سیر تا پیاز کارخانه نوآوری

شرق: بزرگ‌ترین مرکز استقرار استارت‌آپ‌ها در کشور، این توضیح کوتاهی برای کارخانه نوآوری آزادی است؛ جایی که هواداران زیادی دارد و این روزها محل نگرانی و بحث بسیاری است. ماجرای تخلیه یک‌ماهه کارخانه نوآوری از آن دسته خبرهایی‌ است که در اکوسیستم فناوری و نوآوری ایران ولوله‌ای به راه انداخته است؛ ماجرایی که بسیاری از آن به‌عنوان «خاموشی و مرگ اکوسیستم نوآوری ایران» یاد کرده‌اند. ماجرایی که از اعلام مزایده فروش این کارخانه از طرف شرکت صنعتی آما، مالک مجموعه‌ ۱۸ هزار‌متری کارخانه نوآوری آزادی و اعلام تخلیه ضرب‌الاجلی این ملک شروع شد و همچنان ادامه دارد؛ اما جدیدترین خبرها حاکی از این است که با پایان مهلت مزایده، هیچ خریداری برای خرید این ملک اعلام آمادگی نکرده است؛ اگرچه دیروز خبر رسید که بر ادامه کار در این ملک تا اردیبهشت 1403 توافق شده است.

از کارخانه نوآوری چه می‌دانیم

در سال ۱۳۹۶ مؤسسان و سهامداران یک شرکت کارخانه نوآوری را به‌عنوان نخستین و بزرگ‌ترین مرکز نوآوری ایران و منطقه بنا کردند. در نتیجه آن کارخانه نوآوری تأسیس شد؛ در فضایی به مساحت ۱۸‌هزار‌و ۶۳۸ مترمربع و در نزدیکی میدان آزادی که با هدف رفع همه نیازهای کارآفرینان از مراحل استقرار، شکل‌دهی و شتاب‌دهی گرفته تا جذب سرمایه و ورود به بازارهای اولیه در یک محل برای همه فعالان اکوسیستم کارآفرینی تأسیس شد.

این کارخانه 14 آبان 1398 در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی و از سوی او به صورت رسمی افتتاح شد. کارخانه نوآوری آزادی از 10 سوله و یک بخش مرکزی تشکیل شده است؛ سوله‌های ۱۰گانه این کارخانه نوآوری که در زمینه‌های گوناگون از‌جمله گردشگری و توریسم، معماری و زندگی شهری، نانوداروها، هوش مصنوعی (اینترنت اشیا)، بیوتیک، نوآوری بیمه‌ای و مالی، تولید محتوا و سلامت الکترونیک در آنها فعالیت می‌شود، از طرف شرکت‌های بخش خصوصی تبدیل به یک شتاب‌دهنده یا مرکز نوآوری شده‌اند. این موضوع فرصت مناسبی برای تیم‌های استارت‌آپی فراهم کرده است تا بتوانند از امکانات این شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری استفاده کنند.

محمود کریمی، نخستین مدیرعامل کارخانه نوآوری آزادی، در توضیح فعالیت بازیگران این کارخانه گفته است: «چند گروه در کارخانه نوآوری آزادی زندگی می‌کنند؛ اول شرکت‌های رشدیافته مانند علی‌بابا، دوم مراکز نوآوری مثل دیجی‌نکست و پلنت و وی‌کست، سوم فضاهای کار اشتراکی نظیر زاویه و هفت‌وهشت که در هر‌کدام از اینها تیم‌های مختلف کوچک و بزرگی حضور دارند.

فضای سوله پنج و شش هم شامل بخش تولیدی دارویی و اتاق تمیز و امکانات و تجهیزات خاص است. در هرکدام از فضاهای ایجادشده در کارخانه، ذی‌نفعان مختلفی مستقر هستند که میزبان افراد مختلفی از بیرون کارخانه هم می‌شوند. استارت‌آپ‌های حاضر در کارخانه، از منظر اندازه‌های سازمانی و تعداد اعضای تیم و مقطع عمر و فعالیت خودشان، با تنوع همراه هستند. اولین مسئله هر‌یک از ایشان، جابه‌جایی به فضایی است که زیرساخت‌های کنونی را برای‌ آنها داشته باشد. مسئله بعدی شکل‌گیری تدریجی روابط بین خود این اعضا با یکدیگر و با بیرون است. عامل پرنمود دیگر، آسیب روانی و تأثیر منفی بر امیدآفرینی به نوگرایی و کسب‌وکارهای دارای ماهیت استارت‌آپی است».

از مجموعه‌هایی که در کارخانه نوآوری مستقر هستند، می‌توان دیجی‌کالا نکست، پلنت، مرکز نوآوری علی‌بابا، هونام فارمد، شتاب‌دهنده کارا، وی‌کست و کارگاه نوآوری هفت‌و‌هشت را در کنار بسیاری کسب‌وکار دیگر که در این مجموعه فعالیت دارند، برشمرد. در کارخانه نوآوری آزادی هر چیزی که لازم است تا یک ایده را تبدیل به یک کسب‌و‌کار کند، وجود دارد و مشاوران و مربی‌ها از ایده تا اجرای آن پای کارند. کارخانه نوآوری آزادی در واقع شعبه‌ای از پارک فناوری پردیس است؛ اما دولت مکان این مجموعه را تأمین نکرده و شرکت‌های مستقر در آن در فضایی استیجاری مستقر هستند. ملک این کارخانه از طرف پارک فناوری پردیس و یک شرکت تهیه شده و در یک کار مشترک بخش خصوصی و پارک فناوری پردیس، مکان کارخانه آزادی که قبلا در حوزه الکترونیک فعال بوده، از شرکت صنعتی «آما» به‌عنوان یکی از گروه‌های صنعتی بزرگ ایران اجاره شد.

اصل ماجرا

چند وقت پیش بود که شرکت صنعتی آما، مالک مجموعه‌ ۱۸هزار‌متری که کارخانه نوآوری آزادی در آن مستقر است، از برگزاری یک مزایده برای فروش این ملک خبر داد. بر‌اساس اطلاعات منتشر‌شده مشخص شد که شرکت صنعتی آما، اعلام کرده که عرصه و اعیان و تأسیسات کارخانه قبلی خود را که به نام کارخانه «آما یک» مشهور است، به صورت نقد از طریق مزایده عمومی به فروش می‌رساند. تاریخ برگزاری مزایده هم ۱۶ آبان‌ماه عنوان شده بود. قرارداد اجاره این ملک از طرف شرکت هم‌آوا، از ابتدای سال ۹۷ تا انتهای سال ۹۹ بود که تا پایان ۱۴۰۱ تمدید شده بود. بلاتکلیفی اهالی این کارخانه درست از همان موقع شروع شد، از اواخر سال گذشته.

دو ماه پیش از پایان سال 1401 مدیر یکی از شرکت‌های فعال در کارخانه نوآوری آزادی گفته بود: «زمانی که ما آمدیم، گفتند پنج‌ساله اجاره کرده‌ایم و بعدا هم دوباره تمدید می‌کنیم. چیزی که می‌دانیم، این است که در حال مذاکره برای تمدید هستند؛ اما در همین لحظه یکی از درگیری‌های اساسی همه بازیگران کارخانه، این است که وضعیت ما را مشخص کنید که باید پایان سال برویم یا بمانیم». او گفته بود که بلاتکلیفی جدی بر کارخانه نوآوری آزادی سایه انداخته و این موضوع باعث شده است تا برخی از ساکنان این کارخانه به فکر گزینه‌های جایگزینی برای خروج از این محل باشند؛ اما این تمام ماجرا نبود و گلایه اصلی آنها این بود که «اینجا کارخانه متروکه‌ای بوده که اعتبار و برند فعلی خود را از حضور استارت‌آپ‌ها دارد و بدترین سناریوی ممکن این است که همین شرکت‌ها با وجود هزینه‌هایی که اغلب کرده‌اند، نهایتا میز و صندلی‌های خود را برمی‌دارند و می‌روند».

برای برخی هم خروج از این کارخانه باورناپذیر بود؛ مانند محمدرضا سبحان، مدیر باشگاه کارآفرینی تیوان که اواخر دی‌ماه سال گذشته به دیجیاتو گفته بود: «البته همه ما پیش‌بینی کرده بودیم که این سیستم پایدار می‌ماند و معاونت علمی ریاست‌جمهوری و همین‌طور پارک فناوری قرار است آن را پایدار نگه دارد. فکر نمی‌کردیم به نقطه‌ای برسیم که از طرف دولت حمایت و انگیزه‌ای برای باقی‌ماندن اینجا نبینیم. امیدوارم این انگیزه را واقعا داشته باشند».

آن موقع مهدی عظیمیان، رئیس مرکز شتاب‌دهی نوآوری پارک فناوری پردیس و مدیر کارخانه نوآوری آزادی هم از چالش‌های پیش‌رو با مالک این زمین یاد کرده و گفته بود در صورت تعطیلی این محل هم «قطعا این ماهیت را ادامه می‌دهیم. بله، مطلوب است که در همین مکان ادامه پیدا کند؛ اما اگر نشد، در مکان دیگری ادامه پیدا می‌کند. چیزی خارج از این دو حالت نبوده و اساسا انحلال به‌هیچ‌عنوان مطرح نیست. اصلا انحلال برای ما معنا ندارد. ما بدترین سناریوها را هم بررسی کرده و محل‌های جایگزینی را نیز مشخص کرده‌ایم؛ آن‌هم صرفا برای اینکه شاید یک درصد با اینجا به توافق نرسیم». بعد از این ماجراها به گوش رسید که قرارداد کارخانه نوآوری آزادی تا یک سال دیگر هم تمدید شده است.

واکنش‌ها

خبر تعطیلی کارخانه نوآوری آزادی، موج زیادی از واکنش‌ها را به همراه داشت. از گپ‌و‌گفت‌ها و مصاحبه‌های رسانه‌ای و رسمی گرفته تا واکنش‌های فعالان حوزه نوآوری در شبکه‌های اجتماعی.

مثلا روئین صمدزاده، از فعالان اکوسیستم فناوری کشور، در توییتر خود انتقادهایی را در این زمینه مطرح کرد: «کارخانه نوآوری نمونه‌ای از سیستم مدیریتی است؛ تعدد نهادهای تصمیم‌گیر که هر کدام برای تخریب دیگری دست به هر کاری می‌زنند! در اینجا بخش خصوصی رفته شریک دولتی آورده، آنها خودشان را مدیر کارخانه می‌دانند و...! موفقیت‌ها برای یک طرف، مشکلات هم تقصیر طرف دیگر است!».

سیتنا هم از فرامرز رستگار، دبیر و نایب‌رئیس سندیکای صنعت مخابرات ایران، یادداشتی منتشر کرده است: «کارخانه‌های نوآوری محلی برای تولد ایده‌ها، رشد و به بار نشستن خلاقیت نیروهای متخصص است. در کارخانه‌های نوآوری تمام ابزارها و منابعی که برای کارآفرینی و رشد یک ایده نیاز است، مانند زیرساخت‌ها، مشاوران خبره، سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر، خدمات‌دهندگان به استارت‌آپ‌ها و شتاب‌دهنده‌ها وجود دارند. به‌طور کلی در این‌گونه کانون‌ها هر چیزی که لازم باشد تا یک ایده تبدیل به یک کسب‌و‌کار شود، وجود دارد و مشاوران و مربی‌ها از ایده تا اجرا در کنار استارت‌آپ‌ها هستند. جدا از مشکلاتی که تعطیلی چنین فضایی می‌تواند برای فعالیت فریلنسرها، فضاهای کار اشتراکی، شتاب‌دهنده‌ها و عملیات خدمت‌رسانی آنلاین به میلیون‌ها شهروند داشته باشد، می‌تواند عواقبی جدی را متوجه اقتصاد دیجیتال کشور کند که در هدف‌گذاری‌های اخیر ‌مقرر شده تا بتواند به سهم 15‌درصدی از کل اقتصاد دست پیدا کند».

حرف حساب مستأجر کارخانه

11 آبان مجموعه‌ای که کارخانه نوآوری را از آما اجاره کرده است، بیانیه‌ای درباره تخلیه «کارخانه نوآوری آزادی» منتشر کرد. در این بیانیه آمده بود: «فضای کارخانه نوآوری آزادی طی یک قرارداد پنج‌ساله، توسط شرکت کارخانه نوآوری هم‌آوا از شرکت صنعتی آما (مالک ملک کارخانه) تا پایان اسفند‌ماه ۱۴۰۱ اجاره شده بود که در دو سال پایانی آن، هیئت‌مدیره هم‌آوا با هدف تمدید قرارداد اجاره، با هیئت‌مدیره و سهامداران شرکت آما وارد مذاکره شد. در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ به تصمیم معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، پارک فناوری پردیس مسئولیت مذاکره با شرکت آما را به عهده گرفت. با‌این‌حال، در اسفند ۱۴۰۱ شرکت آما از طریق مراجع قضائی اعلام کرد که حاضر به تمدید قرارداد نبوده و قصد تغییر کاربری و فروش ملک را دارد و علی‌رغم مذاکرات متعدد و پیشنهاد مبلغ بسیار مناسب برای ادامه اجاره، نتیجه‌ای از این مذاکرات حاصل نشد».

در ادامه توضیح داده شده بود که هشتم آبان امسال وکیل شرکت آما به همراه نماینده معاونت اجرائی اسناد رسمی اداره کل ثبت اسناد و املاک استان تهران، بدون اعلام قبلی، به‌منظور تخلیه کارخانه نوآوری آزادی در محل این کارخانه حاضر می‌شوند. «در نتیجه مذاکرات صورت‌گرفته، یک ماه فرصت داده شد تا کارخانه نوآوری آزادی در تاریخ هشت آذر‌ماه ۱۴۰۲ به صورت کامل تخلیه شود. در غیر این صورت به گفته ایشان این مکان توسط ضابطان قضائی با استفاده از یگان ویژه نیروی انتظامی تخلیه خواهد شد».

موضوع مورد تأکید در این بیانیه، این بود که امکان انتقال مراکز متعدد نوآوری از‌جمله مرکز دانش‌بنیان دارویی یا استودیوی تلویزیونی با پخش مداوم زنده در این ضرب‌الاجل یک‌ماهه ممکن نیست؛ «چنین اقدامی همچنین موجب بروز مشکلات زیادی در فعالیت‌های آزادکاران، فضاهای کاری مشترک، استارت‌آپ‌ها، شتاب‌دهنده‌ها و همچنین اختلال در عملیات خدمات آنلاین روزانه میلیون‌ها شهروند ایرانی که از محل کارخانه نوآوری آزادی ارائه می‌شود، خواهد شد که تخلیه در این زمان کوتاه یک‌ماهه را عملا غیر قابل اجرا خواهد کرد». ضمن اینکه گفته شده بود که تخلیه قهری کارخانه علاوه بر نارضایتی گسترده شهروندان، می‌تواند صدها میلیارد تومان خسارت مادی و معنوی به اقتصاد شرکت‌ها وارد کند.

نکته دیگری که در این بیانیه عنوان شده بود، این بود که این ملک هنگام تحویل، کارخانه‌ای متروکه و غیر قابل استفاده بوده و شرکت برای بازسازی کارخانه نوآوری آزادی و شکل‌گیری اکوسیستم مربوطه، بیش از ۶۰ میلیارد تومان در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ هزینه کرده‌ است. همچنین دیگر شرکت‌های مستقر در کارخانه نوآوری نیز در شش سال گذشته، در مجموع رقمی نزدیک به ۳۴۰ میلیارد تومان را صرف بازسازی، تجهیز و ایجاد زیرساخت‌های فعلی آن کرده‌اند. حرف اصلی این بود، بنابراین در ضرب‌الاجل تخلیه ملک باید به این نکات هم توجه داشت.

این بیانیه از تمامی فعالان اکوسیستم استارت‌آپی و دانش‌بنیان ایران، تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان و شرکت آما درخواست کرده تا اجازه دهند کارخانه نوآوری آزادی به‌عنوان یکی از نمادهای مهم کارآفرینی در ایران زنده و پابرجا بماند و اجازه ندهند تا خانه کارآفرینان استارت‌آپی ایران تخریب شود: «تخریب کارخانه نوآوری آزادی، تخریب آرزوهای یک نسل از جوانان ایران است که مسیر کارآفرینی را با جان و دل تا امروز ادامه داده‌اند».

کارخانه بدون خریدار

بلاتکلیفی‌‌ها و نگرانی‌ها ادامه داشت تا اینکه 15 آبان، روح‌الله دهقانی‌فیروز‌آبادی، معاون علمی‌، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری، در حاشیه بازدید از چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی فناوری نانو در جمع خبرنگاران درباره پیگیری‌های معاونت علمی در زمینه تخلیه کارخانه نوآوری و وضعیت ناپایدار این کارخانه گفت: «ان‌شاءالله پیگیر هستیم تا مسائل آن حل شود و کارهای خوبی انجام خواهد شد. اقدامات برای بهبود وضعیت کارخانه نوآوری آزادی یک سال است که در حال اجرا‌ست، مسائل آن حل می‌شود و اخبار آن را اطلاع‌رسانی می‌کنیم».

ضمن اینکه بیانیه این شرکت با واکنش‌ برخی هم همراه بود؛ از‌جمله مهدی عظیمیان، مدیر کارخانه نوآوری آزادی که ضمن اشاره به ورود معاونت علمی ریاست‌جمهوری، همان روز به مهر گفت: «موضوع تمدید قرارداد کارخانه نوآوری و ادامه حیاتش از سوی پارک پردیس و معاونت علمی ریاست‌جمهوری دنبال می‌شود و به جای خوبی هم رسیده است. اگر دوستان این بیانیه و حواشی را رقم نمی‌زدند، تا یکی‌، دو هفته آینده خبر خوشی را به اکوسیستم علم و فناوری اعلام می‌کردیم.

ما یک مهلت قابل‌قبول برای کل اعضای کارخانه گرفتیم که حتی اگر نتوانستیم ملک را بخریم، یک بازه زمانی چندساله را برای جا‌به‌جایی اموال، جایابی و انتقال این برند داشته باشیم. مذاکرات در این رابطه خیلی خوب پیش رفته است و ان‌شاءالله به‌ز‌ودی یک خبر خوب برای اکوسیستم خواهیم داشت. در این مدت حتی به‌ دنبال سرمایه‌گذارانی برای خرید ملک کارخانه بودیم و تمایل داریم بعد از به نتیجه رسیدن، اخبار مربوط به آن را اعلام کنیم».

از سوی دیگر، این احتمال مطرح است که با ورود معاونت علمی ریاست‌جمهوری به حل مشکل، شاید پای برخی از خریداران ملک کارخانه نوآوری سست شود؛ چون یک روز بعد از این ماجرا و در روز 16 آبان، ‌شرکت صنعتی آما، مالک مجموعه‌ 18‌هزار‌متری که کارخانه نوآوری آزادی در آن مستقر است، اعلام کرد مزایده این ملک‌ هیچ خریدار و شرکت‌کننده‌ای نداشته است: «‌با عنایت به آگهی مزایده فروش عرصه و عیان و تأسیسات کارخانه آما یک در تاریخ 23/7/1402 و اتمام مهلت ارائه پاکات پیشنهادی تا تاریخ 15/8/1402 به استحضار می‌رساند هیچ پاکت پیشنهاد قیمتی دریافت نگردید و مزایده فوق بدون نتیجه به پایان رسید».

البته آخرین خبر به روز گذشته برمی‌گردد. 17 آبان فرزین فردیس، رئیس هیئت‌مدیره هم‌آوا، در گفت‌وگو با پیوست خبر داد طبق توافقی که میان هم‌آوا و شرکت آما، مالک ملک کارخانه نوآوری، صورت گرفته است، این کارخانه تا اردیبهشت سال ۱۴۰۳ تخلیه نخواهد شد و به فعالیت عادی خود ادامه می‌دهد.