بچه‌مدرسه‌ای‌ها و مد کتاب‌های ماهواره ای
کدام کتاب‌ها؟ همان‌ها که در شبکه‌های ماهواره‌ای تبلیغ می‌شوند و اقبال زیادی هم میان کودکان پیدا کرده. «خانه درختي»، «كارآگاه سيتو»، «جادوهاي آرژانتيني»، «عمه گيلاس»، «ماجراهاي ريكي پرنده»، «دنياي آدم نباتي‌ها» و «ماجراهاي من و اژدهايم» و... تنها بخشی از کتاب‌هایی است که در جم‌جونیور، شبکه‌ای ماهواره‌ای مخصوص کودکان تبلیغ می‌شود. کتاب‌ها با استقبال زیاد کودکان مواجه شده، در میان دانش‌آموزان مدرسه‌ها، به‌ویژه مقطع ابتدایی، خیلی‌ها هستند که تمایل به خواندن و خریدن این کتاب‌ها دارند. خیلی‌هایشان هم به‌طور مرتب، سری‌های جدید انتشار آن را دنبال می‌کنند. کتاب‌ها رسمی هستند، مجوز وزارت ارشاد دارند اما در شبکه‌های ماهواره‌ای تبلیغ می‌شوند.
روايت پدرومادرها از جم‌جونيور
«سام» با سه‌سال سن، از بينندگان پروپاقرص شبكه جم‌جونيور است و در روز، حداقل دوساعتي را پاي كارتون‌هاي اين شبكه مي‌نشيند. «ميخك» مادر «سام» علاقه‌اي به ادامه اين وضعيت ندارد: «متاسفانه در يك میهماني «سام» با اين شبكه آشنا شد و بعد از آن اصرار به ديدن برنامه‌ها نشان داد و بعضي اوقات اين اصرار به لجبازي هم مي‌كشيد. «خانه درختي» اولين كتابي بود كه سامي تبليغ آن را در اين شبكه ديد و در نهايت مجبور شديم برايش تهيه كنيم با اينكه داستان اين كتاب مناسب رده سني او نيست؛ كتابي در هفت جلد كه داستان طبقه‌دارترين «خانه درختي» دنيا را روايت مي‌كند كه در هر جلد ١٣طبقه ديگر هم به آن اضافه مي‌شود. هرطبقه اين خانه پر از اختراعات عجيب‌وغريب، وسايل و موجودات بامزه و باحال است.»
اما «بنيامين» كه شهريورماه ٥ساله مي‌شود، هيچ آشنايي با شبكه جم‌جونيور ندارد و در روز تنها يكي دوساعت از وقت خود را مي‌تواند پاي برنامه‌هاي شبكه پويا که یک شبکه داخلی است، بنشيند. پدر «بنيامين» بر اين باور است كه كتاب، كارتون، اسباب‌بازي و... خوراك فكري كودكان را تامين مي‌كنند و در شكل‌گيري شخصيت آنها ايفاگر نقش‌اند: «كتاب و اسباب‌بازي بنيامين را خودم با توجه به علاقه خودش تهيه مي‌كنم و روي اين مسأله حساسيت زيادي دارم.» «مهسا» علاقه زيادي به كتاب دارد و براي همين يكي از برنامه‌هاي هفتگي‌اش خريد كتاب است: «هر دوهفته يك‌بار برايش كتاب مي‌خريم، البته با توجه به رده سني و علاقه‌اش اگرچه مهسا عاشق كتاب است و بعضي از كتاب‌هايش براي رده سني بالاتر است.»
مهسا از بينندگان انيميشن‌هاي شبكه جم‌جونيور است و روزي ٢ساعت پاي كارتون‌هاي اين شبكه مي‌نشيند. مادر «مهسا» هيچ‌گاه متوجه تبليغ كتاب در اين شبكه نشده است: «بيشتر مواقع تبليغات اين شبكه به اسباب‌بازي و آموزش‌هايي در راستاي خودمراقبتي معطوف مي‌شود، البته بعضي تبليغات اين شبكه هيچ ارتباطي به كودكان ندارد؛ مثل گن‌هاي لاغري و... اما در مورد كتاب من متوجه تبليغاتي نشده‌ام و كتاب‌هايي كه براي «مهسا» انتخاب مي‌كنم، از كتابفروشي‌هاي سطح شهر و شهركتاب‌هاست»
پدر «نامي» عكاس مطبوعاتي است و يكي از نكات تربيتي كه برای فرزندش در نظر گرفته، نديدن تلويزيون است: «در خانه تلويزيون روشن نمي‌كنيم تا نامي به تلويزيون عادت نكند. قرار بر اين است طي روز يك‌ساعت تلويزيون ببيند يا با موبايل بازي كند كه براي همين يك‌ساعت هم ترجيح‌ام بر اين است انيميشني به انتخاب خودم را ببيند، البته با توجه به سن نامي، دوبله مناسب و علاقه خودش.» او بر اين باور است كه شبكه‌هاي تلويزيوني خوراك مناسبي براي بينندگانشان ندارند: «جم‌جونيور علاوه بر اينكه كودكان را به ديدن تلويزيون عادت مي‌دهد، از دوبله مناسبي برخوردار نيست و از همه بدتر، تبليغات ميان‌برنامه اين شبكه است. در اين شبكه انيميشن يك‌ساعته را يك‌ساعت‌ونيم طول مي‌دهند، چون كتاب، اسباب‌بازي و وسايلي كه هيچ ارتباطي به كودكان ندارند، تبليغ مي‌شوند.»
پدر «نامي» همه كتاب‌هايي كه در حوزه كودك منتشر مي‌شوند را مناسب كودكان نمي‌داند: «در اينكه كتاب گزينه خوبي براي كودكان است، شكي نيست اما نبايد از اين نكته غافل شد كه هركتابي كه درحوزه كودك چاپ مي‌شود، لزوما كتاب كودك نيست. سالانه تعدادي كتاب براي كودكان چاپ مي‌شود و در شوراي كتاب بررسي و امتيازدهي مي‌شوند اما همگي كتاب‌هاي باكيفيتي براي كودكان نيستند اما چون توسط سلبريتي‌ها و چهره‌ها تأليف يا ترجمه شده‌اند، وارد بازار مي‌شوند.» پدر «نامي» شبكه‌هاي داخلي را هم مبرا از ضعف و نقص نمي‌داند: «شبكه‌هاي داخلي هم نتوانسته‌اند پاسخگوي خواسته كودكان باشند، اما تنها يك برتري نسبت به شبكه‌هایي مثل جم‌جونيور دارند؛ تبليغات كمتر و هوشمندانه‌تر. اما شبكه‌هايي مثل جم‌جونيور يا هر شبكه مشابه‌اي محتوايشان از طرز فكري پيروي مي‌كنند كه مناسب كودكان نيست.»
كتاب‌هايي كه ويژگي خاصي ندارند
پدر «رامان» و «رامين»، فعال رسانه‌ای است. «رامان» و «رامين» در رده سني ١٠تا١٢سال قرار دارند و امسال در كلاس‌هاي ششم و چهارم درس خواهند خواند. آنها دو، سه سالي مي‌شود كه بيننده شبكه جم‌جونيور هستند و تعدادي از اين كتاب‌ها را تهيه كرده‌اند و مجموعه‌اي از آنها را دارند.
اطلاعي از كتاب‌هايي كه در شبكه جم‌جونيور تبليغ مي‌شوند، داريد؟
اصرار بچه‌ها براي خريد كتاب مجبورم كرد در مورد اين كتاب‌ها تحقيق كنم. به كتابفروشي‌ها كه مراجعه مي‌كردم در بخش كودكان خانواده‌ها را همراه كودكانشان مي‌ديدم كه براي خريد كتاب آمده بودند؛ كتاب‌هاي خوردني كه جزو یکی از نشریات بودند؛ انتشاراتي كه بخشي از كتاب‌هاي بخش كودك را به خود اختصاص داده بودند. فروشنده هم اين مسأله را تاييد مي‌كرد كه بيشترين فروش مختص همين كتاب‌هاست. از مدرسه هم در مورد اين كتاب‌ها پرس‌وجو كردم و متوجه شدم اين كتاب‌ها همه‌گير شده‌اند و بيشتر بچه‌ها به خريد اين كتاب‌ها اصرار دارند.
اين كتاب‌ها بيشتر كجا تبليغ مي‌شوند؟
اين كتاب‌ها تحت‌عنوان كتاب‌هاي خوردني در شبكه‌هاي جم تبليغ مي‌شوند. كتاب‌هايي با داستان‌هاي مختلف تخيلي و كودكانه. بيشتر اين كتاب‌ها در یک انتشاراتی مشخص چاپ می‌شوند که علاوه بر شبكه جم‌جونيور در اينستاگرام و تلگرام هم فعاليت مي‌كنند. اصرار بچه‌ها براي خريد كتاب‌ها كنجكاوم كرد و براي همين نگاهي به تبلتشان انداختم و متوجه شدم در اينستاگرام هم صفحه‌اي دارد كه عكس بچه‌ها را هم در آن منتشر مي‌كنند و كارهايي از اين دست.
اين كتاب‌ها مورد اقبال كودكان قرار گرفته‌اند؟
با توجه به پرس‌وجوهايي كه در اين زمينه داشتم، متوجه شدم اين كتاب‌ها از طرف كودكان مورد استقبال قرار گرفته است. استقبالي كه تبليغات در آن تاثير بالايي داشته است. اقبال اين كتاب‌ها تا حدي است كه هر بار براي خريد لوازم‌التحرير يا هر چيز ديگري مي‌رويم بچه‌ها اصرار به خريد كتاب‌هايي كه در اين شبكه تبليغ مي‌شوند، دارند.
اين كتاب‌ها چه ویژگی‌ای دارند؟
اين كتاب‌ها ويژگي خاصي ندارند و كتاب‌هاي معمولي هستند اما در عين حال مشكلي هم ندارند و اينگونه نيست كه براي پدرومادرها ايجاد نگراني كنند. شايد بتوان گفت تنها ويژگي اين كتاب‌ها تبليغات وسيع آنهاست. البته اين مسأله جنبه مثبتي هم دارد اينكه نسلي كه سرشان در تبلت و موبايل است به كتاب خواندن علاقه نشان مي‌دهند و همين نكته به نظرم مثبت و خوب است. اين كتاب‌ها مشکلي ندارند و در وزارت ارشاد همین جا مجوز گرفته‌اند.
خوراك مناسب به كودكان بدهيم
«فرشته جودكي»، عضو بررسي كتاب‌هاي ترجمه شده شوراي كتاب است و از ماجرای تبلیغ این کتاب‌ها و محتوایشان خبر دارد. او به «شهروند» مي‌گويد: «من مخالف ديدن كارتون هستم چون بر اين باورم كه كارتون خلاقيت كودكان را مي‌گيرد. به شخصه برنامه‌هاي شبكه جم‌جونيور را دنبال نمي‌كنم اما از دانش‌آموزانم شنيده‌ام كه كتاب‌هايي در آن تبليغ مي‌شود و تنها حسني كه شايد بتوان برای اين تبلیغات قایل شد اين است كه كودكان را به خواندن كتاب تشويق مي‌كند. به ويژه كودكاني كه جست‌وخيز بيشتري دارند و نمي‌توانند مدتي را يكجا بنشينند و كتاب بخوانند.» جودكي بر اين باور است كه طنز و ماجراجويانه بودن محتواي اين كتاب‌ها بيشتر كودكان را ترغيب به تهيه اين كتاب‌ها مي‌كند: «اين كتاب‌ها مثل كارتون‌هاي اين شبكه محتواي ماجراجويانه و طنز دارند و باعث مي‌شوند كودكان به اين كتاب‌ها تمايل نشان بدهند. اگرچه اين كتاب‌ها از نظر محتوايي ويژگي خاصي ندارند و تاثير ويژه‌اي روي كودكان نمي‌گذارند.» اين عضو بررسي كتاب‌هاي ترجمه شده شوراي كتاب ادامه مي‌دهد: «در بررسي‌هایي كه در شوراي كتاب داشتيم متوجه شديم كه بعضي از كلماتي كه در اين كتاب‌ها به كار برده مي‌شوند مناسب كودكان نيستند و اين در حالي است كه كودكان با رده‌هاي سني مختلف بينندگان اين شبكه‌اند در حالي كه در تبليغ كتاب‌ها اين مهم در نظر گرفته نمي‌شود.» جودكي وجود شبكه‌هايي از اين دست را در كم‌كاري‌هاي خودمان مي‌داند.«اين ضعف در خودمان وجود دارد كه كودكان پاي شبكه‌هايي از اين دست مي‌نشينند. متاسفانه در اين حوزه نه فرهنگسازي كرده‌ايم و نه برنامه‌اي وجود دارد و اين در حالي است كه دولت هم پشتيباني نمي‌كند. واقعيت امر اين است كه جايي وجود ندارد تا كودكان با كتاب‌هاي خوب آشنا شوند، البته در كلانشهري مثل تهران شهرهاي كتاب و ... وجود دارند كه كتاب‌هاي خوب را در دسترس كودكان قرار مي‌دهند اما واقعيت غيرقابل انكار اين است كه نمي‌شود ايران را تهران يا كلانشهرهاي ديگر ديد، ما استان‌ها و شهرستان‌هايي را داريم كه از امكانات اوليه و حداقلي در اين زمينه محروم‌اند. مثلا در ورامين به واسطه عضويت من در شوراي كتاب توانسته‌ايم كتابخانه‌اي براي كودكان تهيه كنيم كه اتفاقا با استقبال خوبي روبه‌رو شد و حالا كودكان به خوبي كتاب‌هاي خوب را مي‌شناسند و اين قدرت را يافته‌اند كه در ميان كتاب‌هاي موجود كتاب‌هاي خوب را انتخاب كنند.» اين عضو بررسي كتاب‌هاي ترجمه شده شوراي كتاب درباره تبلیغات اين كتاب‌ها مي‌گويد: «در شبكه‌اي مثل جم‌جونيور ما در كنار تبليغات اسباب‌بازي و ... تبلیغات كتاب كودكان را هم داريم؛ كتاب‌هايي كه مي‌توانند به اندازه كارتون‌هاي اين شبكه هيجاني و ماجراجويانه باشند و در اين ميان ما از اين نكته غافليم كه تمام اين موارد در ناخودآگاه كودكان تاثير مي‌گذارد و باقي مي‌ماند.»
پدر یکی از دانش‌آموزان: اين كتاب‌ها ويژگي خاصي ندارند و كتاب‌هاي معمولي هستند اما درعين حال مشكلي هم ندارند و اينگونه نيست كه براي پدرومادرها ايجاد نگراني كنند. شايد بتوان گفت تنها ويژگي اين كتاب‌ها تبليغات وسيع آنهاست
از مدرسه فرزندانم در مورد اين كتاب‌ها پرس‌وجو كردم و متوجه شدم اين كتاب‌ها همه‌گير شده‌اند و بيشتر بچه‌ها به خريد اين كتاب‌ها اصرار دارند
تنها ويژگي اين كتاب‌ها تبليغات وسيع آنهاست. البته اين مسأله جنبه مثبتي هم دارد؛ اينكه نسلي كه سرشان در تبلت و موبايل است، به كتاب‌خواندن علاقه نشان مي‌دهند و همين نكته به نظرم مثبت و خوب است. اين كتاب‌ها مشکلي ندارند و در وزارت ارشاد همین‌جا مجوز گرفته‌اند
پدر یک کودک ٥ساله: هركتابي كه درحوزه كودك چاپ مي‌شود، لزوما كتاب كودك نيست. سالانه تعدادي كتاب براي كودكان چاپ و در شوراي كتاب بررسي و امتيازدهي مي‌شود اما همگي كتاب‌هاي باكيفيتي براي كودكان نيستند اما چون توسط سلبريتي‌ها و چهره‌ها تأليف يا ترجمه شده‌اند، وارد بازار مي‌شوند