای هنرمند مهم نباشد. جشنواره تئاتر فجر باید اعتباری داشته باشد که هنرمندان حضور در جشنواره برایشان کافی باشد.»
تولد بخش‌های جدید
فراخوان را که می‌خوانی، در نیمه‌های آن به بخش 40 سالگی انقلاب اسلامی می‌رسی؛ بخشی که امسال به جشنواره اضافه شده و شامل رادیو تئاتر، حمایت از تولید چند اثر صحنه‌ای و محیطی، برگزاری نمایشگاه پوستر و عکس تئاتر بعد از انقلاب و سمینار بررسی تئاتر بعد از انقلاب اسلامی است.
مریم کاظمی، کارگردان تئاتر که این روزها نمایش «خسیس» مولیر را در تالار اصلی تئاتر شهر روی صحنه دارد، مخالف اضافه شدن بخش‌های مختلف به جشنواره بوده و معتقد است: «زیاد کردن بخش‌ها به بدنه جشنواره، ما را از کارهای صحنه‌ای و هدف اصلی دور می‌کند.» دبیر جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان در توضیح بیشتر به همشهری گفت: «هنگامی که دبیر جشنواره تئاتر کودک شدم، سعی کردم به انگیزه تولد جشنواره دست پیدا کنم. بعد هم تمرکزم بر این بود که کدام بخش‌های جشنواره سلیقه‌‌ای ایجاد شده و کدامشان کارشناسی بوده. معتقدم وقتی بخش‌های مختلف به جشنواره‌ای اضافه می‌شود از بخش‌های اصلی دور می‌شویم.»
کاظمی اضافه کرد: «جشنواره باید چارچوب خود را داشته باشد. وقتی هنرمندی شرکت می‌کند و حتی دبیری پای کار می‌آید حداقل تکلیف 5 سال آینده جشنواره مشخص باشد.»
وی در ادامه به رویدادها و مناسبات کشور هم اشاره کرد و گفت: «همه می‌دانیم که در کشور ما مناسبات و رویدادهای زیادی وجود دارد و همه هم سعی داریم کاری انجام دهیم، اما اگر می‌خواهیم جشنواره در بخش‌های اصلی موفق باشد، باید تمرکز کافی داشته باشیم.»
بعد از 36سال هدف‌گذاری نداریم
مریم معترف هم مشکل اصلی را تغییر هر ساله دبیر جشنواره عنوان می‌کند. مدیر اسبق اداره تئاتر به همشهری گفت: «بعد از گذشت 36دوره، جشنواره هنوز هدف‌گذاری و اصول مدون و مشخصی ندارد. هر دبیری که می‌آید، سعی‌اش این است که بهترین جشنواره را برگزار کند اما این از نگاه خودش است. اگر دبیر جشنواره ثابت باشد جشنواره هم ثبات و نظم خود را خواهد داشت. در تئاتر فجر، یک دبیر نهایت 2دوره جشنواره را مدیریت می‌کند و در نهایت به‌خاطر مشکلات زیاد خودش کنار می‌رود یا براساس تصمیم مدیران جدید، دبیر دیگری انتخاب می‌شود.»
معترف ادامه داد: «امسال بعد از 36دوره آیین‌نامه‌ای برای فجر نوشته شد. این خیلی دیر است اما همین که نوشته شده برای سال‌های بعد امیدوارکننده است. قرار شده دبیر، براساس این آیین‌نامه -که شاید ایراداتی هم داشته باشد- عمل کند. همچنین شورای مشورتی تشکیل شده که امیدوارم این دو موضوع به بالندگی فجر کمک کند. بیشتر امیدارم مدیران دیگری که می‌آیند براساس سلیقه، این شورا و آیین‌نامه را حذف نکنند تا بتوانیم بعد از این ثبات لازم را داشته باشیم.»
تغییر هر ساله دبیر جشنواره، فقدان یک آیین‌نامه مدون در سال‌های گذشته، حکمرانی سلایق و علایق شخصی و نبود مشاوران مجرب، نداشتن الگوی مناسب و حذف و اضافه‌های با دلیل و بی‌دلیل و صرفا از روی تعلقات فردی، دست به‌دست هم داده که جشنواره تئاتر فجر چه به لحاظ جذب مخاطب خود که زمانی شعار «تئاتر برای همه» را به رخ می‌کشید و چه جذب هنرمندان توانا در این عرصه موفقیت‌های کمتری داشته باشد.
چند روزی است که فراخوان سی‌وهفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر منتشر شده؛ فراخوانی که باز هم در آن شاهد اتفاقات تازه‌ای هستیم. این فراخوان را نادر برهانی‌مرند به‌عنوان سی‌وهفتمین دبیر جشنواره نوشته و نامه‌ای در 6بند هم ضمیمه آن کرده است. یک نامه زیبا که البته پیش از هر چیز این سؤال را به ذهن متبادر می‌کند که چرا با گذشت 37سال هنوز فراخوان جشنواره در حال دگردیسی است و اصلا این تغییرات چقدر می‌تواند به تئاتر کمک کند؟
حذفی‌هایی که برگشتند
یکی از مهمترین تغییرات که در فراخوان دیده می‌شود، بازگشت 3بخش نمایشنامه‌خوانی، نمایش خیابانی و مسابقات پوستر و عکس است که سال گذشته با وجود انتقادات زیاد از سوی مدیران جشنواره حذف شد، اما امسال باز هم در فراخوان دیده می‌شود. جوایز تازه‌ای هم در فراخوان دیده می‌شود. این جوایز به برگزیدگان طراحی حرکت، نور و ارائه‌های صوتی اهدا خواهد شد. جایزه طراحی گریم هم که در دوره پیشین جشنواره حذف شده بود، دوباره اضافه شده است.
چرا مشورت نمی‌کنیم؟
بهروز غریب‌پور، کارگردان تئاتر و ازجمله مدیران تئاتری درباره تغییر و تحولات هر ساله درجشنواره فجر به همشهری گفت: «یکی از اقدامات مفید که می‌تواند برای جشنواره فجر صورت بگیرد، برگزاری جلسات مشورتی با تمام کسانی است که در این سال‌ها دبیری جشنواره فجر را بر عهده داشته‌اند. هر حذف و اضافه‌ای باید مبنا و قاعده‌ای داشته باشد. حال جای بحث است که این تغییرات هرساله براساس خواست و سلیقه یک فرد است یا جریان تئاتر کشور؟ متأسفانه بعد از گذشت 36سال نمی‌دانیم که جشنواره بر مبنای سلیقه فردی حرکت می‌کند یا براساس نیاز تئاتر کشور و استراتژی موجود.»
او به جوایز افزوده‌شده در فراخوان امسال هم اشاره کرد و گفت: «وقتی به یک نمایش جایزه کارگردانی داده می‌شود این جایزه در برگیرنده مجموعه کارهایی است که در تولید و اجرای نمایش صورت گرفته است. طراحی نور، دکور و... مستقل از یک نمایش نیست. وقتی جوایز به این شکل داده می‌شود، نشان می‌دهد که جشنواره می‌خواهد به عناصر و افرادی که قبلا از آنها غفلت شده، توجه کند، اما یک نکته وجود دارد اینکه بخش‌های دیگر هم متوقع می‌شوند که باید برای تمام بخش‌های ریز و درشت جایزه‌ای درنظر گرفته شود. تعدد عناوین برای جشنواره مشکل‌آفرین است. یعنی وارد عرصه‌ای می‌شویم که ناگهان 120جایزه در 120بخش داریم؛ همه جایزه می‌گیرند و بخش‌هایی که جایزه ندارند، ناراحت می‌شوند.»
غریب‌پور به نکته دیگری هم اشاره کرد و آن جوایزی است که در این سال‌ها به برگزیدگان اول تا سوم جشنواره‌ها اهدا شده است: «با یک حساب سرانگشتی می‌توان فهمید چه تعداد از افرادی که برگزیده شده یا جایزه گرفته‌اند، در بدنه تئاتر باقی مانده‌اند! به‌نظر می‌رسد این جوایز تأثیری در رشد و بالندگی تئاتر نداشته و جامعیت تئاتر مورد غفلت قرار گرفته و این برای امسال و سال گذشته نیست.»
بودن بهتر از نبودن است
با این حال، غریب‌پور موافق برگزاری جشنواره تئاتر فجر بوده و معتقد است که رویکرد جشنواره ایجاد فضایی برای عرض‌اندام نیروهای جوان تئاتری است؛ بنابراین بودن آن بهتر از نبودنش است اما متأسفانه تاکنون یک اقدام اصولی انجام نشده. کارگردان اپرای عروسکی «رستم و سهراب» الگو قرار دادن جشنواره‌های خارجی را پیشنهاد می‌کند و معتقد است: «بد نیست با توجه به معیارهایی که داریم هر از گاهی جشنواره‌های خارجی و برگزاری آنها را الگو قرار دهیم.»
در آرزوی اعتبار
مریم معترف، کارگردان و بازیگر تئاتر هم مانند غریب‌پور به جشنواره‌های قدیمی و موفق اشاره کرد و به همشهری گفت: «در تمام دنیا، فستیوال‌های معتبر جایزه ندارند. هنر تئاتر زنده است. هر سانس ممکن است اجرای متفاوتی داشته باشد و نمی‌توان قضاوت نهایی درباره آن داشت. برخی دبیران تلاش کردند که جایزه را از تئاتر فجر بردارند، اما هنرمندان مخالف این قضیه شدند.» وی افزود: «ای‌کاش تئاتر فجر آنقدر اعتبار ملی و بین‌المللی داشت که جایزه برای هنرمند مهم نباشد. جشنواره تئاتر فجر باید اعتباری داشته باشد که هنرمندان حضور در جشنواره برایشان کافی باشد.»
تولد بخش‌های جدید
فراخوان را که می‌خوانی، در نیمه‌های آن به بخش 40 سالگی انقلاب اسلامی می‌رسی؛ بخشی که امسال به جشنواره اضافه شده و شامل رادیو تئاتر، حمایت از تولید چند اثر صحنه‌ای و محیطی، برگزاری نمایشگاه پوستر و عکس تئاتر بعد از انقلاب و سمینار بررسی تئاتر بعد از انقلاب اسلامی است.
مریم کاظمی، کارگردان تئاتر که این روزها نمایش «خسیس» مولیر را در تالار اصلی تئاتر شهر روی صحنه دارد، مخالف اضافه شدن بخش‌های مختلف به جشنواره بوده و معتقد است: «زیاد کردن بخش‌ها به بدنه جشنواره، ما را از کارهای صحنه‌ای و هدف اصلی دور می‌کند.» دبیر جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان در توضیح بیشتر به همشهری گفت: «هنگامی که دبیر جشنواره تئاتر کودک شدم، سعی کردم به انگیزه تولد جشنواره دست پیدا کنم. بعد هم تمرکزم بر این بود که کدام بخش‌های جشنواره سلیقه‌‌ای ایجاد شده و کدامشان کارشناسی بوده. معتقدم وقتی بخش‌های مختلف به جشنواره‌ای اضافه می‌شود از بخش‌های اصلی دور می‌شویم.»
کاظمی اضافه کرد: «جشنواره باید چارچوب خود را داشته باشد. وقتی هنرمندی شرکت می‌کند و حتی دبیری پای کار می‌آید حداقل تکلیف 5 سال آینده جشنواره مشخص باشد.»
وی در ادامه به رویدادها و مناسبات کشور هم اشاره کرد و گفت: «همه می‌دانیم که در کشور ما مناسبات و رویدادهای زیادی وجود دارد و همه هم سعی داریم کاری انجام دهیم، اما اگر می‌خواهیم جشنواره در بخش‌های اصلی موفق باشد، باید تمرکز کافی داشته باشیم.»
بعد از 36سال هدف‌گذاری نداریم
مریم معترف هم مشکل اصلی را تغییر هر ساله دبیر جشنواره عنوان می‌کند. مدیر اسبق اداره تئاتر به همشهری گفت: «بعد از گذشت 36دوره، جشنواره هنوز هدف‌گذاری و اصول مدون و مشخصی ندارد. هر دبیری که می‌آید، سعی‌اش این است که بهترین جشنواره را برگزار کند اما این از نگاه خودش است. اگر دبیر جشنواره ثابت باشد جشنواره هم ثبات و نظم خود را خواهد داشت. در تئاتر فجر، یک دبیر نهایت 2دوره جشنواره را مدیریت می‌کند و در نهایت به‌خاطر مشکلات زیاد خودش کنار می‌رود یا براساس تصمیم مدیران جدید، دبیر دیگری انتخاب می‌شود.»
معترف ادامه داد: «امسال بعد از 36دوره آیین‌نامه‌ای برای فجر نوشته شد. این خیلی دیر است اما همین که نوشته شده برای سال‌های بعد امیدوارکننده است. قرار شده دبیر، براساس این آیین‌نامه -که شاید ایراداتی هم داشته باشد- عمل کند. همچنین شورای مشورتی تشکیل شده که امیدوارم این دو موضوع به بالندگی فجر کمک کند. بیشتر امیدارم مدیران دیگری که می‌آیند براساس سلیقه، این شورا و آیین‌نامه را حذف نکنند تا بتوانیم بعد از این ثبات لازم را داشته باشیم.»
تغییر هر ساله دبیر جشنواره، فقدان یک آیین‌نامه مدون در سال‌های گذشته، حکمرانی سلایق و علایق شخصی و نبود مشاوران مجرب، نداشتن الگوی مناسب و حذف و اضافه‌های با دلیل و بی‌دلیل و صرفا از روی تعلقات فردی، دست به‌دست هم داده که جشنواره تئاتر فجر چه به لحاظ جذب مخاطب خود که زمانی شعار «تئاتر برای همه» را به رخ می‌کشید و چه جذب هنرمندان توانا در این عرصه موفقیت‌های کمتری داشته باشد.