سینمای کیارستمی و همدردی شوپنهاور

شرق: «تناقضات نابازیگری و مقاله‌های دیگر درباره سینمای عباس کیارستمی» عنوان کتابی است از روبرت صافاریان که در نشر مرکز منتشر شده است. صافاریان پیش از این کتاب دیگری درباره کیارستمی با عنوان «سینمای عباس کیارستمی» منتشر کرده بود اما در کتاب تازه‌اش به وجوهی دیگر از سینمای او توجه کرده است. در کتاب نخست صافاریان کوشیده بود همه زندگی و فعالیت سینمایی کیارستمی کمابیش به ترتیب گاه‌نامه‌ای ارائه شود، از این رو امکانی برای ورود به جزئیات همه مسائل نظری نداشته است. اما او در هر مقاله کتاب تازه‌اش بر وجهی خاص از سینمای کیارستمی تمرکز کرده و به ترتیب زمانی کارنامه او نپرداخته است. او در مقدمه‌اش نوشته که در این کتاب به دو اصل وفادار بوده است: نخست آنکه مجموعه آثار کیارستمی به‌عنوان یک متن بزرگ در نظر گرفته شده‌اند. این نوع برخورد تفاوت ماهوی دارد با زمانی که بر یک فیلم از آثار یک فیلم‌ساز نقدی نوشته می‌شود: «با هم دیدن همه فیلم‌ها چون یک متن بزرگ، نکات جدیدی را آشکار می‌کند که در یک فیلم به تنهایی دیده نمی‌شود. فیلم‌ها ناخودآگاه با هم مقایسه می‌شوند؛ هر فیلم جدید نکاتی را درباره فیلم‌های قبلی روشن می‌کند و تماشای دوباره هر فیلم قدیمی بر گوشه‌هایی از فیلم‌های جدید نور می‌افکند». اصل دومی که صافاریان در مقالات این کتاب در نظر داشته، این است که او بین استناد به متن فیلم‌ها به عنوان مرجع اصلی و استناد به حرف‌های فیلم‌ساز، حرف‌های دیگران و اطلاعاتی که درباره زندگی فیلم‌ساز منتشر شده‌اند موازنه‌ای برقرار کرده است: «واقعیت این است که نوشتن درباره فیلم‌های فیلم‌سازی که 50 سال فیلم ساخته، گاهی بسیار بیش از آنکه ممکن است به نظر برسد به نگارش زندگی‌نامه فیلم‌ساز شباهت پیدا می‌کند. در هر دو کتاب از ورود در جزئیات زندگی خصوصی فیلم‌ساز پرهیز شده است، مگر اینکه بحث درباره خود فیلم‌ها و دیگر آثار فیلم‌ساز، به‌طور جدی این را طلبیده باشد». صافاریان می‌گوید زندگی‌نامه‌نویسی ژانر دیگری است که اتفاقا خیلی هم جذاب است اما پیش‌شرط‌هایی دارد که در جامعه ما محقق نیستند؛ ازاین‌رو باید گفت کتاب «تناقضات نابازیگری» کتابی است درباره سینمای کیارستمی نه خود او. سه مقاله اصلی این کتاب هریک درباره یک وجه مهم از سینمای کیارستمی هستند که از نظر تئوریک قابل بحث‌اند و به طور پراکنده در رابطه با این یا آن فیلم او مورد توجه قرار گرفته‌اند. صافاریان می‌گوید بازیگری/ نابازیگری در فیلم‌های کیارستمی موضوعی است که هم خودش درباره آن زیاد صحبت کرده و هم دیگران درباره‌اش زیاد نوشته‌اند؛ با این حال اینکه برخورد او با آدم‌های جلوی دوربینش چه سیری داشته، چگونه متحول شده و اصولا انواع ممکن بازیگری در سینما کدام‌ها هستند، به عنوان موضوعی مستقل، کمتر زیر ذره‌بین قرار گرفته است. او چند پرسش را مطرح کرده از جمله اینکه درک ما از نابازیگر چیست و تعهد اخلاقی فیلم‌ساز نسبت به زندگی نابازیگران بعد از اتمام کار تولید فیلم تا کی و تا کجا ادامه پیدا می‌کند؟ و همچنین این پرسش که تمایل کیارستمی به کنترل مطلق رفتار نابازیگران درباره شخصیت و تربیت و سیاق هنری او چه به ما می‌گوید؟ موضوع دیگری که مورد توجه مقالات صافاریان بوده، این است که موضوع راست و دروغ در سینمای مستند چیست. او این پرسش را در این باب مطرح کرده که به‌هم‌ریختن مرز فیلم داستانی و مستند اصولا از چه زمانی وارد سینمای کیارستمی شد و اساسا صرفِ مستند-داستانی بودن یک فیلم آیا ملاکی برای ارزش‌گذاری آن هست؟ کتاب «تناقضات نابازیگری» شامل این مقاله‌هاست: «نان و کوچه: نه چندان کیارستمی»، «تناقضات نابازیگری در فیلم‌های عباس کیارستمی»، «کلوزآپ: حسین سبزیان واقعی و حسین سبزیان کیارستمی»، «کیارستمی و جشنواره‌ها»، «باد ما را خواهد برد»، «ده: نقطه عطف»، «کیارستمی جلوی دوربین»، «قالب کوتاه، به‌خصوص شعر» و «24 فریم». کتاب همچنین دو ضمیمه و بخشی هم با عنوان پیوست‌ها دارد.

«هنر همدردی» یکی دیگر از سری کتاب‌هایی است از آرتور شوپنهاور که با ترجمه علی عبداللهی در نشر مرکز منتشر شده است. «هنر همدردی» شامل جستارهایی است که به واکاوی فلسفی مفهوم همدردی و مفاهیم مشترک و متضاد با آن مربوط‌اند. عبداللهی در مقدمه‌اش توضیح داده که در این جستارها به مفهوم همدردی و مفاهیم مشابه آن‌ نظیر عشق، مهرورزی، شفقت، عدالت، ترحم‌ و همچنین مفاهیم متضاد با مفهوم همدردی، نظیر سنگدلی، بی‌رحمی و خودخواهی پرداخته شده است. شوپنهاور در این جستارها به ریشه‌یابی فلسفی مفهوم همدردی می‌پردازد و آن را از منظر فلسفی و از وجوه گوناگون تشریح می‌کند. این کتاب علاوه بر تمرکز بر مفهوم همدردی و تبیین آن، موزاییک موضوعی بی‌نظیری است از شناخت مفاهیم مشابهی چون دلسوزی، همدلی، شفقت، مهرورزی، عدالت، خیرخواهی، توانایی عشق‌ورزی و نسبت آن با قوه‌ تخیل آدمی. استدلال‌های کتاب نه فقط در جهت تأیید مفاهیم یادشده قوام می‌یابند‌ بلکه نویسنده تقابل‌های آن‌ نظیر بی‌رحمی، سنگدلی، بی‌عدالتی، بی‌انصافی، ستمگری، زورورزی، حیله‌گری، دروغ و... را برمی‌رسد و علل و حتی تفاوت آن در اطلاق بیرونی و انگیزه‌های بروز آن را از نظر دور نمی‌دارد. شوپنهاور نه فقط خاستگاه همدردی را فراتر از عقل محاسبه‌گر، تکلیف و وظیفه‌ و حتی اراده‌ آزاد می‌داند‌ بلکه ضمن واکاوی شالوده‌ اخلاق و کردارهای اخلاقی، افزون بر فراروی از کانت، سنگ بنای علوم جدید در بررسی سرچشمه‌ انگیزه‌های انسان را نیز پی می‌ریزد. «هنر پیر شدن»، «هنر رفتار با زنان»، «هنر رنجاندن»، «هنر خوشبختی»، «هنر خودشناسی»، «هنر زنده‌ماندن» و «هنر حفظ آبرو» از دیگر کتاب‌های این مجموعه است. «هنر خوشبختی» که پیش‌تر منتشر شده بود، شامل قطعاتی نغز و خواندنی در باب خوشبختی از شوپنهاور است و این شاید عجیب به نظر برسد که شوپنهاور به عنوان فیلسوفی بدبین و تلخ‌اندیش شناخته می‌شود. او در کتاب هنر خوشبختی از منظر خود به مفهوم خوشبختی پرداخته است و این مفهوم را نه در چارچوب نظری و فلسفی محض بلکه در پرتو حکمت عملی و مرتبط با امور و تجربه‌های عملی زندگی بررسی و تحلیل کرده است.

هنر خوشبختی، چنان‌که علی عبداللهی در مقدمه خود بر این کتاب اشاره کرده، مجموعه‌ای است گردآمده از قطعات پیش‌تر‌ منتشرنشده آرتور شوپنهاور: «این کتاب مجموعه‌ای است از قطعات تاکنون منتشرنشده از شوپنهاور با تصحیح دقیق و موشکافانه. تصحیحی هوشمندانه و با استفاده از نسخه‌های متعدد دست‌نوشته‌های بازمانده از شوپنهاور که در آرشیوهای مختلف فراهم آمده است. منابع پژوهشگر و گردآورنده این اثر، دو دسته‌اند: یا از خلال دست‌نوشته‌هایی استخراج شده‌اند که در سال‌های مختلف به اهتمام افراد مختلف منتشر شده‌اند، یا از میان آثاری که تاکنون هرگز منتشر نشده‌اند، و کماکان در آرشیو شوپنهاور محفوظ‌اند و در دسترس شوپنهاورپژوهشان قرار دارند».