در ویژه نامه های عید سال های پیشین خبرآنلاین به تفسیر مفهوم عید از نگاه امام موسی صدر پرداختیم: مفهوم عمیقی که در جایگزینی گوسفندی به جای اسماعیل نهفته
و نیز در تحلیل دیگری به فهمی از عید قربان و چهار ضلع از وضعیت جهان اسلام را تشریح کردیم.
در این گزارش خبرآنلاین بیشتر به تعاریف روایی و ریشه های تاریخی این عید پرداخته ایم. عیدی که در حقیقت قربانی کردن آن، عید وظیفه انسان در برابر نیازمندان است.
عید قربان یا گوسپندکُشان (به نقل از فرهنگ دهخدا) را به عربی «عید اضحی» می گویند، چرا که اضحی جمع ماده ضحی به معنی ارتفاع روز و امتداد نور آفتاب است و هنگامی که خورشید بالا می آید (قبل از ظهر)، آن موقع را ضحی گویند، چنانچه در قرآن کریم آمده است: والشمس و ضحیها (قسم به خورشید و چاشتگاه آن) و چون حجاج موقع بالا آمدن آفتاب قربانی می کنند و قربانی را اضحیه یا ضحیه گویند بدین سبب روز دهم ذی الحجه را که قبل از ظهر آن، عمل قربانی انجام می شود «عید اضحی» می گویند.
عید در لغت از ماده عود؛ به معنای بازگشت است؛ لذا به روزهایی که مشکلات از قوم و جمعیتی بر طرف می شود و به پیروزی‌ها و راحتیهای نخستین بازگشت می‌کنند، عید گفته می شود. همچنین واژه قربان از ماده قرب؛ به معنای نزدیک بودن است. بر این اساس با توجه به این که شخصی که قربانی می‌کند، در نظر دارد بدین وسیله به خداوند متعال تقرب بجوید، این عمل را قربانی می‌گویند.
مراسم عید
برگزار کردن مراسم قربانی در این عید بر همه واجب نیست و تنها بر زائران کعبه در مراسم حج واجب است، اما بسیاری از مسلمانان در سراسر جهان در این روز، گوسفند، گاو یا شتری را قربانی کرده و گوشت آنرا بین همسایگان و مستمندان تقسیم می‌کنند.
حاجیان در این روز پس از به پایان رساندن مناسک حج، حیوانی را ذبح می‌کنند و پس از قربانی آنچه بر آنان در حال احرام، حرام شده بود – مانند نگاه کردن در آینه، گرفتن ناخن و شانه زدن مو -، حلال می‌گردد و با توجه به اینکه حج، یکی از عبادتهای بسیار مهم در اسلام است، توانایی به انجام رساندن آن نیز برای هر مسلمانی بسیار شادی آور است، در نتیجه، روزی که پس از انجام وظایف سنگین حج، به عنوان جایزه الهی و اتمام احرام پیش می‌آید را عید می‌دانند.
همچنین در روایت‌های مکرری نقل شده که در روز عید قربان، قربانی کنید تا یتیمان و گرسنگان و نیازمندان نیز به خوراک برسند.
اسرار و حکمت قربانی
۱- فدا کردن مال و انفاق آن در راه خدا است.
۲- کشتن حیوان اشاره به کشتن نفس اماره است و مرد خداشناس با شمشیر برنده عقل و ایمان، حیوان نفس را که دائماً وی را به کارهای زشت وا می دارد مقتول سازد و خانه دل را از لوث نفس لئیم پاک گرداند و آن را در راه حق و پیشگاه محبوب قربانی کند و حج اکبر نماید که اگر نفس اماره و خواهش های او کشته نشود و آرام نگیرد هرگاه تمام نعمت ها و ثروت‌های دنیوی در اختیارش باشد و زمین و آسمان را ببلعد باز هم سیر نمی شود و ندای هل من مزید دارد.
با توجه به اینکه حضرت ابراهیم (ع) از سوی خداوند متعال مأمور شد تا فرزندش اسماعیل (ع) را قربانی کند، پس از سربلندی از آن امتحان، خداوند گوسفندی را فرستاد تا وی آن را به جای فرزندش قربانی کند، بر این اساس سنت ابراهیمی به نام قربانی کردن شکل گرفت.
عید قربان در قرآن و روایات
ماده «قرب» که واژه قربان ریشه در آن دارد، بسیار در قرآن آمده است، اما کلمه «قربان» در قرآن، دو بار آمده است. واژه «عید» در قرآن تنها یک بار به کار رفته است: عیسی بن مریم (ع) به خداوند سبحان عرض کرد: «خداوندا! پروردگارا! از آسمان مائدهای بر ما بفرست! تا برای اول و آخر ما، عیدی باشد، و نشانه ای از تو، و به ما روزی ده که تو بهترین روزی دهندگانی».
برخی از کلمات در قرآن آمده که ماده «قرب» در آن نیست، اما در روایات و به دنبال آن در تفاسیر، از آن به روز عید قربان، قربانی و … تعبیر و تفسیر شده است. برخی مفسران در تفسیر «شاهد» و «مشهود»، سخنان بسیار دارند که بعضی، آنها را تا سی وجه شمردهاند؛ از جمله آن که گفته اند: شاهد، روز عید قربان و مشهود، روز عرفه است. همچنین در آیه: «و الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ»، از جابر از رسول خدا (ص) نقل شده: منظور از «الشّفع»، روز عید قربان است و منظور از «الوتر»، روز عرفه، است.
درباره آیه «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ» در سوره کوثر نیز اکثر مفسران گفته اند که مراد از صلاة در این آیه، نماز عید قربان است و مراد از نحر در «وَ انْحَرْ»، کشتن حیوانی است که از واجبات حج است یا منظور قربانی کردن است که سنت است و بعضی گفته اند که مراد از صلاة، نماز بامداد روز عید قربان است و از نحر، قربانی کردن؛ زیرا که پیغمبر (ص) در روز عید قربان، اول قربانی می کرد و بعد از آن نماز بامداد می گذارد، پس در این آیه خدای تعالی به آن حضرت امر کرد که اول، نماز مذکور را به جای آور، بعد از آن قربانی کن.
در روایات اسلامی از ائمه معصوم ضمن تأکید بر فضیلت روز عید قربان، به قربانی کردن نیز توصیه شده است. امام موسی بن جعفر (ع)، از پدرش حضرت امام جعفر صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: علی بن ابی طالب (ع) می گوید: خوشش می آمد از مردی که خود را در طول سال، در چهار شب، [برای عبادت]، فارغ می نماید: شب فطر، شب قربان، شب نیمه شعبان، اولین شب از ماه رجب.
سنت پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) در عید قربان
عید قربان به عنوان یکی از اعیاد بزرگ اسلامی، اعمال و آدابی دارد از جمله آنکه روایت شده است که رسول خدا (ص) در عید فطر و قربان -هر اندازه هوا سرد و یا گرم بود-، بُرد می پوشید و عمامه به سر می نهاد. همچنین رسول خدا (ص) روز عید فطر و قربان، وقتی برای نماز عید خارج می شد، صدایش را به تکبیر بلند می کرد. همچنین امام صادق (ع) در حدیثی فرمود: سنت بر آن جاری شده که آدمی روز «عید فطر»، قبل از رفتن برای خواندن نماز عید در مصلّی، و در «عید قربان» بعد از آن، افطار کند.
قربانی کردن برای کسانی که در حج حضور ندارند یک سنت و عمل مستحبی است، ولی تأکید زیادی بر انجام آن شده است. در روایتی چنین آمده است که امّ سلمه نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: ای رسول خدا (ص)، عید اضحی فرا می رسد، و من قیمت قربانی را در اختیار ندارم، پس آیا قرض کنم و قربانی کنم؟ فرمود: قرض بگیر؛ زیرا که آن قرضی ادا شده است.
در روایات آمده است که رسول خدا (ص) دو قوچ قربانی کرد، که یکی از آنها را به دست خودش ذبح نمود، بعد عرضه داشت: خدایا این از جانب من و از جانب کسانی از اهل بیتم که قربانی نکردند، و بعد دیگری را ذبح نمود و عرضه داشت: خدایا این از جانب من و از جانب کسانی از امتم که قربانی نکردند.
دعای قربانی
در منابع روایی آمده است که امیرالمؤمنین (ع) به هنگام ذبح قربانی عرضه می‌داشت: «بسم اللَّه وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مسلماً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ، إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، اللّهمّ منک و لک» یعنی « به نام خدا روی خود را به سوی کسی آوردم که آسمان‌ها و زمین را آفریده، در حالی که در دین خود خالص و مسلمانم، و من از مشرکان نیستم، همانا که نماز من، و عبادت و قربانیم، و زندگانیم و مرگم از آنِ اللَّه؛ پروردگار جهانیان است. خدایا این قربانی از تو و برای تو است»، سپس عرضه می‌داشت: «پروردگارا این قربانی از طرف پیامبر تو است»، آنگاه آن را ذبح می‌کرد، و قوچ دیگری را هم از سوی خود ذبح می‌نمود.
موارد مصرف قربانی
قربانی حج تمتع، دارای شروط و احکامی است از جمله اینکه قربانی کننده، گوشت قربانی را سه بخش نماید: بخشی را برای خوردن خویش نگه دارد، بخشی را هدیه و بخش سوم را صدقه دهد. همانگونه که از امام جعفر صادق (ع) نقل شده که از ایشان پرسیدند که با گوشت قربانی چه کنند؟ حضرت فرمودند که حضرت علی بن الحسین و حضرت امام حسن (علیهم السّلام)، یک سوم آن را برای همسایگان می‌فرستادند، یک سوم را به فقرا می‌دادند و یک سوم را برای اهل خانه نگاه می‌داشتند.البته برخی از فقها، دادن سهم فقرا را (در صورت امکان) لازم دانسته، اما دو مورد دیگر را مستحب می‌دانند.
2362