خوزستان| تیلاپیا کابوس تالاب‌های خوزستان
کابوس «تیلاپیا» بعد از هشت سال رنگ واقعیت به خود گرفته است. این ماهی کوچک که در سال ۱۳۹۰ برای نخستین بار مهمان ناخوانده کارون شده بود، حالا همه رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان را آلوده است. چنانکه شورای پدافند غیرعامل خوزستان، در سال ۱۳۹۵ آن را به‌عنوان یکی از تهدیدات زیستی خوزستان معرفی کرده است. «تیلاپیا» یکی از ۱۰۰ گونه مهاجم شناخته‌شده در جهان است که باوجود جثه کوچک، به دلیل همه‌چیزخوار بودن، تکثیر زیاد، مقاومت بسیار نسبت به شرایط محیطی و کنترل دشوار، عرصه را بر گونه‌های بومی تنگ می‌کند و با نابودی آن‌ها، یکه‌تاز زیستگاه می‌شود. نگرانی از هجوم تیلاپیا به آب‌های خوزستان در حالی است که سازمان شیلات کشور همچنان به دنبال توسعه و پرورش آن است. رئیس پژوهشکده آبزی پرروی جنوب کشور زنگ خطر «تیلاپیا» را در تالاب‌های خوزستان یک‌بار دیگر به صدا درآورده است. سیمین دهقان مدیسه حضور فراوان ماهی «تیلاپیا» را تهدیدی برای تنوع زیستی تالاب‌های خوزستان می‌داند و می‌گوید: در حال حاضر ۶۰ تا ۷۰ درصد صید در تالاب شادگان را ماهی تیلاپیا تشکیل می‌دهد. او می‌افزاید: حضور تیلاپیا تا دو سال پیش در هورالعظیم قابل‌ملاحظه نبود اما اکنون جمعیت قابل‌توجهی از آن نیز در تالاب مشاهده می‌شود. دهقان مدیسه اضافه می‌کند: ماهی «تیلاپیا» گونه ناخواسته مهاجمی است که از ابتدای دهه ۹۰ که در منابع آبی خوزستان مشاهده‌شده، جمعیتش افزایش چشمگیری داشته است، در ابتدا فقط نوع تیلاپیا «زیلی» در آب‌های خوزستان شناسایی‌شده بود اما اکنون دو نوع دیگر «اورئوس» و «نیل» هم در رودخانه‌ها و تالاب‌های استان گزارش‌شده است.
پای سدها در میان است
او با بیان اینکه میزان تأثیر مستقیم این ماهی در رقابت و کاهش گونه‌های بومی، هنوز نیاز به مطالعه و ارزیابی اثر دارد، می‌گوید: مجموعه‌ای از عوامل در افزایش جمعیت گونه‌های مختلف تیلاپیا در آب‌های خوزستان مؤثرند، اما افت کمی و کیفی منابع آبی خوزستان از مهم‌ترین این عوامل است، در سال‌های گذشته موانع فیزیکی و سدسازی‌ها باعث تغییر در رژیم آبی منابع آب‌های داخلی خوزستان شده، از سوی دیگر کیفیت منابع آبی این استان نیز تحت تأثیر ورود منابع فاضلابی به‌شدت کاهش‌یافته که این مسئله زیستگاه را برای حضور و رشد تیلاپیا به‌عنوان یک موجود فرصت‌طلب و مقاوم مطلوب کرده است. به گفته او با آغاز سدسازی‌ها شد، حتی تنوع گونه‌های بومی نیز کم شده و گونه‌های بومی که عمدتا «باربوس ماهیان» هستند با ویژگی‌های خاص بیولوژیک و رفتاری، به‌تدریج در منابع آبی استان کاهش‌یافته و گاها بعضی گونه‌ها ناپدیدشده‌اند. این پژوهشگر می‌گوید: گونه‌های تیلاپیا «زیلی»، «اورئوس» و «نیل» پیش‌ازاین در آب‌های دجله و فرات و شط العرب گزارش‌شده که از آن جمله گزارش‌هایی از سال‌های ۲۰۰۹ موجود است و این می‌تواند احتمالی قوی برای انتقال از طریق مرزهای آبی مشترک آن به آب‌های خوزستان باشد، این در حالی است که باوجود هشدار پژوهشگران از دهه ۷۰ نسبت به ورود حضور تیلاپیا در آب‌های کشور، اما اقدامی برای پیشگیری و کاهش جمعیت آن صورت نگرفته بود.
تشکیل کارگروه برای احیای منابع آبی استان ضروری است
دهقانی مدیسه خواستار اقدام جدی و تشکیل کارگروهی برای احیای منابع آبی استان به‌ویژه تالاب‌ها می‌شود و تصریح می‌کند: تاکنون اقدام عملی و کارساز برای حفاظت و بازسازی منابع آبی داخلی انجام‌نشده که این مسئله باید در دستور کار قرار گیرد. او با بیان اینکه تیلاپیا موجود مزاحم و خطرناکی برای منابع آبی است و هشداری است که باید برای آن فکری شود، می‌گوید: مطالعات بررسی گونه تیلاپیا در رودخانه‌ها و تالاب‌های هورالعظیم و شادگان در حال انجام است، نمونه‌برداری از این تالاب‌ها از آبان ۹۷ آغازشده و گزارش نهایی آن تا اسفندماه ۹۸ ارائه می‌شود. او می‌افزاید: طبق نتایجی که تاکنون به‌دست‌آمده، گونه علفخوار «تیلاپیا زیلی» زیستگاه تالابی را ترجیح می‌دهد اما دو گونه دیگر (اورئوس و نیل) هم در تالاب‌ها و هم در رودخانه‌ها حضور دارند.
تیلاپیا صاحبخانه شد
تنوع زیستی بی‌نظیر تالاب‌های شادگان در جنوب هورالعظیم در جنوب غرب خوزستان، نگرانی از جولان تیلاپیا در این تالاب‌ها را بیشتر کرده است. آن‌طور که معاون محیط‌زیست طبیعی حفاظت محیط‌زیست خوزستان، تائید می‌کند: هم‌اکنون تجمع ماهی تیلاپیا در تالاب‌ها آن‌چنان زیاد شده که گونه غالب تالاب‌هاست و عمده صید ماهیگیران را به خود اختصاص داده است. سید عادل مولا، «تیلاپیا» را یک تهدید زیستی جدی می‌داند و می‌گوید: تیلاپیا با استفاده از منابع تالاب و تغذیه از لارو ماهیان، باعث حذف گونه‌های بومی می‌شود، تجمع این ماهی مهاجم، در تالاب‌ها و رودخانه‌های استان یکی از عواملی است که سیر نزولی شدید تنوع زیستی در تالاب‌ها را به دنبال داشته است. به گفته او اگرچه شورای پدافند غیرعامل خوزستان، تیلاپیا را به‌عنوان تهدید زیستی معرفی کرده اما هیچ اقدامی برای مقابله با آن انجام نداده است. او اضافه می‌کند: راه مقابله با تیلاپیا عقیم‌سازی آن است، اما به دلیل هزینه‌های بالا، این طرح قابل‌اجرا نبوده است.
مولا تأکید می‌کند: تنها راهکار باقیمانده احیای تالاب‌ها و تنوع زیستی آن است، زیرا فقط در این صورت است که محیط برای رشد گونه‌های بومی فراهم می‌شود و جمعیت آن‌ها بر تیلاپیا غلبه می‌کند، این کار سخت نیست اما برنامه می‌خواهد.