روابط تهران- لندن در دو راهی
مناسبات ایران و انگلیس در طول تاریخ شاهد افت‌وخیزهای بسیاری بوده و به تعبیر سفیر این کشور «هر دفعه که قرار است در روابط بین دو کشور گشایش چشم‌گیری حاصل شود، خیلی زود اتفاقی افتاده است که باعث شده آن روابط سرد شوند». در سال‌های اخیر برخی رویدادهای منطقه‌ای و جهانی چشم‌انداز روابط تهران و لندن را پیچیده‌تر و این تحولات در کنار خروج انگلیس از اتحادیه اروپا، کار تحلیل را ازآنچه بود دشوارتر کرده است. در حال حاضر دو نظریه درباره آینده روابط انگلیس پسا برگزیت و ایران از همه برجسته‌تر به نظر می‌رسد. اولین نظریه باکمی چاشنی خوش‌بینی، بر این پایه استوار است که سیاست خارجی دولت بوریس جانسون، تلاش برای کاهش تنش در روابط دو کشور است، ضمن اینکه انگلیس به ایران به‌عنوان بازار بزرگی نگاه می‌کند و خواستار گسترش روابط اقتصادی دوجانبه است. پیروان این رویکرد معتقدند که اگر عوامل تحریم‌ها کنار گذاشته شود، انگلیس مایل به گسترش روابط اقتصادی خود با ایران است، ضمن آنکه ایرآن‌هم در سال‌های اخیر در زمینه‌های مختلف حوزه فناوری موفقیت‌هایی را کسب و دو طرف می‌توانند همکاری‌های خود در این زمینه گسترش دهند. ایران پس از اجرایی شدن برجام و پیش از خروج آمریکا از این توافق در سال ۲۰۱۸ میلادی، بشدت در کانون توجه فعالان عرضه اقتصادی و تجاری قرار گرفت. برگزاری چندین اجلاس اقتصادی، حضور فعال و برجسته شرکت‌های خارجی و ایرانی، نمایندگان بانک‌ها و کارآفرینان و همچنین معرفی شدن ایران به‌عنوان یکی از بازارهای پرجمعیت منطقه سبب شد تا در این مدت چندین قرارداد تجاری به ارزش چند صد میلیون پوند منعقد شود.
افزایش تعاملات تجاری با ایران قابل توجیه است
لیام فاکس وزیر تجارت بین‌الملل وقت انگلیس در جریان برگزاری یکی از این اجلاس‌ها اعلام کرد که ایران بزرگ‌ترین بازاری است که بعد از پایان دوره اتحاد جماهیر شوروی وارد حوزه بازار جهانی شده است. طیف اقتصادی طرفداران نظریه نخست معتقدند که هدف اصلی خروج انگلیس از اتحادیه اروپا بهره‌مندی از تنوع تجاری در شرایطی است که رابطه تجاری انگلیس و اتحادیه اروپا رو به کاهش بوده است. نورمن لامونت نماینده ویژه دولت انگلیس در امور تجارت با ایران می‌گوید: هرچند اتحادیه اروپا یکی از بازارهای مهم تجاری انگلیس به شمار می‌رود اما شواهد نشان می‌دهد درحالی‌که صادرات شرکت‌های انگلیسی به این اتحادیه در دهه ۹۰ میلادی در حدود ۶۰ درصد کل صادرات آن‌ها بوده، اکنون به ۴۳ درصد رسیده است. او معتقد است که از این منظر، افزایش تعاملات تجاری با ایران قابل توجیه است و هرچند ایران عضو سازمان تجارت جهانی نیست اما بی‌تردید «در جریان برگزیت توجه بیشتری به تجارت با ایران صورت خواهد گرفت.» از سویی طیف سیاستمداران معتقد به نظریه اول معتقدند که توافق هسته‌ای ایران یکی از پایه‌های مهم در روابط انگلیس و ایران است. این طیف بر این باور است که دولت لندن به برجام به‌عنوان موضوعی در قالب مسائل امنیت بین‌المللی و فراتر از روابط اقتصادی نگاه می‌کند و تمایلی به از بین رفتن آن ندارد.
زمانی که بحث امنیت اروپا مطرح است موضوع کاملا متفاوت است
حمید بعیدی نژاد سفیر ایران در انگلیس دراین‌باره می‌گوید: زمانی که بحث امنیت اروپا مطرح است موضوع کاملا متفاوت است. نه‌تنها انگلیس علاقه‌مند نیست که در حوزه امنیت بین‌المللی و امنیت اروپایی از اتحادیه اروپا فاصله بگیرد بلکه همواره خود مقامات انگلیسی در حوزه امنیت بین‌المللی و امنیت اروپایی تأکید داشته‌اند که انگلیس حتی پس از خروج از اتحادیه روابط خود با اروپا در این عرصه را حفظ می‌کند. او می‌افزاید که نشست اخیر ناتو در انگلیس «یک پیام مهم و نمادین داشت و آن اینکه فارغ از اینکه انگلیس از اتحادیه اروپا خارج شود یا نشود در حوزه بحث امنیت اروپایی، فرآتلانتیک و امنیت بین‌المللی کماکان ارتباط انگلیس با اعضای ناتو حفظ خواهد شد؛ بنابراین با خروج انگلیس از اتحادیه اروپا، در حوزه امنیتی انگلیس اروپا را ترک نخواهد کرد، بلکه شاید انگیزه‌های مضاعفی ایجاد شود که این پیوندها را تقویت کند.» اما پیروان رویکرد دوم معتقدند که با خروج انگلیس از اتحادیه اروپا، سیاست‌های لندن به واشنگتن نزدیک‌تر شده و این امر تأثیر مطلوبی بر روابط لندن و تهران نخواهد گذاشت. اصلی‌ترین استدلال این جریان، وابستگی اقتصادی انگلیس به آمریکا برای جبران خسارت‌های ناشی از خروج این کشور از اتحادیه اروپا و باج‌خواهی واشنگتن از لندن خواهد بود. شاهد این ادعا را می‌توان در گام‌های شتاب‌زده دولت جدید جانسون در هفته‌های اخیر جویاشد. کمتر از یک هفته پس از پیروزی حزب بوریس جانسون در انتخابات پارلمانی آذرماه گذشته، توافق واگذاری شرکت دفاعی «کوبهام» COBHAM به شرکت سرمایه‌گذاری «ادونت» ADVENT آمریکا، به ارزش ۴ میلیارد پوند نهایی شد. این اقدام که با مخالفت افکار عمومی در این کشور مواجه شد، به تعبیر بسیاری اولین گام مهم اقتصادی و سیاسی انگلیس برای اعلام وفاداری به آمریکا تفسیر می‌شود. دولت جانسون همچنین ماه گذشته کل دارایی‌های حزب‌الله لبنان در این کشور را مسدود کرد. انگلیس با این اقدام، به آمریکا، اتحادیه عرب، شورای همکاری خلیج‌فارس و کانادا پیوست که پیش‌ازاین، حزب‌الله لبنان را «سازمان تروریستی» اعلام کرده‌اند. آن‌هم درحالی‌که نیروهای حزب‌الله لبنان در جریان تجاوزهای نظامی رژیم صهیونیستی به خاک لبنان تنها نیروی حاضر در این کشور برای مبارزه با صهیونیست‌ها بوده‌اند. از همه مهم‌تر اظهارنظر جنجالی جانسون درباره جایگزین کردن برجام با توافق ترامپ است. نخست‌وزیر انگلیس شد: بهتر است باهمکاری یکدیگر، «توافق با ترامپ» را جایگزین توافق برجام کنیم. در همین پیوند دولت او ماه گذشته در کنار دو کشور دیگر اروپایی عضو برجام (فرانسه و آلمان)، مکانیسم حل اختلاف را فعال کرد تا به‌اصطلاح از طریق دیپلماسی برجام را حفظ کنند؛ اما وزیر دفاع آلمان بعدا اعتراف کرد که این اقدام به دستور دونالد ترامپ صورت گرفته است. این تصمیم پس از گام‌های پنج‌گانه ایران برای کاهش تعهداتش در برجام اتخاذ شد.
ناتوانی طرف‌های اروپایی به تعهدات برجامی
ایران از دو سال پیش که آمریکا برخلاف مقررات بین‌المللی به‌صورت یکجانبه از برجام خارج شد، تلاش کرد توافق هسته‌ای را به‌شرط عمل دیگر طرف‌های این توافق به تعهداتشان حفظ کند، اما باگذشت نزدیک به دو سال و ناتوانی طرف‌های اروپایی به تعهدات برجامی، باهدف حفظ بهره‌مندی اقتصادی ایران، گام‌های کاهش تعهدات خود را در بازه زمانی ۶۰ روزه آغاز کرد.
سه کشور اروپایی با صدور بیانیه‌ای ادعا کردند که گام‌های ایران در حالی برداشته‌شده که آن‌ها به‌تمامی تعهدات خود در برجام پایبند بوده‌اند. این در حالی است که وزارت امور خارجه انگلیس برخلاف تعهدات این کشور تحت برجام، توصیه مسافرتی اتباع این کشور به ایران را تغییر داده و از افراد خواسته به ایران سفر نکنند. به‌این‌ترتیب فعالان اقتصادی فارغ از تهدیدهای آمریکا، قادر به خرید بیمه برای سفر به ایران نبوده و عملا با مشکل مواجه هستند. حال‌آنکه بند ۲۹ برجام با صراحت اعلام می‌کند که اعضای این توافق نباید اقداماتی را که خللی به روابط تجاری ایران وارد می‌کند صورت دهند. رسانه‌های انگلیسی می‌گویند که پرونده ایران شامل برجام، بدهی چند صد میلیون پوندی انگلیس به ایران بابت قرارداد قدیمی تسلیحاتی و مناقشه اتباع دو تابعیتی زندانی در ایران آزمون سختی برای سیاست خارجی دولت جانسون به شمار می‌رود. نظریه‌پردازان پیرو رویکرد اول معتقدند که درباره تأثیر روابط انگلیس و آمریکا بر رابطه لندن و تهران باید قدری بااحتیاط عمل کرد. بعیدی نژاد در این رابطه می‌گوید که چند موضوع را باید موردتوجه قرار داد. «اول اینکه دیدگاه‌های انگلیس و آمریکا در حوزه امنیت بین‌المللی باهم تفاوت‌هایی دارد. حتی در مورد برجام هنوز دیدگاه دولت محافظه‌کار و شخص جانسون که وزیر خارجه بوده و دیدگاه‌های او مبنی بر اینکه برجام باید تقویت و حفظ شود تفاوت اساسی با دیدگاه واشنگتن دارد.» سفیر ایران در انگلیس خاطرنشان کرد: اینکه ما تصور کنیم روابط اقتصادی نزدیک‌تر بین دو کشور باعث می‌شود که انگلیس از نگاه خود نسبت به مباحث امنیت جهانی چون روابط اروپایی، نقش ناتو و دیگر مباحث دست بردارد و به نگاه‌های کاملا خاص ترامپ نزدیک شود تردیدهایی وجود دارد و باید قدری بااحتیاط درباره آن صحبت کرد.