خشکسالی در ایران کی تمام می‌شود؟

خشکسالی در ایران با کم بارشی و افزایش دما از سال 72 آغاز شده است. تغییر اقلیم باعث شده تا تناسبی که در گذشته بین دوره‌های خشکسالی و ترسالی در ایران وجود داشت، از بین برود و فراوانی و طول دوره‌های خشکسالی از ترسالی بیشتر شود. براساس شاخص خشکسالی SPI (شاخص بارش استاندارد) ما از سال ۱۳۷۲ به بعد به جز سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ همواره در کشور خشکسالی قرار داشته ایم.

اما اینکه دوره خشکسالی در ایران کی به پایان می رسد یا چه راهکارهایی برای مدیریت آن وجود دارد مساله ای است که می توانید در این گزارش بخوانید. در این گزارش سعی کردیم به سوالاتی مثل از چه زمانی ایران دچار خشکسالی شد؟ سال 1402 ایران دچار خشکسالی می شود؟ بزرگترین خشکسالی در ایران چه زمانی بوده است؟یا مهم ترین پیامد خشکسالی در ایران چیست؟ پاسخ دهیم.

خشکسالی چیست؟

به طور خلاصه، خشکسالی به دوره‌ای از شرایط خشک‌تر از حد معمول ناشی از کمبود بارندگی اشاره دارد. خشکسالی پدیده پیچیده‌ای است که می‌تواند برای هفته ها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها ادامه داشته باشد و اغلب پیامد‌های گسترده‌ای برای جمعیت‌های انسانی و اقتصاد کشور‌های مختلف به همراه دارد.

دانشمندان به طور کلی خشکسالی را به چهار دسته تقسیم می‌کنند. آن چه به عنوان خشکسالی هواشناسی شناخته می‌شود پس از یک دوره طولانی الگو‌های آب و هوای خشک و باران و بارش برف کم‌تر از حد متوسط رخ می‌دهد.

هنگامی که سطح رودخانه ها، مخازن و آب‌های زیرزمینی به دنبال آن کاهش می‌یابد خشکسالی هیدرولوژیکی رخ می‌دهد. خشکسالی کشاورزی زمان رخ می‌دهد که کمبود رطوبت در خاک بر گیاهان و محصولات زراعی تاثیر بگذارد.

در نهایت، زمانی که کمبود آب بر عرضه و تقاضای کالا تاثیر می‌گذارد برای مثال، با ایجاد اختلال در حمل و نقل یا تولید انرژی ان نوع خشکسالی را خشکسالی اجتماعی – اقتصادی قلمداد می‌کنند.

بزرگترین خشکسالی های ایران چه زمانی بوده است؟

«چنان قحط‌سالی شد اندر دمشق/ که یاران فراموش کردند عشق» این شعر حضرت سعدی در کنار ماجرای یوسف پیامبر (ع) و قحطی مصر، شاید نخستین آشنایی ما از مفهوم خشک‌سالی باشد که با آن در کتاب‌های درسی دوران دبستان آشنا شدیم و در این سال بی‌باران به یاد می‌آوریمش. اما ایران به چشم خود سال های تلخ زیادی از خشکسالی و قحطی دبده است.

برای ایران سه دوره قحطی بزرگ نوشته‌اند که در آن‌ها، سوای خشک‌سالی به سبب وجود مردار و لاشه فراوان، طاعون و وبا هم یکه‌تازی می‌کند. یکی از این قحطی‌ها به سال ۱۲۸۸هجری قمری رخ می‌دهد. در توصیف این قحطی گفته‌اند: «گرانی که آدم‌خوری باب گشت/ هزار و دویست است و هشتاد و هشت.» حکایت است که در تهران جنبنده‌ای زنده نمانده بوده تا خورده شود آنچنان که مردم به علف‌خواری و سپس به خاک خوری روی می‌آورند، ولی زمین چنان بخیل می‌شود که گویی مرده در خاک نمی‌رفته بلکه از خاک می‌جوشیده است. آنان که دل داشته و بیمشان نبوده ابتدا برای زنده ماندن کودک خواری را باب می‌کنند وسپس مرده‌خواری در همه بلاد قحطی زده ایران رواج می‌یابد. مکتوبات تاریخی از این سال با عنوان «سال وبا»، «قحطی بزرگ» و «مرگ سیاه» یاد کرده‌اند.

دومین قحطی بزرگ، قحطی سال‌های جنگ جهانی اول است و سومین‌شان هم در طی سال‌های جنگ جهانی دوم رخ می‌دهد. دکتر «محمدعلی مجد» تلفات قحطی جنگ جهانی دوم در ایران را حدود ۴ میلیون نفر برآورد می‌کند. این در حالی‌است که «ویلیام مورگان شوستر» جمعیت ایران در این ایام را ۱۳ میلیون نفر برآورد می‌کند.

آثار تغییر اقلیم با افزایش دما و کاهش باران

از تبعات و آثار تداوم خشکسالی که از تغییر اقلیم حکایت دارد، به این موارد اشاره کرد:

بر اساس شاخص SPEI که علاوه بر بارش، تبخیر و تعرق، اثر دما را نیز لحاظ می‌کند، کشور ما همواره در خشکسالی است.
• برخی پارامترهای اقلیمی کشور در ۵۰ سال اخیر تغییر کرده اند برای نمونه، دما در هر دهه به طور متوسط حدود۴/۰ درجه افزایش یافته و به تبع آن تبخیر نیز افزایش یافته است.
• میانگین بارش تجمعی کشور نیز در پنج دهه اخیر از ۲۵۰ به حدود ۲۰۰ میلی متر در دهه اخیر کاهش پیدا کرده است.

تبعات این خشکسالی‌ها چیست؟

آب در سه بخش شرب، کشاورزی و صنعت مصرف می‌شود، بیشترین مصرف هم برای کشاورزی است، طبیعتاً کمبود آب اثر جدی بر روی تولید محصولات کشاورزی و امنیت غذایی دارد، از طرفی کمبود آب می‌تواند تبعات اجتماعی گسترده ایجاد کند، مثلاً مردم در استان‌های مجاور را نسبت به یکدیگر درخصوص حقابه استان خودشان بدبین کند. قطعا کمبود آب در توسعه صنعت تاثیر دارد، اگر آب نباشد کارخانه‌ای تاسیس نمی‌شود. اما یکی از تبعات مهم کمبود آب مهاجرت جمعیت است، اگر کشاورزی نتواند نیازهای خودش را تامین کند قطعاً به فکر مهاجرت به شهرهای صنعتی و بزرگ می‌افتد و ممکن است وارد شغل‌های خدماتی و حاشیه نشینی شود.

خشکسالی در کدام مناطق ایران شدیدتر است؟

مناطق شمالی سیستان‌وبلوچستان و استان کرمان، بخش‌های مهمی از مناطق مرکزی کشور که چالش آب دارند مانند شرق استان اصفهان، استان مرکزی، استان قم، این شهرها درخصوص آب چالش جدی دارند. همین‌طور در سال‌های اخیر استان خراسان رضوی با مشکلات کمبود آب مواجه شده است، در نتیجه این مناطق مستعد هستند که به بیابان تبدیل شوند. البته اگر به استان‌های غربی بی‌توجهی شود و اقدامات سریع در بخش‌های شرب، کشاورزی و صنعت انجام نشود آن‌ها هم در وضعیت مشابه قرار می‌گیرند.

راهکارهای مدیریت خشکسالی چیست؟

برای این که در شرایط بحرانی تغییر اقلیم که با گذشت هر سال شرایط بهتر نمی شود،چه باید انجام داد، پاسخی است که ما برای یافتن آن به رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور رفتیم. مهندس احد وظیفه چند راهکار را پیش روی ما می گذارد:

1. در دنیا برخی اقدامات از جهات محلی، ملی و جهانی همچون کاهش گازهای گلخانه ای (کربن و متان) مورد توجه قرار گرفته است. اگرچه بسیاری از کشورهای صنعتی و اقتصادی همچون آمریکا، چین، آلمان و... به دلیل رویکردهای توسعه ای که داشتند بیشترین میزان آلایندگی را داشتند و همچنان دارند. البته ما هم به دلیل نفتی بودن در این فرایند بی اثر نبوده ایم و همین حالا هم جزو 10 کشور تولیدکننده گاز گلخانه ای هستیم.
2. آن طور که دنیا تا 2030هدف گذاری کرده که 45 درصد مصارف الکتریسیته از منابع پاک تولید شود، ما هم باید با این رویکرد به سمت و سوی اقتصاد کم کربن حرکت کنیم. در این راستا دولت باید به حوزه تولید برق از خورشید که مزایای کارآفرینی گسترده نیز دارد، ورود جدی کند. همان طور که بسیاری از کشورهای توسعه یافته در این زمینه مشوق های ارزنده ای برای سرمایه گذاران تعیین می کنند، ما هم باید از این تجربه ها بهره ببریم چرا که در دسترس ترین اقدام در حوزه مصرف بهینه از انرژی نیز هست.
3. عمده مصرف‌آب کشور دربخش کشاورزی رقم میخورد.ما باید بتوانیم با سیاست گذاری های بهنگام به سمت توسعه الگوهای کشت متناسب با اقلیم کشورمان حرکت کنیم که مواردی از محصولات کشاورزی در دستورکار قرار گیرد که هم از نظر اقتصادی معقول است و هم از جهت مصرف آب با اقلیم ما سازگار باشد. بی شک شرایط آبی کشور ما روز به روز در حال محدودتر شدن است و چاره ای جز ایجاد تدابیر ویژه متناسب با این وضعیت نداریم.
4. در بخش خانگی نیز باید مقررات احداث ساختمان ها به گونه ای باشد که بهینه ترین شکل انرژی را برایمان ایجاد کند، متاسفانه اکنون مقررات لازم برای این که شرایط استانداردی از نظر کارآمدی انرژِی داشته باشیم آن طور که باید، رعایت نمی شود. نباید ساختمانی را بسازیم که دیوارها و سازه تبادل انرژیِ با محیط بیرون را طوری رقم بزند که در زمستان نیاز به مصرف بیشتر انرژی گاز و برق پدید آورد و در تابستان هم با جذب بیش از اندازه گرما، باعث افزایش مصرف آب و برق شود.
5. توجه به مدیریت بحران آب در برنامه هفتم توسعه که همین روزها در مجلس در حال بررسی است، یک نیاز اساسی و لازم است. باید بپذیریم که مسئله آب در بخشی از کشور به یک چالش امنیتی تبدیل شده و باید برای آن در سطح کلان برنامه ریزی دقیق تری تدبیر کرد.
6. تجدیدنظر در سیاست های صادراتی در کشاورزی به ویژه بازنگری در برخی محصولات پرآب بر و واردات اقلامی که در کشور، آب زیادی مصرف می کند.

آیا سال 1402 خشکسالی خواهد بود؟

در روند اقلیم بارشی تا سال ۱۴۳۰ یک فرم نوسانی مناسب قرار گرفته و بارش ها در هر ۴ تا ۵ سال به صورت نرمال و یا بالاتر از نرمال خواهد بود.

اگر روند منحنی این تغییرات را با میانگین مقایسه کنیم و در یک شکل سه بعدی نشان دهیم در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲ بارشی میانگین و بالای میانگین و یک سال در آن حالت اوج (فرین) دیده می‌شود و در سال‌های ۱۴۰۲ تا ۱۴۰۳ سال‌های کم بارشی یا می‌توان گفت خشکسالی ضعیفی خواهد داشت و این شکل هارمونیکی تقریباً تا سال ۱۴۳۰ ادامه خواهد داشت.

بهترین راهکار برای مدیریت خشکسالی چیست؟

در بارش‌های لحظه‌ای شدید و یا در حالت سیستماتیک، بسیار گسترده بوده و دولتمندان به خصوص مدیران استانی موظف هستند که پیش بینی‌های لازم را برای مهار کردن و انباره کردن آب‌های جاری در مخازن‌های در دستور کار قرار دهند تا در سال‌های کم بارش، بتوانیم از آن به بهتریم صورت استفاده کنیم.

سخن آخر

 در این گزارش با پدیده خشکسالی و پیامدهای آن در ایران آشنا شدیم. تهدیدها و فرصت های پیش رو بخصوص در دوران ترسالی را شناختیم اما باید بدانیم زمانی می‌توان خشکسالی را پایان یافته دانست که آبخوان‌های کشور احیا شده باشند، نشانه ملموس احیای آبخوان‌ها این است که ما در چاه‌های حفرشده در سراسر کشور به اندازه دهه‌های گذشته آب مشاهده کنیم تا اگر در یک سال، کشور دچار کم‌بارشی شد، بتوانیم با برداشت از چاه‌ها کسری بارندگی را در همان سال جبران کنیم. اما در حال حاضر میزان مصرف آب در ایران آن‌قدر زیاد شده است که حتی اگر در یک سال شاهد بارندگی نرمال باشیم، پس به جز امیدواری به ادامه دار بودن بارندگی ها باید در مصرف آب و برداشت آن از سفره های زیرزمینی دقت  لازم را داشت. اینجا مسئولیت تک تک ما مردم  این کشور سنگین تر از پیش است.

حالا که با مساله خشکسالی در ایران بیش از پیش آشنا شدید فکر می کنید ایران بتواند از این دوران خشکسالی سر سلامت بیرون ببرد؟ نظرات خودتان را با ما در قسمت نظرسنجی به اشتراک بگذارید.