۱۰ نکته جالب پیرامون زندگی نامه و آثار خواجه عبدالله انصاری

ابو اسماعیل عبدالله بن منصور محمد معروف به خواجه عبدالله انصاری (Khajeh abdollah Ansari)، «پیر هرات» و «پیر انصار» و «انصاری هروی»، ادیب، شاعر و عارف صوفی مسلک قرن پنجم هجری بود. او هم مفسر قرآن، محدث و استاد اخلاق بوده است و هم در سخنوری، به خصوص در مدح و ثنای خدا به زبان‌های عربی و فارسی مشهور است. چنانچه مایل باشید با اسرار و ناگفته های زندگی این عارف ادیب و کتاب های به جای مانده از او آشنا شوید با ما همراه شوید.

بیوگرافی کامل خواجه عبدالله انصاری

1- خانواده و اجداد خواجه عبدالله انصاری

پدر او «ابومنصور انصاری» از فرزندان ابوایوب انصاری است که حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌ علیه‌ و آله‌ و سلم هنگام هجرت به مدینه، در منزل او وارد شدند همچنین مادرش نیز از مردم بلخ بود.

2- دیدار با عرفای هم عصر خود

خواجه دو بار عزم سفر حج نمود یکبار از ری و بار دیگر تا بغداد سفر کرده و بازگشت در این سفرها بود که به دیدار شیخ ابوالحسن خرقانی موفق گردید. شیخ می‌گفت «پروردگار چه در حجاز و چه در خوارزم حاضر است. خواجه عبدالله خود می گوید: "اگر من خرقانی را ندیدمی، حقیقت ندانستمی و همواره این با آن در می آمیختمی، یعنی نفس با حقیقت. خرقانی نیز با دیدن خواجه عبدالله که جوانی پرشور و هوشمند بود، او را گرامی داشت و خواجه عبدالله در این مورد می گوید: "مریدان خرقانی مرا گفتند که سی سال است که تا با وی صحبت می داریم. هرگز ندیده ایم که کسی را چنان تعظیم کند که تو را و چنان نیکو داشت که تو را. یکبار نیز با ابوسعید ابوالخیر دیدار و مباحثه داشته‌ است.

3- نگرش خواجه عبدالله انصاری نسبت به تفکرات فلاسفه زمان خود

خواجه عبدالله انصاری با فلاسفهٔ زمان خود و تفکرات آن‌ها موافق نبود و عبدالحسین زرین‌کوب در کتاب جست و جو در تصوف از فتنهٔ عظیمی سخن می‌گوید که پس از آمدن یک واعظ با افکار فلسفی در ماه رمضان به هرات ایجاد شد و با افروخته شدن خشم پیر هرات از کلام وی، مردم بر واعظ شوریدند و خانه‌اش را آتش زدند.

4- نابینایی، پیری و وفات خواجه عبدالله انصاری

نابینایی هر دو چشم خواجه در سن هفتاد سالگی برای وی که عمری به آموزش و آموختن خو کرده بود بسیار گران آمد، اما همچنان به فعالیت ارشاد شاگردان ادامه می‌داد و مطالب را به آن‌ها املا می‌نمود.

خواجه عبدالله انصاری بعد از یک عمر آموزش، بحث، ارشاد و پس از تحمل چندین نوبت تبعید و حبس، عاقبت در سحرگاه جمعه ۲۲ ذی‌الحجهٔ سال ۴۸۱ هجری در سن هشتاد و پنج سالگی در زادگاهش در هرات درگذشت.

5- محل دفن پیر هرات و علت نامگذاری آن منطقه به نام گازرگاه

در شمال شهر هرات، در دامن فراخ کوه، منطقه سرسبز و زیبای «گازرگاه» واقع شده که «خواجه عبدالله انصاری» در آن جا آرمیده است. آنگونه که «رسول پویان» در کتاب «جغرافیای عمومی هرات» نوشته است: بعضی بدین نظرند که چون زیارتگاه خواجه عبدالله انصاری در آنجا بوده و هر کسی که بدانجا می‌آمده گناهانش پاک می‌شده، به این سبب آن را گازرگاه (گازرستان و یا رختشوی خانه) نامیدند.

در این باب مولانا «عبدالرحمن جامی» شعری دارد:

گازرگهی است تربت او کاب مغفرت

در ساحتش سفید کند نامه سیاه

برخی نیز بر باور هستند که به دلیل رفت و آمد زیاد مردم به زیارت پیر هرات، آن را گذرگاه گفتند.

گفته شده است که موی مبارک پیامبر اسلام هم در این بنای معنوی قرار دارد و از این لحاظ بر ارزش معنوی این مکان افزوده شده است.

معماری آرامگاه خواجه عبدالله انصاری

لوح مرمرین آرامگاه پیر هرات از دوره «سلطان ابو سعید» است و سنگ بسیار نفیس و ارزشمند 7 قلم که از عجایت صنعت حجاری قلمداد می‌شود، یادگار عهد «سلطان حسین بایقر» است.

ایوان بزرگ مشرقی مزار حضرت خواجه به دست شاهرخ میرزا تیموری در سال 829 قمری احداث شد که هنوز پا برجاست.

شخصیت های مدفون در منطقه آرامگاه پیر هرات 

در منطقه زیارت پیر هرات چندین شاعر، عالم و شخصیت‌های مشهور هرات آرمیدند. طبق نوشته «ولی شاه بهره» در کتاب «هرات نگین خراسان»، علاوه بر مزار خواجه عبدالله انصاری، «شیخ عمو»، «ابونصر خباز»، «ابولحسن سوهان»، «عبدالله غور بنج»، «غریب میرزا»، «امیر دوست محمد خان» و بسیاری دیگر از مفاخر و مشاهیر زبان و ادب عرفان فارسی در این مکان آرمیدند.

آثار خواجه عبدالله انصاری

خواجه عبدالله انصاری شعر هم ‌سروده است، اما عمده شهرت وی به جهت رسالات و کتب مشهوری است که تألیف کرده ‌است و از آن جمله ‌است ترجمه املاء طبقات‌ الصوفیه سلمی به لهجه هروی و تفسیر قرآن که اساس کار میبدی در تألیف کشف‌الاسرار قرار گرفته ‌است. از رسائل منثور او که به نثر مسجع نوشته مناجات‌نامه، نصایح، زادالعارفین، کنزالسالکین، قلندرنامه، محبت‌نامه، هفت ‌حصار، رساله دل و جان، رساله واردات و الهی‌نامه و صد میدان و مصیبت نامه را می‌توان نام برد. خواجه با نثری شاعرانه و شعری منثور، تحول شگرفی در ادبیات فارسی ایجاد کرد و با آمیزش نثر و شعر، مبدع گونه‌ای جدید از نثر موزون و آهنگین شد. 

۶- مناجات نامه، شاهکار ادبی و عرفان

مناجات‌نامه امروزه در میان عموم مردم، معروف‌ترین کتاب خواجه عبدالله انصاری به شمار آمده و بنا بر روش و مدل این کتاب، مناجات‌ نامه‌های دیگری نیز نگاشته شده است. این کتاب برای اقشار مختلف قابل استفاده است. هم انسان‌های عارف و خواص می‌توانند از این کتاب استفاده کنند و هم مردمانی با معلومات کم‌تر. این کتاب، فاقد هرگونه باب­بندی و فصل­بندی است. این مناجات­ ها که در حقيقت بيان آزادانه فکری دريافت­های پير هرات و راز و نياز بنده ايست که جانش از شور و شوق و عشق لبريز است و از آن حالاتيست که به گفته پير هرات در آن، ميان بنده و الله، چيزی و کسی نمی­ گنجد. این کتاب قالب نثری مسجع و موزون دارد؛ ازاین رو، هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی، اثری ارزشمند است. وی نخستین نویسنده‌ای است که معانی بلند عرفانی را در قالب نثر مسجع بیان داشته است. سجع­ پردازی این اثر، بیشتر به شیوه کلمات قصار و نزدیک به شعر است. اکثر مناجات‌ها و برخی از قطعات آن‌ها، علاوه بر موسیقی بیرونی، از موسیقی درونی نیز برخوردار است و در آنها آهنگ خوش کلام و معانی بلند عرفانی و دینی در هم آمیخته است. خواجه عبدالله انصاری در این کتاب در حوزه نثر مسجع بسیار هوشمندانه کرده است. او هیچ­گاه برای ایجاد ریتمیک بودن و پویایی که در مسجع بودن خودش را نشان داده است، دست به گزافه­ گویی نزده است و از اصول نوشتار خویش خارج نشده است و همه این­ها نشان­ دهنده استواری متن اوست. او نخست مفهومی را در قالب نثر سلیس و روان و درعین حال موزون آورده است و سپس همان را در قالب شعری دلکش بیان کرده است؛ به گونه‌ای که نه تنها گسستگی‌ میان اجزای کلام واقع نمی‌شود، بلکه حفظ رابطه فنی و معنایی نظم و نثر، بر زیبایی و دلنشینی کلام افزوده است.

۷- تفسیر ادبی و عرفانی قرآن

تفسیر عرفانی خواجه بر قرآن کریم از دیگر آثار وی است که متاسفانه اصل این اثر مهم موجود نیست و چهل سال بعد از مرگ خواجه در سال 520 قمری شیخ رشیدالدین ابوالفضل میبدی بر اساس این تفسیر اثری با نام  کشف الاسرار و عده الابرار که به تفسیر هروی شهرت دارد، منتشر را کرد.

۸- شرح طبقه بندی شده مقامات عرفانی در کتاب صد میدان

صد میدان کتابی به زبان فارسی در عرفان اسلامی، عرفان عملی و سیر و سلوک از خواجه عبدالله انصاری است. وی این کتاب را در سال ۴۴۸ ه. ق. نوشت. برخی معتقدند خواجه عبدالله نخستین فردی است که مقامات عرفانی را در کتابی به صورت منظم و طبقه‌بندی شده گردآوری کرده است. او برای هر یک از این مقامات تعریف مختصری و مراحلی شرح می‌دهد که تشکیل دهندهٔ هزار مرحله و مقامی است که سالک راه حقیقت باید طی کند تا به هدف خود برسد. تعدادی از عرفای پس از خواجه عبدالله نیز از همین سبک استفاده بهره گرفته و مقامات سلوکی را با تغییراتی طبقه‌بندی، دسته بندی و تقسیم بندی کرده و شرح می‌دهند.

۹- تعلیم عرفان عملی و اخلاق با کتاب منازل السائرین

منازل السائرین کتابی از خواجه عبدالله انصاری و از مهمترین آثار در زمینه عرفان عملی و سیر و سلوک است و مدت ها در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده است. در این کتاب پیرامون صد مقام که فراروی سالک الی الله قرار دارد، بحث شده است. خواجه عبدالله در سال ۴۴۸ق. کتاب صد میدان را تألیف و ۲۷ سال پس از آن، منازل السائرین را املا کرد. این کتاب با صد میدان، در ۵۱ میدان مشترکند. منازل السائرین با یقظه و سپس توبه شروع شده و به توحید می‌انجامد. شرح سلیمان بن علی تلمسانی و کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی از مهمترین شرح های بر این کتاب است. امام خمینی ره منازل السائرین را در محضر آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی فراگرفت و سال ها درس اخلاق خود را در حوزه علمیّه بر پایه آن کتاب ایراد کرد. متن عربی این کتاب به همراه ترجمۀ فارسی آن توسط عبدالغفور روان فرهادی در انتشارات مولی تهران منتشر شده است. در این چاپ ابواب علل المقامات و صد میدان با متن کتاب منازل تطبیق داده شده و هر یک از منزل‌ها از روی دیگر آثار خواجه شرح شده است.

۱۰- مجموعه سخنان خواجه عبدالله انصاری در مجالس وعظ گردآوری شده در کتاب طبقات صوفیه

کتاب طبقات صوفیه یا «طبقات‌الصوفیه» دربردارنده‌ سخنان خواجه عبدالله انصاری در مجالس وعظ است که توسط شاگردان او گردآوری و مکتوب شده است. طبقات صوفیه به‌دلیل زبان ادبی ویژه‌ خود و معنا و مفهوم نهان در واژگان آن، از جمله مهم‌ترین و برجسته‌ترین آثار خواجه عبدالله انصاری و حوزه‌ی عرفان به شمار می‌رود. خواجه عبدالله برای بیان آنچه بر او عیان و از دیدگان دیگران نهان بوده، از حکایت و قصه و مناجات و ثنا بهره گرفته است و حاصل کتابی است بسیار پرمعنا و دلکش.

سخن آخر:

خواجه عبدالله انصاری معروف به پیر هرات عارف و ادیب قرن ۵ هجری است که با خلق شاهکارهای ادبی همراه با مضامین عرفانی نامش را در تاریخ فرهنگ و ادبیات ایران ماندگار کرده است. افراد بسیاری با کتاب های او سیر و سلوک را طی کردند و عرفای پس از اون نیز با تاسی از او کتاب های عرفانی خود را به شیوه وی نوشتند. عموم مردم نیز مناجات های او را در مناجات نامه خوانده اند و اغلب با آن ها ارتباط مطلوبی برقرار کرده اند. شما نیز می توانید تجربه های ناب و دلنشین خواندن این مناجات را با سایر کاربران در میان بگذارید تا همگی از این حس خوب بهره ببریم.