بارانهای بهار مصنوعی نبود
محمدصالح جوکار، معاون پارلمانی سپاه پاسداران هفته پیش گفته بود که «پروژه بارورسازی ابرها در زمستان ۹۶ و بهار سال‌جاری با موفقیت انجام شد و ادامه طرح در پاییز صورت خواهد گرفت.» این پروژه از سوی وزارت نیرو هدف‌گذاری و از طرف سپاه -طبق اطلاع این نهاد- در زنجان، قزوین، مرکزی و بعضی استان‌های دیگر انجام شده و همان‌طور که پیش از این هم جوکار از خریداری تجهیزاتی برای بارور کردن ابرها روی هواپیما و موادی برای تزریق به ابرها خبر داده بود، آنها معتقدند که این روش «به رفع مشکل کم‌آبی در کشور کمک شایانی می‌کند.» اما خود مسئولان مرکز ملی تحقیقات باروری ابرها هم هیچ گاه نگفته‌اند که این پروژه‌ها بحران آب را حل می‌کند و سازمان هواشناسی کشور این حد از اثرگذاری را هر بار رد کرده و گفته بارورکردن ابرها به کم‌آبی کمکی نمی‌کند. این ماجرا به اظهارنظرهایی از سوی مرکز ملی تحقیقات بارورسازی ابرها
و سپاه و همین‌طور سازمان هواشناسی در مقابله با هم کشیده و باعث شده در روزهای تشنگی زمین، از باران حرف بزنیم.
کار، کارِ ابرها بود
«نه، ما هیچ پروژه‌ای در بهار نداشتیم.» فرید گلکار، مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها با اطمینان این جمله را می‌گوید. درحالی‌که تبلیغات درباره تاثیرات بارورسازی ابرها در بارانهای بهار از چند ماه پیش شروع شده و جز مسئولان سازمان هواشناسی کسی به این اظهارات و تبلیغات پاسخ نداده بود، اما حالا گلکار، درباره اظهارات مسئولان سپاه درباره بارانهای بهاری به «شهروند» توضیح می‌دهد: «متاسفانه من نه روی سخن دیگران تسلط دارم و نه نفوذی در این‌که بتوانم تعبیر و تفسیر آنها را از مسائل مختلف عوض کنم. دوستان ما در سپاه تلاش کرده و صادقانه در پروژه‌های بارورسازی ابرها به ما کمک کرده‌اند، اما ما در بهار امسال هیچ پروژه‌ای نداشته‌ایم. اگر خود دوستان سپاه پروژه‌ای داشته‌اند، ما در جریان نیستیم و در برنامه‌شان حضور نداشته ایم.» به گفته او زمان انجام باروری ابرها از آغاز پاییز تا نیمه دوم بهار است، اما از فروردین وضع ابرها طوری بود که باروری ابرها نتیجه مثبتی نمی‌توانست داشته باشد، بنابراین هیچ پروژه‌ای در این زمینه انجام نشد. از این صحبت‌ها چنین می توان برداشت کرد که بارانهای تند بهاری که باغداران شمالی را غافلگیر و مردمی که به خشکسالی عادت کرده‌اند را شگفت‌زده کرد، کار طبیعی ابرها بوده است.
به گفته گلکار «با اقدامات انجام‌شده در راستای باروری ابرها بارش‌ها بین ۱۰ تا ۲۰درصد در ماه‌هایی که پروژه اجرایی می‌شود، افزایش پیدا می‌کند، از طرف دیگر این پروژه تنها در محدوده یک استان اثربخش است و تزریق آن در داخل کشور عملیاتی نیست.»
پیش از این اواخر دی ماه سال گذشته فرمانده نیروی هوافضای سپاه از اعلام آمادگی این نیرو برای کمک به بارورسازی ابرها خبر داده بود. ورود سپاه به یک عملیات علمی در حوزه محیط‌زیست به دنبال شدت گرفتن خشکسالی و همین‌طور درخواست معاون اول رئیس‌جمهوری برای انجام باروری ابرها انجام گرفت. مشکل اصلی محدودیت مالی و نداشتن تجهیزات کافی بود و با رایزنی وزارت نیرو با صنایع هواپیمایی و نیروی هوایی سپاه در این راستا؛ امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه گفت: «آماده هرگونه همکاری برای رفع مشکل باروری ابرها هستیم.» با این اعلام بنا شد سپاه امکاناتش را برای باروری ابرها به کار بگیرد. تا پیش از این مرکز تحقیقاتی باروری ابرها فقط دو فروند هواپیمای استیجاری از اوکراین در اختیار داشت که تجهیزاتش مستهلک شده بود. از طرف دیگر به گفته مدیر این نهاد مطالعاتی، حتی سال پیش هم به دلیل دیر رسیدن اعتبارات بارورسازی ابرها فرصت لازم برای تهیه مواد که حداقل ۳ ماه زمانبر است، از دست رفته و برای امسال کار بارورسازی ممکن نشده است، اما «در نهایت صنایع هواپیمایی و هوافضای سپاه پاسداران توانستند مواد باروری را برای بارورسازی تولید و هواپیمایی را تجهیز کنند که بتوانیم کار بارورسازی ابرها را انجام دهیم.»
قهر طولانی سازمان هواشناسی و وزارت نیرو
سازمان هواشناسی و وزارت نیرو و همین‌طور مرکز مطالعاتی باروری ابرها در این چند ماهه با داغ شدن بازار شایعات و البته اظهارنظرهای مختلف درباره بارانهای بهاری، برای هم خط‌ونشان کشیده‌اند و هر بار به بیانه‌ها و اظهارنظرهای مسئولان نهادهای مقابل پاسخ داده‌اند. یکی از موضوعاتی که سازمان هواشناسی کشور برای رد اثرگذاری باروری ابرها به آن استناد می‌کند، همکاری نکردن مرکز مطالعات با این نهاد است. آنها می‌گویند معلوم نیست عملیات بارورسازی در چه منطقه‌ای، با چه مختصاتی و در چه زمانی انجام می‌شود و در عوض هر بار پس از باران خبردار می‌شوند که باران‌ها مصنوعی بوده است. مدیر مرکز تحقیقاتی و مطالعاتی باروری ابرها درباره این اختلافات به «شهروند» توضیح می‌دهد: « مشکل بین ما و سازمان هواشناسی این است که این نهاد تنها می‌تواند داده بدهد و تخصصی درباره بحث بارورسازی ابرها ندارد. بارورسازی یک کار تخصصی و متفاوت با هواشناسی است. نمی‌شود یک پزشک عمومی درباره قلب و عروق هم نظر بدهد.» او مدام مثال می‌زند و می‌گوید: «اگر بنا باشد به فرض ما سد بسازیم، درنهایت لازم است یک‌سری داده درباره باد و سیل و اینها بگیریم. کسی که سد می‌سازد، دلیل ندارد موضوع را به سازمان
هواشناسی بگوید.»
او به این سوال که چرا پیش از انجام عملیات اطلاع نمی‌دهید که پروژه‌ای در دست اجرا دارید؟ اینطور پاسخ می‌دهد: «موضوع اجرای پروژه‌ها را بارها با سازمان هواشناسی هم مطرح کرده‌ایم. مرکز ما ٧ فوق‌لیسانس هواشناسی دارد. آنها ٧٥٠ ساعت برای تعدیل وضع هوا آموزش دیده‌اند. سازمان هواشناسی دراین‌باره آموزش ندیده، اما می‌تواند به ما کمک کند. در پروژه‌های گذشته در اصفهان، یزد، آذربایجان‌شرقی، خراسان رضوی و کرمان چندین بار بارورسازی انجام داده‌ایم و اتفاقا پیش از اجرا با آنها هماهنگ کردیم و در مواردی یکی از نیروهایشان در پروازها همراه شد. یک‌بار حتی دو نفر از کارشناس‌هایشان همراه شدند. اما مسأله این است که ما نمی‌توانیم ٢٤ اداره هواشناسی را یکی‌یکی توجیه کنیم. این واقعا بی‌انصافی است. ما خودمان داده‌های هواشناسی را می‌گیریم و در جریان هستیم.»
او خبر می‌دهد که در یک‌سال و نیم گذشته اختلافات میان سازمان هواشناسی چنان بالا گرفته که «سازمان هواشناسی رسما و کتبا اعلام کرده به شما داده نمی‌دهیم و دلیل این اختلافات هم مسائل مالی است.» او ادامه می‌دهد: «پیش از این مسئولانی از سازمان هواشناسی با منابعی غیرمعتبر اظهارات غیرکارشناسی درباره باروری داشته‌اند، اما مسأله این است که ما نیاز داریم تمام راه‌های مدیریت آب را به کار بگیریم و باروری ابرها یکی از این راه‌هاست.»
«بارورسازی در خاورمیانه اثرگذار نیست»
آیا بارش‌های بهاری، بارش‌های بهار امسال و زمستان و پاییز گذشته، به دلیل بارورسازی ابرها در نقاط مختلف کشور بوده است؟ احد وظیفه، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به این سوال به «شهروند» می‌گوید: «بارش‌های بهاره امسال به سبب الگوی خاص جوی بود که بر روی اقیانوس اطلس تا اروپا حاکم بود و ارتباطی به بارورسازی ابرها نداشته است. در بهار امسال الگوی پرارتفاع بر اروپای غربی تا مرکزی حاکم شد. در این شرایط گذر امواج کم‌ارتفاع لایه میانی جو همراه با کم‌فشار سطح زمین در منطقه خاورمیانه و ایران بیشتر می‌شود که عامل اصلی بارش هستند. ضمنا با این الگو بارش بر روی عربستان، سوریه و اردن و عراق نیز بهبود پیدا می‌کند که بهار امسال برای این کشورها نیز
چنین بود.»
او یکی از مشکلات مهم در موضوع بارورسازی ابرها را اثبات تاثیر بارورسازی در بارش می‌داند: «تعیین سهم بارورسازی از بارش‌های استحصالی از سامانه بارش مشکل است. این امر نیازمند فعالیت‌های آماری بی‌شمار است تا بتواند با آنالیز بارش سهم بارورسازی را تعیین کند. از طرفی بارورسازی در شرایط بهینه باید صورت گیرد، یعنی با بررسی ساختار دما، خرد فیزیک ابر و ویژگی‌های توپوگرافی منطقه و ... در غیر این صورت بارورسازی منجر به نتیجه مثبت نخواهد شد.»
وظیفه معتقد است در منطقه خاورمیانه سامانه‌های بارشی که عمدتا از جنوب‌غرب و غرب، کشور ما را در نیمه سرد سال (نیمه‌پاییز تا نیمه‌بهار) تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، بسیاری غالبا همراه با گردوخاکی است که در مسیر سامانه‌ها در کشورهای عراق، سوریه، اردن و شمال عربستان با خیزش گردوخاک، فراوانی یا غلظت ذرات بیش از نیاز سامانه ابری به ذرات یا هستک‌های بارورسازی ابر است، بنابراین بارورسازی مصنوعی تاثیر مثبتی نخواهد داشت و حتی ممکن است اثر منفی نیز داشته باشد. او درنهایت درباره دلیل اصرارهای غیرکارشناسی درخصوص ادعای تاثیرات قابل مشاهده بارورسازی ابرها بر بارش‌های کشور چنین توضیحی می‌دهد: «اثبات تاثیر بارورسازی بسیار مشکل و نیازمند فعالیت‌های آماری بسیاری است که بعید می‌دانم در پروژه‌های بارورسازی داخلی در این مورد کار درخور و مناسبی صورت گرفته باشد. از طرفی باید بدانیم که طبق نظرات کارشناسی، بارورسازی در جهان روشی برای مقابله با خشکسالی محسوب نمی‌شود. غالبا در بسیاری از این پروژه‌ها برای افزایش بارش برف، از روش‌های بارورسازی با تکنیک یخ‌سازی (Glaciogenic) استفاده می‌شود تا بتواند با افزایش بارش برف ذخیره برف مناطق کوهستانی را تقویت کند. در پروژه بارورسازی توجه به منطقه و توپوگرافی، ساختار دما و میکروفیزیک ابر ضروری است و حتی در صورت رعایت تمام این نکات، احتمالا تنها حدود ١٠ تا ١٥درصد بتواند سبب افزایش بارش بشود. بنابراین در منطقه‌ای که مقدار بارش سالانه آن قابل توجه نیست، افزایش ١٠درصدی چندان مقرون‌به‌صرفه نیست و بارورسازی نمی‌تواند توجیه اقتصادی داشته باشد. در کنار همه این مسائل باید سایر مشکلات مانند بحث وجود غلظت‌های بالای گردوخاک در غالب سامانه‌های جوی ورودی به کشور و تاثیر بارورسازی در مناطق دیگر در مسیر سامانه و بعد از منطقه هدف نیز لحاظ شود.»
ما باران بهار را پیش‌بینی کرده بودیم
با وجود اصرارهای غیرکارشناسانه اما علی عابدینی، معاون توسعه، پیش‌بینی و نماینده سازمان هواشناسی در حوزه باروری ابرها به «شهروند» می‌گوید بارش‌هایی که اتفاق افتاده از قبل پیش‌بینی شده بود: «ما انتظار بارش را داشتیم. درباره بارش‌های زمستان هم باید گفت بارورسازی ابرها آنقدری نیست که بشود میزان پیش‌بینی بارش را تغییر بدهد. اگر تاریخ انجام بارورسازی را از قبل اعلام کنند و با ما هماهنگ باشند–مثلا فردا که هواشناسی پیش‌بینی بارش داشته و ما آمادگی انجام باروری داریم- شاید بشود ارزیابی کرد، اما هرگز چنین هماهنگی با ما انجام نشده است.»
او البته تاکید می‌کند که سازمان هواشناسی هم معتقد نیست که بارورسازی ابرها بی‌تاثیر است: «ما می‌گوییم تاثیر باروری ابرها کم است، حدودا ٥ تا ١٠درصد و در شرایط ایده‌آل تا ١٥درصد بارندگی را افزایش می‌دهد. از طرفی این ١٥درصد همیشه و همه جا اتفاق نمی‌افتد. حتی اگر سالی ١٢ ماه، تمام سیستم‌های بارشی را شناسایی و شکار کنیم و باروری انجام دهیم، نهایتا می‌تواند دو سه‌درصد در بارش افزایش نشان دهد.»
و اما عقیم‌کردن ابرها
خشکسالی بازار شایعات را داغ کرده. هر کس به دنبال دلیلی برای نباریدن باران و این گرمای بی‌حد است. حتی دست روی تغییر اقلیم هم گذاشته‌اند و می‌گویند، موضوع به کل مشکوک است. در شبکه‌های اجتماعی چند وقت پیش بعضی پی این را گرفته بودند که پارازیت‌ها باران‌ها را عقیم کرده است و طرح موضوع «ابردزدی» هم مزید بر علت شد تا اتفاقی مثل باریدن یا نباریدن باران هم در موج شایعات و اظهارنظرهای غیرعلمی گم شود. مسأله اما این است: خشکسالی اتفاق افتاده، بحران آب در جریان است و شواهد تغییر اقلیم را می‌توان در تبدیل برف‌های زمستان به باران، کمبود شدید بارش و بروز گردوغبار در تمام کشور دید.
همین دیروز، این خبر درباره ابردزدی روی خروجی بعضی خبرگزاری‌ها قرار گرفت. موضوع از سوی دو کارشناس اقلیمی و امنیتی درباره «امکان نابارور کردن ابرهای ایران از سوی دشمنان جمهوری اسلامی» مطرح شده. در این خبر آمده: «پس از منتشرشدن گمانه‌زنی‌های مختلف درخصوص علت خشکسالی سخت در بخش‌های وسیعی از ایران، خبرگزاری روسی اسپوتنیک در مصاحبه با دو کارشناس، زوایای این مسأله را بررسی کرده است.»
کارشناس اول «ولادیمیر سمنوف» معاون موسسه فیزیک اتمسفر «اوبوخوف» روسیه گفته همان‌طور که پخش مواد شیمیایی خاص در ابرها برای بارور کردن آنها امکان‌پذیر است، تزریق نوعی دیگر از مواد برای جلوگیری از بارش ابرها هم امکان‌پذیر و در روسیه متداول است، اما تاکید کرده که «دست زدن به چنین اقدامی برای اسراییل که بیش از ٠٠٠١ کیلومتر با مرزهای غربی ایران فاصله دارد، ممکن نیست و این کار باید حداکثر در ٠٠١کیلومتری مرزهای ایران انجام شود.» از طرف دیگر کارشناس دوم «سیمون تسیپیس» از موسسه مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونیستی با تایید نظرات فنی ولادیمیر سمنوف، با نتیجه‌گیری او مخالف کرده و گفته که «امروزه شاهد روش‌های ترکیبی در جنگ‌های نوین هستیم و از هر وسیله‌ای ازجمله روش‌های تاثیرگذاری بر اقلیم استفاده می‌شود. ایالات متحده زیرساخت‌های نظامی خود را در خاورمیانه دارد؛ زیرساخت‌هایی در مجاورت ایران. بیشترین احتمال روی این گزینه است که این کار (نابارور کردن ابرهای راهی ایران) در خاک عربستان‌سعودی صورت می‌گیرد. چنین تاثیرگذاری (اقلیمی) در سطوح منطقه‌ای و از یک محل نزدیک، از نظر تئوریک و فنی، محتمل است.»