متونی ناشناخته از ادبیات خانقاهی

شرق: «از طریقت حاتمی تا پیشه‌های هرایی» عنوان کتابی است که چند متن از سنت عرفانی و خانقاهی را در برگرفته و اخیرا توسط نشر نو منتشر شده است. این کتاب درواقع مجموعه‌ای ا‌ست شامل پنج متن ناشناخته و کمتر شناخته‌شده در ادبیات خانقاهی و صوفیانه، اعم از نظم و نثر؛ و آن‌طور که در توضیحات خود کتاب هم آمده، مجموعه غزلی در اسلوب شهرآشوب: «تحفه‌ای حاوی نکات اجتماعی و تاریخی و جغرافیایی و ادب «از طریقت حاتمی تا پیشه‌های هرایی» عنوان کتابی است که چند متن از سنت عرفانی و خانقاهی را در برگرفته و اخیرا توسط نشر نو منتشر شده است. این کتاب درواقع مجموعه‌ای ا‌ست شامل پنج متن ناشناخته و کمتر شناخته‌شده در ادبیات خانقاهی و صوفیانه، اعم از نظم و نثر؛ و آن‌طور که در توضیحات خود کتاب هم آمده، مجموعه غزلی در اسلوب شهرآشوب: «تحفه‌ای حاوی نکات اجتماع ی و لغوی فراوان، و رهگشا از بابِ توضیح پاره‌هایی بعضا یکسره مفقود و بعضا تا حدی به حدس و گمان معلوم، اما گویی مدفون در دفینه‌ای سربه‌مُهر، خاصه درباره سنت عرفانی و خانقاهی خراسان و سلاسل صوفیان، و نیز به سبب درجِ رساله بدیع صنایع‌البدایع سیفی بخاری، حاوی سندی در سنت ادبی شهرآشوب‌نویسی». نجیب مایل هروی، مصحح و گرد‌آورنده این متون، رساله‌های شش‌گانه مندرج در کتاب را ضمن مقدمه‌ای کلی اجمالا از حیث نسخه‌پژوهی شناسانده، اما به این بسنده نکرده و هر متن را ذیل مقدمه‌ای جداگانه به‌تفصیل و به دیده تحقیق و نقد بررسی کرده است.

«مناقب حاتمی جوینی» نخستین رساله این مجموعه است و این نگاشته‌ای است ناشناخته و گمنام که مجتبی مینوی و به تبع او سایر فهرست‌نگارانِ نسخه‌های خطی آن را با این عنوان نامیده‌اند. در این متن، از سیرت، چگونگی سیر و سلوک، برخی از اقوال همه‌پسند، و پاره‌ای از آثار منظوم، چند نامه و مکتوب، احوال خاندان، مریدان و خلیفگان، و وصایای شیخ ضیاء‌الدین ابوبکر فرزند ابوالعلاء حاتمی جوینی یاد شده و یا نقل گردیده است و مایل هروی به این نکته اشاره کرده که مجموع آنها را در هیچ یک از منابع عصری و متاخر ندیده و نیافته است. او درباره اهمیت این رساله نوشته: «اهمیت این نگاشته، بدون تردید، بیشتر از مثلا چندین مجلد کتاب‌هایی است که مؤلفان آنها ناقل اخبار نگارش‌های پیش از عهد خود بوده‌اند؛ زیرا نه تنها ما را به وجود یک خاندان عارف خراسانی -که قرن‌هاست غبار گمنامی، آنان را از نظر تحقیق و جست‌وجوی علمی پوشانیده- راه می‌برد و سلسله‌ای از سلاسل عرفان خراسان را پدیدار می‌دارد، بلکه به جهت عنوان‌شدن بیش از ده تن از مشایخ ناشناخته قرون ششم و هفتم هجری، اثری است یگانه، و شاید منحصربه‌فرد».

«تحفه‌الفقیر» دومین رساله این مجموعه است و این متنی است در زمینه خلوت، ذکر، انواع آن و چگونگی تأثیر آنها، و تجلی، انواع تجلیات در اطوار سبعه قلب، از جبرئیل خرم‌آبادی، که خود را در دیباچه نگاشته‌اش مرید شیخ نورالدین عبدالرحمن کسرقی اسفراینی معرفی کرده است. آن‌طور که مصحح کتاب نوشته، از این رساله بیش از یک نسخه شناسانیده نشده و آن نسخه‌ای است به خط نسخ خوانا، با اغلاطی از سوی کاتب، و برخی کاربردهای گونه‌ای زبان. این نسخه به شماره 192 در کتابخانه اونیورسیته نگه‌داری می‌شود.

«رباعیات خواجه ابوالوفا خوارزمی» سومین رساله این کتاب است و مصحح در توضیح آن نوشته: «طریقی که شیخ نجم‌الدین خیوفی خوارزمی، مشهور به نجم‌الدین کبری، در خوارزم گشود، نزدیک به سیصد و اندی سال، بلکه بیشتر از آن، در عراق، خراسان و هم در خوارزم پیروان و دوستدارانی داشت، که از آن جمله است خواجه ابوالوفا خوارزمی، گوینده رباعیاتی که سومین رساله مجموعه حاضر است». «رموزالعاشقین» چهارمین رساله کتاب «از طریقت حاتمی تا پیشه‌های هرایی» است و این اثری است منظوم که از آن برمی‌آید که سراینده به مبادی و آرای خانقاهی آشنایی داشته است اما از ارتباط او با شاه وقت چیزی به دست نمی‌آید. مصحح درباره نسخه‌های موجود از این رساله نوشته: «از رموزالعاشقین که متضمن 351 بیت است و هم‌اکنون پیش نظر شماست، یک نسخه نستعلیق -که تاریخ تملک آن 1163 ه. است- وجود دارد که در کتابخانه ملک به شماره 5306 نگهداری می‌شود. و نسخه‌ای دیگر- که در نزد نگارنده است- نسخه‌ای است به همان خط، همراه با رساله‌های باباافضل کاشی، که احتمالا در اوایل سده دهم، یا اواخر سده نهم هجری در هرات کتابت شده؛ زیرا این نسخه در آغاز دارای سرلوحی است که نشان‌دهنده تذهیب به شیوه مکتب هنری هرات در قرون نهم و دهم می‌باشد». «عروس حضرت قرآن» رساله بعدی کتاب است و این شرح حدیثی است که شارح آن نامعلوم است اما مسلم آن است که در نیمه آخر سده هفتم یا اوایل نیمه اول از سده هشتم به زبانی شیوا و استوار پرداخته شده است: «از این شرح -که در کلفون نسخه به نام شرح حدیث خوانده شده- یک نسخه در مجموعه شماره 2703 به خط نستعلیق در کتابخانه علی‌پاشا موجود است که طبع حاضر بر اساس همین نسخه صورت گرفته. کلمات در نسخه مزبور، هرچند در بسیاری از موارد بی‌نقطه مانده است اما از جمله نسخ معتبر موجود به شمار می‌رود».

«صنایع‌البدایع» از سیفی بخاری یا بخارایی عنوان رساله بعدی کتاب است. سیفی بخاری از شاعران مشهور سده نهم هجری است که آثاری به نظم و نثر از او باقی مانده است. این رساله را به مناسبت مضمونش شهرانگیز و شهرآشوب سیفی نیز نامیده‌اند زیرا مشتمل بر اشعاری است در وصف اهل حرف و پیشه‌وران. مایل هروی در این مورد نوشته: «بحث و تحقیق پیرامون شهرآشوب که به نامهای شهرانگیز، دهرآشوب، عالم‌آشوب و جهان‌آشوب نیز خوانده شده، یکی از موضوعات پراهمیت در تاریخ ادبیات فارسی، و نیز از امهات مباحث مربوط به جامعه‌شناسی و شناخت پیشه‌ها و ابزارهاست، که می‌بایست تاکنون در دو زمینه نظم و نثر فارسی به تحقیق و تأمل برگرفته می‌شد. متأسفانه این موضوع همانند بسیاری از موضوعات دیگر پژوهشی آن‌چنان‌که درخور و سزاوار آن است به تحقیق و وارسی برگرفته نشده، و تاکنون کتابی جامع و آکادمیک گرداگرد آن پرداخته نشده است، البته سخنور دانشمند و محقق آقای احمد گلچین معانی با عرضه‌کردن رساله شهرآشوب در شعر فارسی گام نخست را برداشته است، نگارنده این سطور نیز طی تتبعاتی که تاکنون داشته‌ام یادداشت‌هایی فراوان در این زمینه فراهم آورده‌ام و هم عکس‌هایی از نسخ نگاشته‌های شهرآشوب‌های منثور را جمع کرده‌ام و امیدوارم روزی گرفتاری‌های زندگی کوچیانه و خانه‌بدوشی به سر آید و مجال تألیف و تصحیح شهرآشوبهای منثور فارسی رخ بنماید». شهرانگیز سیفی در قالب غزل است و دارای 124 غزل که شاعر طی غزلی پنج بیتی به وصف یکی از ارباب حرف و ابزار و آداب آنان پرداخته است.