ترکیه در کدام نقطه از ایران سبقت می­‌گیرد؟

محمدعلی دستمالی، پژوهش­گر مسائل ترکیه در فردای اقتصاد نوشت: سفر هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه به تهران، بهانه­ای شد تا یک بار دیگر، مسیر روابط ایران و ترکیه و کم و کیف همکاری­های این دو کشور مهم خاورمیانه در حوزه­های مختلف، مورد توجه قرار بگیرد. یک بار دیگر، از خودمان پرسیدیم این دو قدرت قدیمی منطقه، می­توانند در کدام خوان رفیق باشند و در کدام خان رقیب خواهند ماند. با آن که فیدان، حالا در قامت وزیر امور خارجه بدین سو و آن سو می­‌رود، ولی ظاهرا نه جماعت تحلیل­گر و رسانه­‌ای و نه دیپلمات­‌ها، به شمایل جدید او عادت نکرده‌­اند و هنوز هم او را مانند یک چهره‌­ی امنیتی برانداز می­‌کنند. گویی حالا در کابینه جدید اردوغان و در مسیر نوین سیاست خارجی ترکیه، در «اسموتی دیپلماسی»، سهم امنیت به مراتب بیشتر از تجارت و اقتصاد است!

اگر چه رسیدن به منافع اقتصادی بیشتر و ماندگارتر؛ غایت مهم و ارزشمند فعل دیپلماتیک است، اما این مورد خاص در ترکیه، حال و هوای دیگری دارد. حالا ما با ترکیه‌­ای روبرو هستیم که نه تنها در قره‌­باغ پیروز شده و خود را در مسیر اتصال به «حهان ترک» می­‌بیند؛ بلکه در اوکراین و دریای سیاه هم طرفِ بازی است، در عراق و سوریه فعال است، در بالکان و شرق مدیترانه و آفریقا نیز در حال دویدن است و در شرایطی که ایران در زیر چتر تحریم، فرصت­‌های بزرگی را از دست داده؛ ترکیه توانسته است در برخی عرصه‌ها، امکان مانور بیشتری به دست آورد. در همان حالی که خود را در قاب عکس آمریکا و اروپا جا کرده و با آن‌ها فالوده می­‌خورد، این سوی عالم، با روسیه و چین هم قلیان می­‌کشد.

اگر مصطفی کمال آتاترک، حروف الفبای ترکی عثمانی را به لاتینی تغییر نمی­‌داد و حروف حلقی تغییر ماهیت نمی­‌دادند، امیرعبداللهیان، به جای «برادرم هاکان» از لفظ «خاقان» استفاده می­‌کرد. شاید همین نکته ظریف و به ظاهر ساده و بدیهی، نشان دهنده یکی از مهمترین وجوه افتراق و تفاوت بین دو کشور باشد. آری! با وجود همه‌­ی ژست‌­های دوستانه‌­ای که اردوغان و خاقان در کنار ولادمیر روس و شیِ چین از خود به نمایش می­‌گذارند، نباید از یاد ببریم که ترکیه عضو ناتو است و از منظر ماهیت اقتصادی نیز در زمین غرب توپ می­‌زند. با این حال، در خاورمیانه، قفقاز، آسیای میانه و شرق دور هم، رویا‌های بزرگی دارد. باید دید؛ رویا‌های این رقیب بیش­‌فعال ایران، در منطقه و جهان، چه تعابیری به دنبال خواهند داشت.

مبادلات تجاری ایران-ترکیه

قرار است به زودی رئیسی به دعوت اردوغان به آنکارا سفر کند و نشست شورای عالی همکاری­‌های دو کشور برگزار شود. شورایی که صفت آن عالی و سطح آن بالاست، اما ظاهرا بنا به دلایل متعدد هنوز هم نتوانسته موجب افزایش مبادلات تجاری دو کشور شود. ایراد کار کجاست؟ همه می­‌دانیم که مساله فقط تحریم و پیامد‌های تحریم و FATF نیست. در مقاطع پیشین هم، تجارت بین این دو کشور، هیچگاه به یک نقطه خوب و مطلوب نرسیده است. سال­هاست ایران و ترکیه، سودای آن در سر دارند که حجم مبادلات تجاری دوجانبه را به عدد ۳۰ میلیارد دلار برسانند.

در سفر اردوغان به تهران در سال ۲۰۲۲ میلادی نیز یک بار دیگر بر این موضوع تاکید شد که دو کشور، باید در مسیر تحقق این هدف حرکت کنند. ولی عدد و رقم رسمی، حاکی از این است که حتی تحقق ۱۰ میلیارد دلار نیز، دور از ذهن به نظر می­‌رسد. چرا که دو کشور طی سالیان ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ نهایتا بین اعداد ۶ میلیارد و ۳۰۰ هزار دلار تا ۶ میلیارد و ۴۰۰ هزار دلار حرکت کرده و از آن بالاتر نرفته‌­اند. بر اساس داده‌های موسسه ملی آمار ترکیه (TÜİK) تجارت با ایران در اولین ماه سال ۲۰۲۳ به ۴۹۴ میلیون دلار رسیده است. این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳ درصد کمتر است.

صادرات ترکیه به ایران در اولین ماه سال جاری با رشد ۱۱ درصدی به ۲۴۱ میلیون دلار رسید. صادرات ایران به ترکیه در همین مدت با کاهش ۱۴ درصدی به ۲۳۵ میلیون دلار رسید. وقتی به لیست ده شریک تجاری مهم دو کشور بنگریم، درمی­یابیم، نه ترکیه در لیست ۱۰ مقصد اول صادرات ایران است و نه بلعکس؛ بنابراین تعارف است اگر این دو کشور همسایه را شرکای تجاری همدیگر بنامیم. این در حالی است که صادرات ترکیه به عراق در سال ۲۰۲۲ میلادی به ۱۴ میلیارد دلار رسیده است.

اگر بخواهیم به دلایل عمده­ی عدم افزایش مبادلات تجاری دوسویه بپردازیم، به طور سنتی با این واقعیت روبرو می­‌شویم که اساسا مشکل ما فقط در ترکیه نیست و ما برای صادرات کالا و خدمات فنی مهندسی به کشور‌های دیگر نیز –علاوه بر مشکلات ناشی از تحریم– نواقص و ویژگی­های دیگری داریم که در مجموع باعث شده در حوزه­ی گمرک، بستر حقوقی، امور بانکی، جذب سرمایه­گذار، زنجیره تامین، بازاریابی و حمل و نقل، از ترکیه و رقبای دیگر عقب بمانیم. به عبارتی روشن، برخلاف ترکیه، زیرساخت اقتصاد و حکمرانی ایران، برای تجارت مناسب نیست و اگر بخواهیم در این حوزه کار درست و درمان و اثرگذار انجام دهیم، باید دست به اصلاحات گسترده بزنیم.

ایران، در حالی در حوزه ترانزیت کالا از ترکیه عقب افتاده که اولا از حیث مزیت ژئوپولیتک؛ در یک اقلیم محصور و بن‌­بست نیستیم. دوم این که هزینه‌­ی سوخت و کامیون‌­داری در کشور ما در مقایسه با ترکیه و دیگر همسایگان، بسیار پایین‌­تر است. اما وقتی که صحبت از حمل و نقل ریلی، ناوگان کشتیرانی و وضعیت صنعت هوانوردی به میان می‌­آید، درمی­‌یابیم که ترکیه، چندین فرسنگ از ایران فاصله گرفته و در حوزه‌­های فرودگاهی، بندرگاهی و به‌­کارگیری کشتی­‌ها و هواپیما‌های مدرن و سامانه عظیم ریلی، از ایران و دیگر کشور‌های منطقه سبقت گرفته است. یکی دیگر از موضوعات مهم که عدم افزایش مبادلات تجاری بین ایران و ترکیه را روشن می­‌کند، این است که اساسا ساختار و ماهیت اقتصاد و بازار ترکیه، یک ساختار «غرب‌­محور» است.

کشور‌های اروپایی هنوز هم مهمترین طرف تجاری ترکیه هستند و در سال ۲۰۲۲ میلادی، میزان ۴۱ درصد از کل صادرات ترکیه به ارزش ۱۰۴ میلیارد دلار، به مقصد کشور‌های اروپایی فرستاده شده است؛ بنابراین اگر قرار باشد هدف طلایی ۳۰ میلیارد دلار بر کاغذ نماند و عملی شود، باید کاری کرد که مزیت طرفین برای تبدیل شدن به شریک تجاری، بیشتر و بیشتر شود.

گلوگاه رقابت بین ایران و ترکیه

شاید از روزی که امیرعبداللهیان وزیر شده، صریح­ترین حرفی را که در حضور یک مهمان خارجی بر زبان آورده، همان چیزی باشد که به «خاقان» گفت. او در کنفرانس مطبوعاتی گفت: «تغییر در ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی را برنمی‌تابیم». این یکی از پیچیده­ترین نقاط اختلاف بین ایران و ترکیه است و نیاز به توجه دقیق دارد. اتفاقا وزیری که به تهران آمد، در دورانی که ریاست سرویس اطلاعاتی میت ترکیه را بر عهده داشت، معمار اصلی طرح دالان زنگه­زور و متصل شدن ترکیه از طریق نخجوان به جمهوری آذربایجان است.

فیدان با همراهی «سلجوق بیرق‌دار» داماد کوچک رئیس‌جمهوری و طراح و سازنده­‌ی پهپاد‌های طوفان‌ساز در قره‌­باغ و ژنرال خلوصی آکار، اردوغان و علی­‌اف را به این جمع‌بندی نهایی رساندند که کلید چند برابر شدن نفوذ ترکیه در منطقه و دسترسی به گاز ازبکستان و ترکمنستان و بازار‌های منطقه و رسیدن به چین، درست در همین نقطه‌­ای است که برای ایران نگرانی مرزی به وجود آورده است. پیداست که ترکیه نمی‌­تواند ایران را در برابر عمل انجام شده قرار دهد و حرف خود را با ابزار زور و قوه قهریه بر کرسی بنشاند. اما در عین حال، موضوعی نیست که دست‌­بردار آن شود و یحتمل در سالیان آتی، تهران و آنکارا باید برای حل این اختلاف و رسیدن به راهکار معقول، ساعات و روز‌های طولانی مذاکره کنند.

ایران و ترکیه در عراق و سوریه هم رقیب هستند. ترکیه قصد دارد بیشترین سهم از کیک مواهب بازسازی سوریه را به بشقاب خویش منتقل کند و در زمینِ عراق نیز، با پروژه «جاده توسعه» و اتصال فاو به مدیترانه، امتیازات بزرگی به دست خواهد آورد. بدون شک، همه این بازی­های رقابتی، بدون مانع و دردسر پیش نخواهند رفت و سخت است از حالا، در مورد نتایج قطعی این هماوردی­ها، چیزی بگوییم. اما هر چه هست، نه تنها در حوزه­ی رسمی و دولتی، بلکه در عرصه­ی غیررسمی و خارج از دولت نیز، ترکیه امتیازات فراوانی به دست آورده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

۱. در یک بازه زمانی ۸ ساله یعنی از ۲۰۱۵ ال ۲۰۲۳ میلادی، شهروندان ایرانی در ترکیه ۳۸ هزار و ۱۵۹ واحد مسکونی و تجاری خریداری کرده­اند! (میانگین قیمت پرداخت شده برای هر واحد، عدد حیرت­برانگیز سیصد هزار دلار است!)

۲. ترکیه یکی از ۱۰ کشور برتر جهان در جذب دانشجویان خارجی است. بیش از ۲۸۰ هزار دانشجو در ترکیه در حال تحصیل هستند. دانشجویان سوریه، آذربایجان، ایران، ترکمنستان، مصر، سومالی و قزاقستان، در لیست بیشترین دانشجویان خارجی مقیم ترکیه هستند و بیش از ۵۰ هزار نفر دانشجوی آفریقایی در ترکیه حضور دارند. هر دانشجوی خارجی در ترکیه، سالانه به طور میانگین ۱۰ هزار دلار پول خرج می­‌کند. توجه به نکات بالا، این واقعیت را به یادمان می‌آورد که ترکیه با وجود همه مشکلات، به شکل هدفمند و دارای برنامه حرکت کرده و برای ایران و دیگر کشور‌های منطقه، به رقیبی تبدیل شده که به مراتب، توانمندتر از دو دهه پیش است.

در پایان لازم است به این نکته اشاره کنم که ترکیه، با وجود همه مزیت‌­های ارزشمند و شایان توجه و پیروزی‌­هایی که در این دو دهه به دست آورده، کشوری نیست که در همه حوزه‌­ها در مسیر توسعه و رشد روزافزون باشد. خیر. ترکیه در حوزه توسعه سیاسی و دموکراسی، دچار پسرفت جدی شده است. در بحث تفکیک قوا و استقلال قوه قضائیه تعریفی ندارد، تورم و فقر به حد کم‌­سابقه رسیده، مبارزه با فساد مالی در سطح قابل قبولی نیست و پاسخگویی دولت به نیاز‌های مردم در حوزه آموزش عمومی و خدمات بهداشت و درمان هم در حد مطلوبی نیست.

با این حال، فراموش نکنیم که ترکیه برخلاف ایران، دارای منابع ارزشمند نفتی نیست. تنها در سال ۲۰۲۲ میلادی، دولت اردوغان بیش از ۹۵ میلیارد دلار از اعتبارات کشورش را صرف واردات انرژی کرده و این به خودی خود، یکی از دلایل عمده تورم و بحران اقتصادی در ترکیه است. در نتیجه باید گفت؛ ترکیه با وجود مشکلات و آسیب­‌هایی که به شکل اجمالی مورد اشاره قرار گرفت؛ توفقیات قابل توجهی دارد که باید از آن درس گرفت.