فردای اقتصاد: اعتراض به منتشرنکردن آمارها از سوی دولت یا ارائه کم‌کیفیت آن‌ها از اتفاقات معمول در فضای اقتصادی ایران است که اخیراً شاهد حبس‌های آماری طولانی‌تر و نامنظم‌ترشدن ارائه برخی داده‌های ملّی بوده است. وقتی به وضعیت نظام آماری سایر کشورهای جهان نگاه می‌کنیم، متوجه شکاف مهمی در این زمینه می‌شویم. بانک جهانی چند سالی است که با جمع‌آوری مجموعه بزرگی از شاخص‌ها به مقایسه عملکرد آماری دولت‌ها می‌پردازد. ارزیابی این نهاد بین‌المللی این است که ایران از نظر معیارهای عملکرد آماری (SPI) از بیش از ۶۰ درصد کشورهای جهان وضعیت ضعیف‌تری دارد.
بانک جهانی در اهمیت کیفیت آمارهای ملی می‌گوید نظام آماری ملی (NSS) نقش مهمی در اقتصاد مدرن ایفا می‌کند. نظام آماری به ذی‌نفعان -از سیاستگذاران گرفته تا تحلیلگران بازار سهام و عموم مردم- آخرین داده‌ها را در مورد تحولات اجتماعی-اقتصادی کشور ارائه می‌دهد. از آنجایی که کیفیت آمار برای سیاستگذاری مبتنی بر شواهد ضروری است، ارزیابی و بهبود ظرفیت سیستم‌های آماری کشورها مدت‌هاست که بخشی از دستور کار کشورهای جهان است.
شاخص بانک جهانی چه ابعادی از نظام آماری را می‌سنجد؟
چارچوب SPI (شاخص عملکرد آماری) بلوغ و عملکرد سیستم‌های آماری ملی را در پنج حوزه کلیدی ارزیابی می‌کند که این حوزه‌ها مجموعاً ۲۲ بُعد یا جزئی‌تر، ۵۱ شاخص را پوشش می‌دهند. پنج حوزه عبارتند از:
استفاده از داده‌ها (گستره استفاده‌کنندگان): آمار فقط در صورتی ارزش دارد که از آن استفاده شود. بنابراین اولین رکن استفاده از داده است. یک سیستم آماری موفق داده‌هایی را تولید می‌کند که به طور گسترده و مکرر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
خدمات داده (از کیفیت تا دسترسی و نظم آمارهای منتشرشده): مجموعه‌ای از خدمات، کاربران داده را به تولیدکنندگان متصل می‌کند و گفت‌وگو بین آن‌ها را تسهیل و در نتیجه اعتماد و احساس ارزش ایجاد می‌کند.
محصولات داده‌ای (میزان پوشش اهداف ۱۷گانه توسعه پایدار در زمینه‌های اقتصاد، محیط زیست، اجتماع و نهادها): ارتباط بین استفاده‌کنندگان و تولیدکنندگان، طراحی و گستره محصولات آماری و دقت، به موقع بودن، فراوانی، مقایسه‌پذیری و سطح تفکیک آن‌ها را هدایت می‌کند. این محصولات نشان می‌دهند که آیا کشورها قادر به تولید شاخص‌های مرتبط با ۱۷ هدف توسعه پایدار هستند یا نه.
منابع داده: برای ایجاد محصولات مفید، سیستم آماری باید از منابع داخل و خارج از دولت استفاده کند. بنابراین جمع‌آوری داده‌ها فراتر از سرشماری‌ها و آمارگیری‌های معمول است و شامل داده‌های اداری و جغرافیایی و همچنین داده‌های تولیدشده توسط شرکت‌های خصوصی و شهروندان می‌شود.
زیرساخت داده: یک سیستم آماری بالغ دارای زیرساخت‌های سخت (قانون‌گذاری، حکمرانی، استانداردها) و زیرساخت‌های نرم (مهارت‌ها، همکاری‌ها) و همچنین منابع مالی برای ارائه محصولات و خدمات داده‌ای مفید و پرکاربرد است.
شاخص‌های عملکرد آماری برای ۲۱۷ اقتصاد تولید می‌شوند که داده‌های ۱۷۶ کشور (۹۹٫۲ درصد جمعیت جهان) برای محاسبه شاخص کل مورد نظر کامل است.
رکوردداران عملکرد آماری در جهان
امتیاز کلی نروژ ۹۰ از ۱۰۰ محاسبه شده که بالاترین مقدار در سال ۲۰۱۹ است. امتیاز کلی ۲۰ درصد از کشورهای جهان بالای ۸۰ است که کشورهایی مثل ترکیه، مکزیک و کره جنوبی را هم شامل می‌شود. در قعر جدول سومالی قرار دارد. حدود یک‌پنجم کشورها کمتر از ۵۰ امتیار گرفته‌اند. ایران هم با امتیاز ۵۷ از ۱۰۰ در پنجک دوم قرار دارد. یعنی بیش از ۶۰ درصد کشورها امتیازی بالاتر از ایران گرفته‌اند. کشورهایی مثل امارات متحده عربی، کویت و مصر اوضاع بهتری نسبت به ایران دارند.
در حوزه‌های اصلی، امتیاز ایران در زمینه گستره استفاده از داده‌ها، ۸۰ است که از ۹۸ کشور دنیا پایین‌تر قرار می‌گیرد. در حوزه خدمات داده، ۵۹٫۸ امتیاز به ایران اختصاص پیدا کرده که رتبه ۱۲۶ را کسب کرده است. به لحاظ حوزه سوم، گستره محصولات مطابق با اهداف توسعه‌ای، ۵۱٫۶ امتیاز برای ایران محاسبه شده که رتبه ۱۳۷ دنیا را می‌گیرد. در حوزه منابع داده‌ها، آمریکا، کانادا و کره جنوبی بالاترین امتیازها را دارند و ایران در رتبه شصت و نهم با امتیاز ۵۷ قرار گرفته است. در زمینه زیرساخت‌های داده‌ها، حدود سی کشور نمره کامل را گرفته‌اند اما ایران با نمره پایین ۳۵، پایین‌تر از ۱۱۰ کشور قرار گرفته است. اما نظام آماری ایران به صورت جزئی‌تر در چه شاخص‌هایی لنگ می‌زند که چنین رتبه پایینی نصیبش شده است؟
ضعف‌های نظام آماری ایران طبق شاخص بانک جهانی
یکی از بخش‌هایی که نظام آماری ایران در آن نمره بسیار پایینی گرفته، دسترسی آنلاین به داده‌هاست؛ طبق گزارش بانک جهانی، داده‌ها باید به صورت آنلاین و با قالبی قابل پردازش توسط کامپیوتر، غیر اختصاصی، قابل دانلود، با فراداده و شرایط استفاده در دسترس. در این زمینه امتیاز ۰٫۳ از ۱ کسب شده که قابل انتظار است. چرا که نسخه کامل بسیاری از داده‌هایی که در ایران جمع‌آوری می‌شود، به شکل عمومی و آنلاین مورد دسترس نیست. حتی می‌توان گفت طی سال‌های گذشته اوضاع بدتر هم شده است. حبس آماری مسکن، عدم انتشار عمومی داده‌هایی مثل آمارگیری کارگاه‌های صنعتی، تأخیر و بی‌نظمی بانک مرکزی در انتشار آمارهای پولی تنها چند مورد از پدیده‌های اخیر نظام آماری ایران است.
در حوزه گستره داده‌های موجود، در زمینه‌های اقتصاد، محیط زیست و نهادها نمره چندان خوب ۰٫۴ از ۱ نصیب ایران شده است. این امتیاز در حوزه آمارهای اجتماعی ۰٫۶ تخمین زده شده است.
نکته جالب دیگر به گستره منابع داده‌ای در ایران برمی‌گردد. در حالی که ایران از نظر داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط سازمان‌های دولتی نمره کامل گرفته، اما از نظر گستره تحت پوشش آمارگیری‌ها و سرشماری‌ها امتیاز ۰٫۶ از ۱ به ایران داده شده است. نبود داده‌های منظم و باکیفیت در حوزه‌هایی مثل کشاورزی، کسب‌وکار، سلامتی و جمعیت‌شناسی ممکن است در کاهش این نمره مؤثر واقع شده باشند. بانک جهانی همچنین از نظر داده‌های جغرافیایی نمره پایین ۰٫۲ از ۱ به ایران داده است.
ظاهراً پاشنه آشیل دیگر نظام آماری ایران از دید شاخص‌های بانک جهانی، عدم رعایت روش‌شناسی و استانداردهای جهانی در زمینه جمع‌آوری داده است. به طوری که در این زمینه نمره ۰٫۳ از یک به ایران داده شده است.
بنابراین به نظر می‌رسد مسیر بهبود نظام آماری ملّی ایران از سویی به افزایش کیفیت جمع‌آوری و پردازش داده‌ها مطابق با استانداردهای علمی و جهانی وابسته است و از سوی دیگر به اراده سازمان‌های مسئول در ارائه آمارها به شکل منظم و در دسترس عموم برمی‌گردد.