تاریخ بیست ساله ایران در آیینه مدارک و مستندات

تاریخ بیست ساله ایران، نام اثری است هشت‌ جلدی که طی تلاش چهل و سه ساله حسین مکی به نگارش درآمده است. این اثر که بخش‌هایی از مجلد نخست آن در سال ۱۳۲۱ در روزنامه مهر ایران منتشر می‌شده، سرانجام در سال ۱۳۶۴ به چاپ جلد نهایی رسیده‌ است. برخلاف نام کتاب، این اثر به شرح وقایع ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۳، بیست و چهار سال، می‌پردازد. از سویی بخش‌های زیادی از کتاب که به سال‌های دهه ۱۳۲۰ و به خصوص دوران ملی شدن صنعت نفت مربوط می‌شود، صرف‌نظر از داوری‌های نویسنده، حاوی مدارک و مستندات فراوانی است که در منابع دیگر یافت نمی‌شود و همین نکته بر اعتبار آن می‌افزاید. در ادامه مطلب می توانید با این کتاب سترگ بیشتر آشنا شوید.

ویژگی های شاخص کتاب تاریخ بیست ساله ایران

از نظر جمع‌آوری مدارک کتبی و شفاهی مربوط به تاریخ معاصر ایران، کتاب نسبتاً جامعی است و در مواردی از منابع درجه اول به شمار می‌رود؛ به خصوص در زمانی که منابع محدود بوده و مثل امروز این اندازه مدارک و اسناد و خاطرات منتشر نشده نبود. از سویی بخش‌های زیادی از کتاب که به سال‌های دهه ۱۳۲۰ و به خصوص دوران ملی شدن صنعت نفت مربوط می‌شود، صرف‌نظر از داوری‌های نویسنده، حاوی مدارک و مستندات فراوانی است که در منابع دیگر یافت نمی‌شود و همین نکته بر اعتبار آن می‌افزاید. او از نزدیک در حوادث مربوط به آذربایجان، شکل‌گیری حزب دموکرات قوام، امتیاز نفت و لایحه الحاقی، مذاکرات مجالس ۱۵، ۱۶، ۱۷، موضوع خلع ید و حوادثی که به کودتا انجامید و همچنین حوادث سال‌های بعد قرار داشت. همه این حوادث در کتاب به تفصیل آمده است.

قلم روان، نثر ساده و محتوای افشاگرانه و بی‌پروای مکی باعث استقبال از این کتاب هم در میان عامه مردم و هم در میان اصحاب قلم و فرهنگ گردید. در بسیاری از جراید پرمخاطب تهران همچون کیهان، اطلاعات، ستاره، مهرایران، امید و شفق  مقالاتی در نقد و بررسی تاریخ بیست ساله منتشر شد. این کتاب آن قدر پر آوازه شد که شورای عالی فرهنگ را مجاب کرد تا نشان علمی وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه را در شهریور ماه ۱۳۲۳ به حسین مکی اعطا کند. ساختار شکلی نامنظم و فقدان روش و چارچوب نظری در کنار حجم بالای اطلاعات،  مهم‌ترین ایرادی است که می‌توان به آثار مکی و به ویژه تاریخ بیست ساله وارد دانست. به گونه‌ای که گاه خواننده احساس می‌کند در حال خواندن مجموعه‌ای از خاطرات، رخدادها و نقل قول‌های پراکنده است.

عناوین مجلدات این مجموعه به شرح زیر است: جلد اول:  کودتای ۱۲۹۹، جلد دوم: مقدمات تغییر سلطنت، جلد سوم: انقراض قاجاریه و تشکیل سلسله پهلوی، جلد چهارم: آغاز سلطنت دیکتاتوری پهلوی، جلد پنجم: استحکام دیکتاتوری رضا شاه پهلوی، جلد ششم: استمرار دیکتاتوری رضا شاه پهلوی، جلد هفتم: شهریور ۱۳۲۰ و سقوط دیکتاتوری پهلوی، جلد هشتم: پس از سقوط دیکتاتوری و تحمیلات متفقین به ایران.

جلد اول تاریخ بیست ساله ایران: کودتای ۱۲۹۹

جلدهای اول تا سوم این مجموعه در آغاز از مرداد ۱۳۲۱ در روزنامه مهر به صورت روزانه و سلسله مقاله منتشر می‌شد. آن گاه به صورت کتاب فراهم آمد و جلد اول آن نخستین بار در سال ۱۳۲۳ ش انتشار یافت .جلد اول که به بررسی کودتای ۱۲۹۹ اختصاص یافته وقایع و حوادث ایران از زمان انتصاب مشیرالدوله به ریاست وزرایی تا بهمن ۱۳۰۰ ش و عزیمت احمدشاه به اروپا را در بردارد، و طی آن از سقوط کابینه وثوق‌الدوله، تشکیل کابینه مشیرالدوله و کابینه سپهسالار و کودتای ۱۲۹۹ ش و کابینه قوام‌السلطنه و کابینه دوم مشیرالدوله سخن می‌رود. مطالب این جلد در سه فصل با عناوین مقدمات کودتا، روند کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و وقایع بعد از کودتا تدوین شده که مهم‌ترین مباحث آن بدین قرار است :زمامداری مشیرالدوله، قیام خیابانی ;قیام چاکوتاهی‌ها و تنگستانی‌ها علیه انگلیسی‌ها، علل سقوط کابینه مشیرالدوله، کابینه سپهدار، روابط ایران و شوروی و قرارداد، ۱۹۲۱ نامزدهای کودتا، حرکت سید ضیاء‌الدین از تهران به قزوین، رابطه کودتا با سیاست عمومی خاورمیانه، ملاقات رضاخان با آیرن ساید، کودتای ۱۲۹۹ و تصرف تهران، توقیف شدگان، ریاست وزرایی سید ضیاء‌الدین، افکار سید ضیاء‌الدین، علت توجه احمدشاه نسبت به سردار سپه، الغای قرارداد ایران و انگلیس، اولین بحران کابینه سیاه، اقدامات کابینه سید ضیاء‌الدین، تیرگی روابط سید ضیاء‌الدین و سردار سپه، سقوط کابینه سید ضیاء‌الدین، تشکیل کابینه قوام‌السلطنه، اوضاع گیلان و اعلام جمهوری توسط میرزا کوچک خان، اقدامات سردار سپه در کابینه قوام‌السلطنه، دورنمایی از زندگی مدرس، اقدامات کابینه قوام‌السلطنه، سرگذشت کلنل محمدتقی‌خان پسیان و اوضاع خراسان، خاتمه نهضت جنگل ;اعطای امتیاز نفت شمال به کمپانی استاندارد اویل آمریکایی، اقدامات سردار سپه برای متحدالشکل کردن لباس ژاندارم و قزاق، استعفای قوام‌السلطنه و تشکیل کابینه مشیرالدوله. نویسنده در بخش پایانی تعدادی از اسناد نو یافته مربوط به حوادث دوران مورد بحث را در بخشی جداگانه با عنوان "ملحقات و اضافات "ضمیمه ساخته است. کتاب با عکس‌هایی از چهره‌های سیاسی دوران یاد شده همراه است. در پایان نیز فهرست اعلام درج گردیده است.

جلد دوم کتاب تاریخ بیست ساله ایران: مقدمات تغییر سلطنت

در جلد دوم با عنوان «مقدمات تغییر سلطنت» مقدمات انقراض سلطنت قاجاریه شرح داده شده و در آن از وقایع سیاسی پس از سفر دوم احمدشاه به اروپا، کابینه دوم مشیرالدوله، كابینه دوم قوام السلطنه و مستوفی الممالک، آخرین کابینه مشیرالدوله، سفر سوم احمدشاه به اروپا، اولین کابینه سردار سپه و سرانجام جریان مربوط به طرح جمهوری و شایعه آن یاد شده است، مؤلف در مقدمه این جلد کودتای سوم حوت را که منجر به تغییر سلطنت گردید نتیجه کشمکش وزارت خارجه لندن و دربار پطرزبورگ قلمداد کرده است.

جلد سوم کتاب تاریخ بیست ساله ایران: انقراض قاجاریه و تشکیل سلسله پهلوی

در جلد سوم با عنوان  انقراض قاجاریه و تشکیل سلسله پهلوی از صدارت رضاخان و مسافرت احمدشاه به اروپا و ادامه شایعه جمهوری خواهی، انقراض سلسله قاجاریه تشکیل مجلس مؤسسان و تأسیس سلسله پهلوی سخن به میان آمده است.

جلد چهارم تاریخ بیست ساله ایران: آغاز سلطنت دیکتاتوری پهلوی 

جلد چهارم تاریخ بیست ساله ایران با نام آغاز سلطنت دیکتاتوری پهلوی از آغاز تحلیف و تاجگذاری رضاشاه شروع می‌شود و با شرح و گزارش مفصل وقایع تا خاتمه مجلس دوره ششم ادامه می‌یابد. مباحث اصلی جلد حاضر از این قرار است: آغاز سلطنت دیکتاتوری پهلوی مراسم تحلیف پهلوی، مراسم تاجگذاری، جواهرات سلطنتی، معاهده نامه ودادیه مابین ایران و ترکیه، فاجعه مدینه منوره، علت روی کار آمدن کابینه مستوفی، دوره ششم مجلس شورای ملی، شورش مراوه تپه و سلماس، توطئه سوء‌قصد به جان مدرس، استیضاح از دولت مستوفی، ساختمان راه آهن سراسری، واقعه قم درگیری با روحانیت، استعفای کابینه و تشکیل کابینه هدایت، تیرگی روابط ایران و ترکیه، عضویت ایران در جامعه ملل، خاتمه کنترات دکتر میلسپو، اختلاف بین ایران و شوروی، الغای حق کنسولی (کاپیتولاسیون)، قیام حاج آقا نورالله، کشف کمیته سری اعدام سرهنگ پولادین، لایحه ثبت املاک، قتل سرلشکر طهماسبی، انحلال عدلیه، تاسیس بانک ملی ایران و تاریخچه آن، خاتمه مجلس دوره ششم، قرارداد گمرکی. در پایان این جلد "ملحقاتی "شامل یادداشت آقای محمد دادور فرزند وثوق‌السلطنه که زمانی والی خراسان بوده چاپ گردیده است. کتاب با عکس‌هایی از رضاشاه و برخی چهره‌های سیاسی، تصاویر اسناد و نمونه اسکناس‌های دوره رضاشاه همراه شده با فهرست اعلام به پایان می‌رسد.

جلد پنجم تاریخ بیست ساله ایران: استحکام دیکتاتوری پهلوی

جلد پنجم تاریخ بیست ساله ایران با عنوان استحکام دیکتاتوری پهلوی در سال ۱۳۶۲ منتشر شد. این جلد شرح تمهیداتی است که رضاشاه برای استحکام دیکتاتوری و برقراری حکومت خود بکار بست. اقداماتی که کشتن مدرس، فرخی یزدی و سردار اسعد تنها بخشی از آن بود. اهم مباحث و رویدادهای این جلد بدین شرح است: بحرین و حاکمیت ایران، اعتراض ایران به انگلستان درباره بحرین، اسناد مالکیت ایران بر بحرین، تظلم بحرینی‌ها به دولت ایران و نام‌های اهالی بحرین، بحرین در چنگال انگلیس، الغا کاپیتولاسیون، مبادله عهدنامه‌های جدید، عهدنامه ودادیه و تامینیه بین ایران و افغانستان، آبله کوبی اجباری، افتتاح دوره هفتم مجلس، کابینه دوم هدایت، انتخابات تهران در دوره هفتم، توقیف و تبعید مدرس، کلاه پهلوی، لباس متحدالشکل،  لایحه قانونی اعزام محصلین، مالیات مستقیم، اقلیت دوره هفتم، پایان عمر و سرانجام زندگی فرخی، توقیف وزیر مالیه، علت گرفتاری و قتل نصرت‌الدوله،  زندان قصر، دستگیری دوست محمدخان، فوت سلطان احمدشاه ;اولین بودجه تفصیلی کل کشور، افتتاح دوره هشتم مجلس شورای ملی، ختم غائله سیمیتقو، پایان دوره هشتم مجلس، فوت مستوفی الممالک، جنگ تامرادی و علت آن، ماشین امضاء و چگونگی امور در کابینه هدایت، قتل عبدالحسین دیبا، قانون اوزان و مقیاس‌ها، محاکمه تیمورتاش و امین‌التجار اصفهان، قتل تیمورتاش، الغای امتیاز دارسی و قرارداد ۱۹۳۳، برکناری و قتل سردار اسعد وزیر جنگ. کتاب با عکس‌هایی از اسناد و شخصیت‌های سیاسی و اداری دوران مورد بحث همراه شده با نمایه اسامی، همچنین یادداشتی به قلم دکتر ملک‌زاده (پسر ملک‌المتکلمین) درباره فوت مشکوک مستوفی الممالک به پایان می‌رسد.

جلد ششم تاریخ بیست ساله ایران: استمرار دیکتاتوری رضاشاه پهلوی

جلد ششم "تاریخ بیست ساله ایران "که نخستین بار در سال ۱۳۶۲ انتشار یافته "استمرار دیکتاتوری رضاشاه پهلوی "نام دارد. در این جلد از کشتارها و تمهیدات رضاشاه به منظور استمرار قدرت مطلقه خود و جمع‌آوری املاک و ثروت، سخن رفته است .مطالب این مجلد تا وقایع سال‌های جنگ دوم جهانی ادامه می‌یابد که در این سال پایه‌های قدرت رضاشاه متزلزل می‌شود. جلد حاضر با این مباحث شکل گرفته است: ثروت رضاشاه و چگونگی جمع‌آوری آن، املاک و اموال به چه کیفیت به دست آمده: از بودجه شهرداری، تصرف املاک مردم، فروش خالصجات دولت، کوچاندن عشایر و ایلات،  رفتار مامورین املاک شاهی با مردم، رضاشاه در مشهد، مسافرت پهلوی به ترکیه، سلب حقوق نمایندگان ایلات، افتتاح دانشکده فنی، یکی شدن ساعات در کشور، کابینه فروغی، تاسیس فرهنگستان، افتتاح دوره دهم مجلس، فرار سرلشکر آیرم رییس شهربانی کل، تغییر کلاه و لباس، ایجاد محدودیت روحانیون، ره‌آورد سفر ترکیه، رفع حجاب، استعفای فروغی و تشکیل کابینه جم، اعدام اسدی نایب التولیه آستان قدس،  انعکاس کشف حجاب، فاجعه مشهد، ماه‌های شمسی به جای ماه‌های قمری، اولین جشن نوروزی با لباس رسمی، راه آهن شمال، اعطای امتیاز نفت به کمپانی‌های آمریکایی، خودکشی یا قتل داور، اولین قطار راه آهن شمال، همبستگی ایران با همسایگان، پیمان سعدآباد، افتتاح دوره یازدهم مجلس، گشایش تونل کندوان،  کشف شبکه کمونیستی، عروسی ولیعهد، ایجاد بانک رهنی، سرشماری، گشایش دوازدهمین دوره قانونگذاری، آغاز جنگ دوم جهانی، بی طرفی ایران در جنگ برکناری دکتر متین دفتری و ریاست وزرایی منصور چگونه از تجزیه ایران جلوگیری شد. در لابه‌لای صفحات این جلد نیز عکس‌هایی از رجال سیاسی و اداری دوران رضاشاه به چاپ رسیده و در صفحات پایانی فهرست اعلام آمده است.

جلد هفتم تاریخ بیست ساله ایران: شهریور ۱۳۲۰ و سقوط دیکتاتوری پهلوی

جلد هفتم با عنوان شهریور ۱۳۲۰ و سقوط دیکتاتوری پهلوی شامل دو بخش است. در بخش اول به وقایع قبل از شهریور و مکاتبات وزارت خارجه با سران متفقین، و در بخش دوم به شرح سقوط دیکتاتور و ورود متفقین به ایران و استعفا و خروج رضاشاه از ایران پرداخته شده است.

جلد هشتم تاریخ بیست ساله ایران: پس از سقوط دیکتاتوری و تحمیلات متفقین به ایران

جلد هشتم با عنوان تاریخ بیست ساله ایران با مقدمه‌ای مفصل آغاز سپس از برکناری رضاشاه، درگذشت او در تبعید، چگونگی انتقال جسد او، درخواست مردم برای تجدید انتخابات مجلس سیزدهم، ایران در جنگ جهانی، کابینه های فروغی و سهیلی و قوام السلطنه و حضور سران متفقین در تهران گفتگو شده است.

مولف در مقدمه این کتاب آورده است که این کتاب برای نسل جوان که می‌خواهد با نظری صائب و دقیق درباره سیاست عمومی اخیر ایران و تمایلات دول خارجی نسبت به این کشور و سرچشمه حوادث معاصر و آینده قضاوت کند امیدوارم راهنمای خوبی باشد که بتواند سیاست کلی دوره اخیر ایران را با علل و منابع آن شرح دهد و جوانان امروز را که زمامداران و مسؤلین فردایند به حقایق اوضاع آشنا سازد. مهمترین پاداش نگارنده نیز همین خواهد بود که نتیجه زحمات ممتد طاقت فرسایم بتواند نسل جوان را راهنمایی کند و منعی باشد که افق تاريك تاريخ دوره اخیر را روشن سازد.