بحران آلودگی هوا، بحرانی ۲۰ ساله

حزب اتحاد ملت ایران اسلامی در بیانیه‌ای تحلیلی نسبت به آلودگی هوا واکنش نشان داد و برخی راهبردهای برون‌رفت از این بحران را خاطرنشان کرد. در متن این بیانیه آمده است:

به نام خدا. در روزهای اخیر شاهد نگرانی‌های بحق افکار عمومی درباره مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها و کاهش شدید کیفیت هوا در شهرهای صنعتی کشور بودیم. متأسفانه به دلیل تأخیر در پاسخ به حل معضل آلودگی هوا توسط دولت در سنوات گذشته، هم‌اکنون جامعه با سرریز این مشکلات مواجه شده و چشم‌انداز حل اصولی این چالش دیرپا دور از دسترس می‌نماید.

ما در کجا ایستاده‌ایم؟

آمار و ارقام حکایت از تغییرات نگران‌کننده روندهای مؤثر بر کیفیت هوا در سطح کشور دارد. سهم حمل‌ونقل عمومی در جابه‌جایی شهری رو به کاهش است و به دلیل عطش جامعه برای خرید خودروی شخصی انتظار می‌رود ترافیک و آلودگی‌های ناشی از آن رو به تزاید باشد. فقط در تهران از سال ١٣٩٦ تا ١٤٠١، سهم حمل‌ونقل عمومی در سفرهای شهری ٨.٥ درصد کاهش یافته و این در حالی است که تعداد سفرهای روزانه درون‌شهری ٧ درصد افزایش یافته است. از سوی دیگر افزایش مصرف بنزین در کشور به رقم ١١٦ میلیون لیتر در روز، نشانه دیگری از تشدید وابستگی به سوخت‌های فسیلی است. در حال حاضر شدت مصرف انرژی در ایران ٢.٥ برابر میانگین جهانی و ١٥ برابر کشور ژاپن است. ٧ میلیون از ٢٦ میلیون خودروی شماره‌گذاری‌شده، فرسوده بوده و در سال ١٤٠١ در برابر ١.٤ میلیون خودرو شماره‌گذاری‌شده فقط ٢٥ هزار خودرو اسقاط شده است. همچنین در سال گذشته آلودگی هوا به صورت مستقیم جان ٢٦ هزار نفر از شهروندان ٣٣ شهر را ستانده و خسارت بهداشتی آن معادل ١١.٣ میلیارد دلار برآورد شده است. هم‌زمانی بحران‌های تودرتو برخی از دستاوردهایی را که در موضوع کنترل کاهش آلایندگی داشتیم، دچار تهدیدات جدی کرده است از قبیل فعالیت‌های متعددی که برای تأمین سوخت پاک در کشور صورت گرفت، کنترل معاینه فنی و اقداماتی که برای توسعه حمل‌ونقل عمومی صورت گرفت به هیچ عنوان پاسخ‌گوی تقاضای جامعه نبوده و نیست. ویژگی بحران فعلی آلودگی هوا این است که این بحران‌ها در ابتدا به صورت مسائل و مشکلات مزمن ظاهر گردیده و حل آنها توسط مدیریت کشور در دو دهه گذشته مورد چشم‌پوشی یا غفلت واقع گردیده و هم‌اکنون این بحران‌های مزمن سر برآورده‌اند و کیفیت هوای کشور را با مشکلات متعددی مواجه کرده است. این بحران‌ها شامل بحران اثرات تغییر اقلیم بر آلودگی هوا، بحران ناترازی انرژی و تأثیرش بر وضعیت آلودگی هوا و بحران فرسودگی زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و عدم تأمین کافی این امکانات در برنامه کنترل کاهش آلودگی و هوا است. غافلگیری اقلیمی در بحث تغییر اقلیم را شاهد هستیم که در چند سال اخیر میزان بارش‌ها در کشور کاهشی شده و در فصل سرما، کمبود بارش‌ها در نیمه پاییز تا اواسط زمستان منجر به این شده که پایداری هوا افزایش یابد. تغییر اقلیم اثر مستقیمی بر کاهش ظرفیت تهویه طبیعی شهرها دارد و در شهرهایی مثل تهران که شرایط محصور دارند این تأثیرات مشهودتر است و اثراتش بر وضعیت کیفیت هوای شهرها برای شهروندان بسیار آزاردهنده است. ناترازی انرژی بحران دوم موضوع ناترازی انرژی و کمبود گاز و اجبار نیروگاه‌های کشور برای استفاده از سوخت مایع اعم از گازوئیل و مازوت است. بنا بر اعلام رسمی سازمان حفاظت محیط زیست، در سال گذشته ١٥ نیروگاه در فصل سرد مجبور به استفاده از سوخت مایع بودند. ریشه این بحران پیشی‌گرفتن مصرف بالای انرژی در کشور از عرضه آن است. میانگین رشد تقاضای گاز شش درصد، برق پنج درصد و گازوئیل هفت درصد در سال است که این ارقام رشد کاملا هشداردهنده است؛ به طوری که بر اساس گزارش کمیسیون انرژی مجلس در سال ١٤١٠ میزان تقاضای گاز طبیعی کشور بیش از ١٣٥٠ میلیون مترمکعب در روز خواهد بود؛ در حالی که مقدار گاز شیرین قابل تحویل حدود ٩٥٠ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود. این به معنی آن است که در افق ١٤١٠ با ٤٠٠ میلیون مترمکعب ناترازی گاز مواجه هستیم و به‌طور مشابه در بخش‌های دیگر نیز این پدیده دامن‌گیر کشور است. این موضوع باعث شده سهم سوخت مایع (مازوت و گازوئیل) در تأمین انرژی نیروگاه‌ها افزایش پیدا کند؛ به‌طوری که بین سال‌های ٩٦ تا ٩٩ رشد مصرف سوخت مایع ٩٢ درصد بوده است. در سال ١٤٠١ تا آخر دی‌ماه، ١٤.٥ میلیارد لیتر سوخت مایع به نیروگاه‌ها اختصاص داده شده که نسبت به سال ١٤٠٠ نزدیک به ١٦ درصد افزایش یافته است؛ بنابراین به دلیل عدم توجه به مدیریت تقاضای انرژی در کشور و تمرکز بر عرضه انرژی، با بحران مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها مواجه هستیم. تهاجم فرسودگی بحران بعدی که اکنون در وضعیت کیفیت شهرهای ما تأثیر گذاشته بحران فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی در کشور است؛ بحرانی که ناشی از عدم توجه دولت به تأمین بودجه ستون فقرات برنامه مبارزه با آلودگی هوا یعنی برنامه حمل‌ونقل عمومی است. عمده بار مالی تأمین واگن مترو و اتوبوس بر عهده شهرداری‌ها قرار گرفته و شهرداری‌های کلان‌شهرها با توجه به توان مالی خود، امکان برآوردن این تقاضای قابل توجه برای بحث حمل‌ونقل عمومی را نداشته‌اند. بر اساس گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس فقط در بخش نوسازی اتوبوس‌های کشور، ٢٥٠ هزار میلیارد تومان بودجه نیاز است که این رقم معادل ٢٠ درصد بودجه عمومی کشور است. همچنین بودجه‌ای که این مرکز در افق پنج‌ساله ١٤٠١ تا ١٤٠٥ برای نوسازی و توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی پیش‌بینی کرده ٧٨ هزار میلیارد تومان و برای کل برنامه کنترل و کاهش آلودگی هوا بالغ بر ٢٠٦ هزار میلیارد تومان است که این رقم از عهده نظام فعلی تأمین منابع شهرداری‌ها خارج است.

چه باید کرد؟

حزب اتحاد ملت بر این باور است که بحران‌هایی که در یک بازه زمانی طولانی‌مدت 20ساله شکل گرفته است در کوتاه‌مدت چشم‌اندازی برای حل آنها متصور نیست، اما می‌توان با همکاری‌های بین‌بخشی و تمرکز بر نیازهای حیاتی کشور مسئله آلودگی هوا را در میان‌مدت حل‌وفصل نمود. رفع مشکلات اجرائی قانون هوای پاک یکی از اقدامات اصولی در این زمینه است. این قانون نمونه‌ای شاخص از تصویب قوانین با ظاهری خوب اما مشکلات فراوان در زمان اجرا است. با توجه به این مشکلات اجرائی، به نظر می‌رسد در تدوین ویرایش جدید قانون هوای پاک (که در دستور کار سازمان محیط زیست قرار دارد)، شایسته است قبل از تصویب نهایی ضمن آسیب‌شناسی احکام قبلی، درخصوص پیشنهادهای اصلاحی ابتدا توسط دستگاه‌های اجرائی آزمایش و در محدوده کوچک‌تر به صورت کامل اجرا شود تا ضمن رفع نقایص نسبت به بهبود و اصلاح آن اقدام شود. مطالعات و بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد برای کاهش آلودگی هوا به‌خصوص برای آلاینده ذرات معلق افزایش سطح استانداردهای خودروها به تنهایی نمی‌تواند راهگشای حل مسائل باشد بلکه هدف اصلی در بخش حمل‌ونقل باید بر روی کاهش تردد خودروها متمرکز شود. به منظور کاهش تردد خودروها باید اقدامات یکپارچه و منظمی شامل توسعه گسترده حمل‌ونقل عمومی انبوه، استقرار کامل دولت الکترونیک به منظور کاهش تردد مردم به دستگاه‌های دولتی و خدماتی، حذف مقررات و دستورالعمل‌های زائد و تغییر در روال و رویه‌های سنتی امور صورت پذیرد. پاندمی کرونا ثابت کرد که می‌توان اقدامات اجرائی کشور را با پرسنل کمتری راهبری کرد و بخش قابل توجهی از نیروهای بخش دولتی در ایام آلودگی هوا می‌توانند دورکاری کنند. در شرایط کنونی لازم است تا اقدامات پیوسته و اثربخش مد‌نظر قرار گیرد. این اقدامات می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

 استقرار سیستم گارانتی مادام‌العمر قطعات کنترل آلودگی در خودروها و موتورسیکلت‌ها به منظور افزایش کارایی معاینه فنی خودروها

 ارتقای سیستم معاینه فنی خودروها با بهره‌مندی از اطلاعات ECU و سایر روش‌های مدرن به جای اندازه‌گیری مستقیم آلاینده‌ها از اگزوز خودروها

 نظارت دقیق و مستمر بر آلودگی صنایع بزرگ نظیر نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی بزرگ. بایستی در این صنایع سیستم‌های پایش برخط نصب شده تا اطلاعات مرتبط را به صورت شفاف در اختیار عموم بگذارند.

 کمک به شهرداری‌ها در توسعه حمل‌ونقل عمومی کارآمد و گسترده به‌خصوص سیستم‌های برقی

 تعیین تکلیف نحوه نظارت بر آلودگی موتورسیکلت‌ها که در حال حاضر کاملا رها شده است.

 اقدام به از رده خارج‌کردن خودروهای فرسوده که قبلا با مکانیسم واردات خودرو انجام می‌شد و در حال حاضر کاملا رها شده و بدون برنامه اجرائی است.

 تدوین مقادیر انتشار سالانه تولید آلودگی در شهرهای بزرگ. هرچند در شهرهای کشور غلظت آلاینده‌ها سنجیده می‌شود اما مقدار آن تحت تأثیر تولید آلودگی و شرایط هواشناسی است.

عملکرد هر دولت در مهار آلودگی هوا کاملا متناظر با کاهش مقدار تولید آلودگی است که باید در عملکرد دولت‌ها به عنوان یک شاخص مهم در کاهش آلودگی هوا لحاظ گردد. همچنین ضرورت دارد برای حوزه‌های دیگر، افزون بر بحث تأمین مالی برای حمل‌ونقل عمومی، برنامه‌ریزی و اقدام داشته باشیم. به‌‌طور مثال در حوزه تغییر اقلیم حتما باید برنامه افزایش تاب‌آوری شهرها را مدنظر قرار دهیم. متأسفانه تعهدات کشور در بحث تغییر اقلیم مغفول واقع شده و اساسا شناخت دقیقی از اثرات این پدیده بزرگ جهانی بر وضعیت تهویه طبیعی هوای شهرهایمان در دست نیست. در گام اول باید این شناخت به‌ویژه در کلان‌شهرهای کشور افزایش یابد.

عملا مدیریت‌های مرتبط با این موضوع یک نوع رفتار واکنشی دارند، یعنی وقتی شرایط وارونگی دما (اینورژن) رخ می‌دهد تلاش می‌کنند با تعطیل‌کردن و تغییر ساعات کار از آن عبور کنند و در بقیه ایام سال از پذیرش عملی بحران تغییر اقلیم سر باز می‌زنند. هنوز باور بسیاری از مسئولین این است که اثرات تغییر اقلیم جدی نیست؛ حال آنکه باید شهرها را در برابر تغییر اقلیم تاب‌آور کرد و یکی از مهم‌ترین این عرصه‌ها، بحث مدیریت و بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها است. همچنین به موضوع افزایش کمربند فضای سبز در شهرها و حفظ دارایی‌های سبز و حفظ باغات در بافت شهری و حومه‌ای باید توجه کرد تا تاب‌آوری شهرها در برابر تغییرات اقلیمی افزایش پیدا کند. در جبهه دیگر، ناترازی مهمی که در بخش انرژی وجود دارد باید با اهتمام به مدیریت تقاضا در کنار سرمایه‌گذاری کافی در مدیریت عرضه تدبیر شود. یکی از عبرت‌های زمستان سال ١٤٠١ اهمیت توجه به انرژی‌های ارزان تجدیدپذیر است. اکنون با توجه به ماده 46 برنامه هفتم توسعه، ریل‌گذاری‌های مناسبی برای تقویت مدیریت تقاضا و توجه به انرژی پاک و انرژی خورشیدی صورت گرفته که امیدواریم تمهیدات نهادی جهت تحقق این تحول مهم در اولویت دولت قرار گیرد تا کاهش اتکا به نیروگاه‌های حرارتی در بخش تأمین برق را شاهد باشیم. اتکای صرف به عرضه انرژی، چاه ویلی است که نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجه‌ای درحدود ١٥ تا ٢٠ میلیارد دلار در سال است. با توجه به مطالب و ضرورت‌های موصوف حزب اتحاد ملت بر این باور است که توجه هم‌زمان و هماهنگ به دو بحران تغییر اقلیم و ناترازی انرژی در کشور برای مقابله با آلودگی هوا ضروری می‌باشد و امید است با همکاری و برنامه‌ریزی‌های همکارانه، کشور بتواند بر این مشکلات غلبه کند. تحقق آرمان هوای پاک نیازمند مشارکت گسترده آحاد مردم در معاینه فنی، مدیریت سفر و استفاده از حمل‌ونقل پاک است. در شرایط فعلی، فضای کنشگری و گفت‌وگو بین دولت و مردم، ناهموار و پرچالش است اما برای دفاع از کودکان و سالمندان در برابر تهدید فزاینده آلودگی هوا، بایستی چاره‌ای جست. پیشنهادهای فوق قطعا بخشی از راهکارهای متصور است که برای دستیابی به نقشه راه مناسب، نیازمند گفت‌وگوی ملی و اعتمادسازی است. حزب اتحاد ملت ایران اسلامی آمادگی خود را در جهت بسترسازی این گفت‌وگو در سطح جامعه سیاسی اعلام می‌نماید و از همه صاحب‌نظران و دلسوزان می‌خواهد که با همفکری و بحث و بررسی، راه‌های برون‌رفت از این چالش‌ها را ارائه دهند. امید که مورد توجه و مبنای اقدام علمی مسئولان قرار گیرد.