تجربه‌های موفق تکثیر یوز در اسارت/ تعلل منجر به انقراض یوز می‌شود
مرتضی پورمیرزای، مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی، درباره اخبار و نظرات وختلفی که اخیراً درباره احتمال راه‌اندازی جایگاه تکثیر در اسارت یوز در سمنان یا یزد مطرح شده گفت: در دست کم ۱۸ سالی که از حفاظت یوزپلنگ آسیایی می‌گذرد پروژه‌های متعددی برای بهبود شرایط زیستگاه‌های یوز تعریف شده بود. شاید نقطه عطف حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ایران، مطالعات و پایش‌های جمعیتی با کمک دوربین‌های تله‌ای باشد. از طریق این ابزار کلیدی برای اولین‌بار اطلاعات قابل اتکایی از کمینه تعداد افراد یوزپلنگ به دست آمد.
سازمان حفاظت محیط‌زیست در یک قدمی آغاز به کار ایجاد مرکز تکثیر در شرایط نیمه طبیعی در ایران قرار دارد. اعتماد و اعتقاد به خرد جمعی تا این لحظه از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست قابل ستایش است؛ هر چند باید دید آیا این پروژه با همان کیفیت مورد وفق اکثریت اجرا خواهد شد یا خیر
پورمیرزای تصریح کرد: در زیستگاه‌های جنوبی یوزپلنگ شامل استان‌های کرمان، یزد، اصفهان و خراسان جنوبی از ابتدای دهه ۹۰ تا کنون هیچ فرد جدیدی مشاهده و ثبت نشده است.
وی تشریح کرد: در برخی مناطق مانند پارک ملی کویر، پس از مطالعه در سال ۱۳۸۸ که تنها یک یوزپلنگ تشخیص داده شده بود، دیگر فرد جدیدی شناسایی نشد. در استان یزد افرادی که در ابتدای دهه ۹۰ زاده شده بودند، تنها افرادی بودند که در طول این دهه به صورت مستمر در مقابل دوربین‌های تله‌ای به ثبت رسیدند. همچنین در این دوره هیچگاه زادآوری دیگری در این استان مستند نشد. یوزپلنگ‌های شناسایی شده در پناهگاه حیات‌وحش نایبندان در استان خراسان‌جنوبی در ابتدای دهه ۹۰، آخرین یوزپلنگ‌هایی بودند که حضورشان در نایبندان مستند شد. علی‌رغم تلاش‌های انجام گرفته تا امروز، وضعیت حضور یوزپلنگ در کرمان و اصفهان همچنان گنگ و ناشناخته است. تنها یک تصویر از یوزپلنگ در اصفهان مقابل دوربین‌های تله‌ای به ثبت رسیده است. به دلایل مختلف، پایش مناطق تحت حفاظت در کرمان تنها یک‌بار انجام شد که نمی‌توان به آن استناد کرد. لاشه یافت شده از یوزپلنگی که در پاییز ۱۳۹۷ در کرمان به مرگ طبیعی تلف شد نیز مربوط به یوزپلنگی بود که پیش از آن، تنها در پناهگاه حیات‌وحش نایبندان در خراسان‌جنوبی به ثبت رسیده بود.
در زیستگاه‌های جنوبی یوزپلنگ شامل استان‌های کرمان، یزد، اصفهان و خراسان جنوبی از ابتدای دهه ۹۰ تا کنون هیچ فرد جدیدی مشاهده و ثبت نشده استمدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی گفت: البته شرایط در زیستگاه‌های شمالی یوزپلنگ متفاوت بوده است. از ابتدای دهه ۹۰ تا سال ۱۳۹۵ تصاویر متعددی از یوزپلنگ در استان‌های سمنان، خراسان شمالی و خراسان رضوی به ثبت می‌رسید. تصاویر به دست آمده از دوربین‌های تله‌ای و عکاسی‌های صورت گرفته توسط محیط‌بانان و حفاظتگران، نشان از زادآوری یوزپلنگ داشت.
پورمیرزای یادآور شد: در نیمه دوم دهه ۹۰، شرایط در زیستگاه شمالی نیز نگران‌کننده شد. پس از سال ۱۳۹۶، زادآوری در پناهگاه حیات‌وحش میاندشت به ثبت نرسیده است و آخرین‌بار تصاویری از یک فرد یوزپلنگ در سال ۱۳۹۷ به ثبت رسید که متأسفانه در آبان‌ماه همان سال در تصادف جاده‌ای تلف شد. در حال حاضر، ذخیره‌گاه زیستکره توران آخرین زیستگاهی است که کماکان گزارش‌های تأیید شده‌ای از زادآوری دارد.
حفاظت از زیستگاه، لازم اما ناکافی
مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی گفت: تجربه ۱۸ سال حفاظت نشان می‌دهد علی‌رغم تلاش‌های فراوان در راستای حفاظت از زیستگاه‌ها، جمعیت یوزپلنگ همچنان کاهش پیدا کرده است. در این شرایط، ایجاد جمعیت پشتیبان با بهره‌گیری از یوزپلنگ‌های در اسارت اهمیت ویژه‌ای دارد.
پورمیرزای تصریح کرد: ایجاد جمعیت پشتیبان در کوتاه و میان‌مدت می‌بایست تنها به عنوان تضمین حفظ ژن گونه در شرایط نیمه‌طبیعی مدنظر باشد و از اهمیت حفظ زیستگاه طبیعی و گونه‌های بومی آن نکاهد. بنابراین توجه به تکثیر افراد حاضر در اسارت به عنوان گزینه مکمل فعالیت‌های جاری حفاظتی در مناطق، کاملاً ضروری به نظر می‌رسد.
علی‌رغم تلاش‌های فراوان در راستای حفاظت از زیستگاه‌ها، جمعیت یوزپلنگ همچنان کاهش پیدا کرده است. در این شرایط، ایجاد جمعیت پشتیبان با بهره‌گیری از یوزپلنگ‌های در اسارت اهمیت ویژه‌ای داردوی تأکید کرد: تجربه رهاسازی یوزپلنگ‌ها در فنس‌های چندهزار هکتاری در کشور آفریقای جنوبی و تجارب معرفی مجدد در محدوده‌های فنس‌کشی نشده و وحشی در کشورهای نامیبیا و بوتسوانا وجود دارد که اطلاعات علمی آن‌ها به صورت شفاف در بخش ۲۰ کتاب Cheetahs: Biology and Conservation منتشر شده در سال ۲۰۱۸ منعکس شده است.
وی در پاسخ به نظراتی مبنی بر عدم توانایی یوزپلنگ‌های زاده شده در اسارت برای شکار و زندگی در طبیعت گفت: یوزپلنگ‌هایی که در مراکز مختلف تکثیر در کشور آفریقای جنوبی و به منظور نمایش و یا لمس توریست‌ها در اسارت متولد شده‌اند و عموماً به صورت دستی توسط انسان شیردهی شده‌اند، نه‌تنها موفق به شکار برای خود در محیط وحشی بوده‌اند، بلکه دارای فرزند شده و از فرزندان خود در مقابل شیر، پلنگ، سگ وحشی، کفتار و دیگر گوشتخواران نیز مراقبت می‌کنند.
پورمیرزای افزود: در برنامه Cheetah Metapopulation Management کشور آفریقای جنوبی جمعیت یوزپلنگ از ۲۴۱ فرد در ۴۱ منطقه حفاظت شده در سال ۲۰۱۱ به ۳۸۶ فرد در ۶۰ منطقه حفاظت شده در انتهای ۲۰۱۹ رسیده است.
مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی تأکید کرد: اخیراً تکثیر یوزپلنگ‌های آفریقای جنوبی در برنامه مشترک میان مؤسسات Ashia و Endangered Wildlife Trust در محدوده محصور ۱۲۰۰۰ هکتاری Kuzuko درون پارک ملی دولتی Addo Elephant آفریقای جنوبی اتفاق افتاده است که در حال حاضر پیشرو وحشی‌سازی یوزپلنگ‌های زاده شده در اسارت برای بازگشت به محیط آزاد و وحشی هستند. در مثال قابل توجه دیگر پارک ملی Mountain Zebra در آفریقای جنوبی جمعیت ۴ یوزپلنگ که سابقه تولد و زندگی در اسارت داشته‌اند، در طول ۵ سال ۲۹ توله به دنیا آورده‌اند. به دلیل محدودیت این پارک ملی ۲۴ هزار هکتاری در میزبانی تعداد بالای یوزپلنگ، زاده‌ها به طور مستمر به مناطق حفاظت شده دیگر منتقل شده‌اند تا با یوزپلنگ‌های مناطق دیگر جفتگیری کرده و جریان ژنی حفظ شود. تمامی این افراد در کنار دیگر گوشتخواران توانایی گذران زندگی و تولیدمثل یافته‌اند و به صورت کاملاً طبیعی و وحشی زندگی می‌کنند.
وی نتیجه گرفت: پروژه مدیریت فراجمعیت‌های یوزپلنگ در کشور آفریقای جنوبی منتج به اطلاعات ارزشمندی است که باید در مورد آن تعمق کرد. این پروژه با جابه‌جایی‌ها و معرفی‌های مجدد گونه به ذخیره‌گاه‌ها نه‌تنها جمعیت یوزپلنگ را در کشور خود افزایش داده است، بلکه پس از گذشت ۲ سال از معرفی موفق، ۲ فرد یوزپلنگ به کشور مالاوی، ۴ فرد دیگر نیز در جولای ۲۰۱۹ به این منطقه معرفی کرده است. زاده‌های متولد شده در شرایط نیمه‌طبیعی در حالی به صورت موفق به مالاوی معرفی شده‌اند که بیش از ۲۰ سال از انقراض یوزپلنگ در این منطقه می‌گذشته است.
لزوم پرهیز از اعلام آمارهای نادرست
مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی گفت: ذکر آمار موفقیت یا عدم‌موفقیت بدون مبنای علمی، مدیران و تصمیم‌گیران را برای برنامه‌ریزی‌های آتی با چالش مواجه می‌کند. هرچند هیچ تضمینی برای موفقیت زادآوری در پروژه‌های این‌چنینی وجود ندارد، اما می‌بایست برنامه‌ریزی و پیش‌بینی‌ها بر پایه علمی و مستدل واقع شود و از انتشار درصد موفقیت‌های غیرواقعی بر حذر بود.
پورمیرزای هشدار داد: تعداد یوزپلنگ در ایران به قدری کاهش یافته که رخدادهایی مانند تصادف، کشته شدن یک ماده و یا زنده‌گیری یک توله از جمعیت آزاد تأثیر چشمگیری در کاهش جمعیت این گونه خواهد داشت؛ همچنین با توجه به تراکم پایین یوزپلنگ‌ها در زیستگاه‌های ایران، این موضوع به راحتی گونه را به سمت انقراض در یک محدوده بزرگ از زیستگاه‌ها پیش خواهد برد.
وی یادآور شد: یوزپلنگ‌های در اسارت در ایران نسبت به زیرگونه آفریقایی که دوران شیردهی آن‌ها توسط انسان صورت گرفته و از تعلیمات مادر بی‌بهره بوده‌اند، شرایط به مراتب بهتری دارند. یوزپلنگ‌های در اسارت پردیسان همگی ماه‌های ابتدایی زندگی خود را در کنار مادر گذارنده‌اند و توانایی ابتدایی شکار گونه‌های کوچک همچون خرگوش را دارند.
پورمیرزای افزود: از سوی دیگر، مقایسه رقبای یوزپلنگ‌های آفریقایی مانند شیر با رقبای یوزپلنگ‌ها در زیستگاه‌های ایران، نشان می‌دهد رقبای یوزپلنگ‌ها در ایران خطر کم‌تری برای این گونه دارند. همچنین در برخی زیستگاه‌ها، پلنگ و گرگ که به نظر می‌رسد می‌توانند به طور بالقوه تهدیدی برای یوزپلنگ‌ها به شمار بیایند، جمعیت زیادی نداشته و یا به طور کلی در زیستگاه حضور ندارند.
احداث مساحت دست‌کم ۱۰۰۰ هکتاری در زیستگاه یوزپلنگ به مراتب طبیعی‌تر و کم‌استرس‌تر از شرایط در پارک پردیسان تهران است. در ادامه روند، ماده‌ها پس از طی آموزش شکار، آماده جفتگیری و زایمان خواهند شدمدیر عامل انجمن یوزپلنگ ایرانی تأکید کرد: طبق آمار علمی منتشر شده در مجهزترین و باتجربه‌ترین مراکز تکثیر در اسارت دنیا که ده‌ها سال تجربه تکثیر در اسارت یوزپلنگ را به دور از شرایط طبیعی گونه دارند، تنها ۲۰٪ افراد در چرخه ژن وارد شده‌اند؛ این در حالی است که اعداد برای یوزپلنگ‌های ماده شناسایی شده، ۹۵٪ موفقیت در زادآوری بوده است. تجربیات برنامه مدیریت فراجمعیت یوزپلنگ در کشور آفریقای جنوبی حاکی از مشابه بودن نسبت موفقیت در محدوده‌های نیمه‌طبیعی در مقیاس ۵۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ هکتار است. این موضوع در طبیعت ایران نیز توسط دوربین‌های تله‌ای انجمن یوزپلنگ ایرانی تأیید شده است. تمامی افراد ماده که توسط دوربین‌های تله‌ای تصویربرداری شدند، در صورت ادامه بقا و ثبت مجدد، دارای زایمان و توله بوده‌اند. با این حال، این فرصت از یوزپلنگ موسوم به «دلبر» تا حد زیادی از دست رفته است.
پورمیرزای یادآور شد: هرچند بر اساس بررسی سلامت دستگاه تناسلی دلبر که در سال ۱۳۹۸ توسط دکتر Imke Luder -که به دعوت سازمان حفاظت محیط‌زیست به ایران سفر کرده بود- انجام گرفت، شانس دلبر هنوز به صفر نرسیده و عنوان شد که او باید در اسرع وقت زادآوری داشته باشد. این احتمال قوی وجود دارد که شرایط برای یوزپلنگ موسوم به «ایران» نیز که اکنون در مرکز تکثیر پارک پردیسان است، تکرار شود. شانس ایران با افزایش سن، برای زادآوری کم‌تر خواهد شد.
لزوم ایجاد شرایط امن برای زادآوری یوزپلنگ‌ها
مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی گفت: تجربه موفق دیگر کشورها نشان داده است در صورت ایجاد شرایط امن، طبیعی و بدون استرس (تکثیر در شرایط نیمه‌طبیعی) برای یوزپلنگ‌ها، جفتگیری به صورت طبیعی اتفاق افتاده و توله‌های سالمی نیز به دنیا خواهند آمد.
پورمیرزایی توضیح داد: برای ایجاد این شرایط امن پارامترهای بسیاری مطرح است. از جمله مهم‌ترین این پارامترها می‌توان به موضوع فضای بزرگ در زیستگاه طبیعی اشاره کرد اما با توجه به این‌که سازمان محیط‌زیست در ابتدای کار ایجاد شرایط تکثیر نیمه‌طبیعی یوزپلنگ آسیایی قرار دارد، وسعت ۵۰۰۰ هکتار با ترکیب ۲ نر و ۱ ماده که بارها در کشور آفریقای جنوبی موفق بوده‌است، به این سازمان پیشنهاد می‌شود. برای چنین اقدامی، باید محدودیت‌های اقتصادی-اجتماعی کشور را در نظر گرفته و تصمیمی اتخاذ شود که هم تحقق‌پذیر بوده و هم درصد موفقیت بالایی داشته باشد. با توجه به این محدودیت‌ها و فرصت‌ها، نظر کارشناسی بر محدوده‌ای به مساحت ۱۰۰۰ هکتار است. باید توجه داشت که در جانمایی‌ها، قابلیت توسعه تا مساحت ایده‌آل ۵۰۰۰ هکتاری در صورت موفقیت زادآوری مدنظر باشد.
یوزپلنگ‌هایی که در مراکز مختلف تکثیر در آفریقای جنوبی و به منظور نمایش و یا لمس توریست‌ها در اسارت متولد شده‌اند و عموماً به صورت دستی توسط انسان شیردهی شده‌اند، نه‌تنها موفق به شکار برای خود در محیط وحشی بوده‌اند، بلکه دارای فرزند شده و از فرزندان خود در مقابل شیر، پلنگ، سگ وحشی، کفتار و دیگر گوشتخواران نیز مراقبت می‌کنندوی تأکید کرد: نکته کلیدی برای افزایش شانس زادآوری یوزپلنگ‌ها در این شرایط، ایجاد طبیعی‌ترین حالت ممکن و مشابه‌ترین فضا به محیط وحشی است که با توجه به مواردی که اشاره شد، نه‌تنها شانس تولیدمثل را چندین برابر می‌کند، بلکه توله‌های متولد شده به صورت طبیعی توسط مادر آموزش داده شده و شکار کردن را فراخواهند گرفت. اتفاقی که هیچگاه در شرایط تکثیر در اسارت و فنس‌های کوچک رخ نخواهد داد.
وی تأکید کرد: در هر صورت، احداث مساحت دست‌کم ۱۰۰۰ هکتاری در زیستگاه یوزپلنگ به مراتب طبیعی‌تر و کم‌استرس‌تر از شرایط در پارک پردیسان تهران است. در ادامه روند، ماده‌ها پس از طی آموزش شکار، آماده جفتگیری و زایمان خواهند شد.
پورمیرزای هشدار داد: طی این مسیر، مسائل متعددی می‌بایست دست‌به‌دست هم دهند تا احتمال موفقیت در زادآوری افزایش یابد؛ اما دست‌روی‌دست گذاشتن و نگه داشتن یوزپلنگ‌ها در تهران تنها به ضرر این گونه بوده و در نهایت منجر به انقراض این گونه خواهد شد.
مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی در پایان گفت: این موضوع طی جلسات متعدد و با مشارکت استادان دانشگاه، دامپزشکان، سمن‌ها، کارشناسان محیط‌زیست ایرانی مقیم داخل و خارج کشور، مدیران دفاتر سازمان حفاظت محیط‌زیست در تهران و کارشناسان استانی به همراه کارشناساسان خارجی مورد بررسی قرار گرفته است. می‌توان گفت این میزان از مشارکت و حضور کارشناسان در یک موضوع در سازمان حفاظت محیط‌زیست بی‌سابقه است. نهایتاً پس از یک سال بررسی در جلسات بزرگ و کارگروه‌های کوچک، سفر به مناطق و نهایتاً بازدید معاون وقت محیط‌طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست از دستاوردهای کشور آفریقای جنوبی، به نظر می‌رسد سازمان حفاظت محیط‌زیست در یک قدمی آغاز به کار ایجاد مرکز تکثیر در شرایط نیمه طبیعی در ایران قرار دارد. اعتماد و اعتقاد به خرد جمعی تا این لحظه از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست قابل ستایش است؛ هر چند باید دید آیا این پروژه با همان کیفیت مورد وفق اکثریت اجرا خواهد شد یا خیر.