خبرهای خوب برای اوتیسم
اوتیسم یکی از اختلالات رشدی از نوع روابط اجتماعی در کودکان است که معمولا پیش از سه سالگی رخ می‌دهد و علت اصلی بروز آن هنوز ناشناخته است. این اختلال بر رشد طبیعی مغز در بخش تعاملات اجتماعی و فعالیت‌های مربوط به برقراری ارتباط با دنیای خارج اثر می‌گذارد.
این روزها محققان علاوه بر تلاش برای درمان و کاهش آسیب‌های اختلال اوتیسم، به‌دنبال کشف علت اصلی بروز این اختلال در بدن هستند. هنگامی که علت این اختلال بدرستی مشخص شود، قطعا درمان هم آسان‌تر می‌شود و شاید حتی بتوان از بروز این اختلال در کودکان پیشگیری کرد. با این حال هنوز راه زیادی در شناخت کامل این اختلال و نحوه مواجهه با آن باقی مانده است.
در ادامه به ماجرای شناخت اوتیسم و ایده‌های درمانی متنوع دانشمندان که این روزها در حال توسعه آنها هستند ، می‌پردازیم.
ژن عامل نبوغ یا اوتیسم؟
تا به حال صدها ژن جدید شناخته شده که در بهره هوشی بشر تعیین‌کننده است. اما نتایج مطالعات نشان می‌دهد عملکرد و بیان این ژن‌ها همزمان می‌تواند زمینه‌ساز اختلالاتی مثل اوتیسم یا افسردگی حاد در انسان هم باشد. مطالعات ژنتیک بسیاری این واقعیت را تائید می‌کند افرادی که با ژن‌های خاص نشان‌دهنده نبوغ زیاد متولد می‌شوند، بیشتر از دیگر افراد دچار اختلالاتی مثل اوتیسم، افسردگی حاد و اضطراب شدید می‌شوند. در واقع این ژن‌ها نشان می‌دهند گویا باهوش بودن و داشتن ژن نبوغ شمشیری دو لبه است!
محققان مدت‌ها پیش گفته بودند هوش و برخی اختلالات شخصیتی افراد از والدین به ارث می‌رسد. البته عوامل محیطی مثل یادگیری، استرس محیط و سلامت روان نیز در این موارد اثرگذار است. با این حال همچنان ژن‌هایی که می‌توانند به نبوغ اختصاص پیدا کنند، انگشت‌شمار بود و کسی درباره آنها با اطمینان سخن نمی‌گفت. سال گذشته پژوهشگران با روش‌های آماری پیچیده، استفاده از کلان‌داده و تحلیل این داده‌ها در نهایت 52 ژن مرتبط با نبوغ را در 80 هزار نفر پیدا کردند. اما در مطالعات جدید نزدیک هزار ژن شناسایی و طبقه‌بندی شده است.در مطالعاتی که بتازگی در موسسه مغز دانشگاه کوئینزلند استرالیا انجام شده است، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد بسیاری از ژن‌ها در یک فرآیند پیچیده مغزی به‌وجود می‌آیند و تعادل میان آنها برقرار می‌شود. در این تحقیق 250 هزار نفر در آزمون‌ها شرکت کردند و به سوالاتی در زمینه ریاضیات، منطق و کلمات مترادف پاسخ دادند و در نهایت با تحلیل داده‌ها، 939 ژن تفکیک شده مرتبط با نبوغ افراد شناسایی شد. بیشترین تنوع ژن‌های مربوط به هوش بالا میان افرادی بود که طول عمر بیشتری دارند و اختلالاتی مانند آلزایمر، بیش فعالی، کم‌توجهی و اسکیزوفرنی در آنها دیده نمی‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد این ژن‌ها می‌توانند جلوی بروز چنین اختلالاتی را بگیرند. اما قسمت تاریک ماجرا از آنجا آغاز می‌شود که ژن‌های نبوغ ارتباط معناداری با افزایش احتمال ابتلا به اوتیسم دارند. این نتیجه باعث شد آزمایش‌ها بار دیگر روی 440 هزار و 400 نفر انجام شود و این بار محققان این موسسه اعلام کردند نه‌تنها این ژن‌ها با اختلال اوتیسم ارتباط دارند، بلکه افرادی که معمولا نگرانی‌های بیشتری نسبت به مسائل نشان می‌دهند یا دچار افسردگی هستند، ژن‌های نبوغ را بیشتر به ارث برده‌اند. با تشخیص درست انواع سلول‌ها و ژن‌های مرتبط به نبوغ، قطعا بهتر می‌توان تشخیص داد کدام نوع افسردگی‌ها به مصرف دارو نیاز دارد و چه کودکانی ممکن است مبتلا به اوتیسم شوند.
ویرایش ژنتیک به کمک اختلال اوتیسم می‌آید
ژن‌درمانی یا ویرایش ژنتیک به روش کریسپر (CRISPR) روش جدیدی برای درمان بسیاری از بیماری‌هایی است که پیش از این درمان قطعی برای آنها وجود نداشت. در این روش معمولا نسخه سالمی از یک ژن به سلول منتقل می‌شود تا جایگزین ژن معیوب شود. با این حال هنوز زمان زیادی مانده تا بتوان با خیال راحت از این درمان به‌عنوان روشی موثر و بدون عوارض استفاده کرد.
در مورد هر بیماری و اختلال نیز به آزمایش‌ها و مطالعات اختصاصی در زمینه ژن‌های مربوط به آن اختلال نیاز است.
اکنون محققان با پیشرفت مطالعاتی در زمینه ویرایش ژنتیک پیشرفته، به موفقیت‌هایی در کاهش میزان قابل توجه رفتار تکراری در اختلال اوتیسم دست یافته‌اند. آنها بعد از استفاده از فناوری‌های ویرایش ژنتیک پیشرفته، موفق به کشف راه‌حلی برای کاهش رفتارهای تکراری شدند که افراد دارای اختلال اوتیسم از خود نشان می‌دهند.
تاکنون روش درمانی برای اختلال اوتیسم پیدا نشده است و درمان‌های مولکولی که پروتئین‌های بخصوصی را هدف قرار می‌دهند، ماموریت ناموفق داشته‌اند. اما محققان فیزیولوژی یکپارچه سلولی دانشگاه تگزاس آمریکا برای نخستین‌بار راهکاری پیدا کرده‌اند که احتمالا می‌تواند برگ برنده درمان اوتیسم باشد.
در واقع آنها از روش مشهور ویرایش ژنتیک کریسپر برای ویرایش ژن‌های عامل بروز اختلال اوتیسم در مغز استفاده کردند و موفق شدند علائم رفتاری اوتیسم را تغییر دهند. دانشمندان در این روش ذراتی در ابعاد نانو را داخل توده رشته‌های دی‌ان‌ای تزریق کردند تا کدهای ژنتیک عامل اختلال اوتیسم را شناسایی کنند. صفاتی که به اختلال اوتیسم نسبت داده می‌شود احتمالا بعد از این به طور جدی تغییر شکل خواهد داد و می‌توان در طول چند سال به مرور این صفات را به رفتار عادی در فرد تغییر داد.
ربات‌های اجتماعی دانشگاه شریف، دستیار درمانگران اختلال اوتیسم
واقعیت این است که تعداد کودکان مبتلا به اوتیسم در سال‌های اخیر در همه جهان و از جمله ایران افزایش یافته است و تا زمان پیدا شدن درمان قطعی برای این اختلال باید به نیازهای فردی و اجتماعی این افراد توجه شود. در همین راستا محققان دانشگاه صنعتی شریف با استفاده کاملا عملی از ربات‌های اجتماعی که در آزمایشگاه رباتیک دانشکده مکانیک این دانشگاه طراحی و برنامه‌ریزی شده است، برنامه‌هایی برای آموزش و مداخلات بالینی کودکان مبتلا به اختلال اوتیسم طراحی کردند. این ربات‌ها احتمالا می‌توانند بهتر از انسان با این کودکان ارتباط برقرار کنند و در جهت ارتقای مهارت‌های تقلیدی، توجه اشتراکی و اجتماعی کودکان استفاده شوند.
در قالب این طرح، فناوری‌های رباتیک و سامانه‌های هوشمند می‌توانند به عنوان دستیار درمانگر در توانبخشی و آموزش کودکان دارای اختلال اوتیسم به کار گرفته شوند. دکتر علی مقداری در گفت‌وگویی که در صفحه دانش روزنامه جام‌جم در پنجم اسفند 1396 منتشر شد، درباره این ربات‌ها گفته بود: بعد از طرح آموزشی به کار گرفته شده برای کودکان مبتلا به سرطان، در قالب طرحی دیگر با حمایت ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی که در مورد کودکان اوتیسم نیز تحقیق می‌کنیم، از ربات‌ها به عنوان ابزار کمک درمان در کنار روان‌شناسان استفاده کردیم.
ابتدا علائم اختلال را مطالعه کردیم و سپس با استفاده از تجربه کار با کودکان مبتلا به سرطان، برای بالا بردن تعامل اجتماعی کودکان مبتلا به اوتیسم از این ربات‌ها کمک گرفتیم. به گفته والدین و پزشکان این کودکان، جلسات این پروژه در روند یادگیری کودکان تاثیرگذار بوده است.
اکنون بعد از گذشت مدتی از انجام این طرح، دکتر مقداری ربات‌های انسان‌نما را دستیار درمانگر در توانبخشی و آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم معرفی می‌کند و توضیح می‌دهد: کودکان دارای اختلال اوتیسم بر خلاف توانایی در برقراری ارتباط با کودکان همسن خود، معمولا به صورت طبیعی با فناوری درگیر می‌شوند.
ربات‌ها و دستگاه‌های واقعیت مجازی نمونه فناوری‌هایی هستند که نسبت به انسان‌ها برای کودکان مبتلا به اوتیسم پیچیدگی کمتری دارند. کودکان طیف اوتیسم معمولا تمایل کمی به برقراری ارتباط با کودکان عادی همسن و سال خود دارند. اما ربات‌های انسان‌نما می‌توانند به‌عنوان دوست یا کمک درمانگر مهارت‌های مختلف اجتماعی، شناختی تقلیدی و سایر مهارت‌هایی را بیاموزند که کودکان دیگر در سال‌های اولیه زندگی خود می‌آموزند.
رباتیک اجتماعی و شناختی به عنوان یک مفهوم جدید در ادبیات پژوهشی رباتیک، ربات‌هایی را به عنوان دوست، همدم، دستیار معلم یا کمک درمانگر برای تعاملات عاطفی، کلامی،شنیداری و بینایی معرفی می‌کند. امروز می‌توان از این ربات‌ها برای کمک به انسان و ارتقای برخی ضعف‌ها و کاستی‌های ناشی از ناتوانی‌های جسمی و روحی کمک گرفت.
به این ترتیب روند آموزش و درمان افراد دارای نیازهای ویژه در سطح کشور کم‌هزینه‌تر و سریع‌تر خواهد بود.
در ادامه به ماجرای شناخت اوتیسم و ایده‌های درمانی متنوع دانشمندان که این روزها در حال توسعه آنها هستند ، می‌پردازیم.
ژن عامل نبوغ یا اوتیسم؟
تا به حال صدها ژن جدید شناخته شده که در بهره هوشی بشر تعیین‌کننده است. اما نتایج مطالعات نشان می‌دهد عملکرد و بیان این ژن‌ها همزمان می‌تواند زمینه‌ساز اختلالاتی مثل اوتیسم یا افسردگی حاد در انسان هم باشد. مطالعات ژنتیک بسیاری این واقعیت را تائید می‌کند افرادی که با ژن‌های خاص نشان‌دهنده نبوغ زیاد متولد می‌شوند، بیشتر از دیگر افراد دچار اختلالاتی مثل اوتیسم، افسردگی حاد و اضطراب شدید می‌شوند. در واقع این ژن‌ها نشان می‌دهند گویا باهوش بودن و داشتن ژن نبوغ شمشیری دو لبه است!
محققان مدت‌ها پیش گفته بودند هوش و برخی اختلالات شخصیتی افراد از والدین به ارث می‌رسد. البته عوامل محیطی مثل یادگیری، استرس محیط و سلامت روان نیز در این موارد اثرگذار است. با این حال همچنان ژن‌هایی که می‌توانند به نبوغ اختصاص پیدا کنند، انگشت‌شمار بود و کسی درباره آنها با اطمینان سخن نمی‌گفت. سال گذشته پژوهشگران با روش‌های آماری پیچیده، استفاده از کلان‌داده و تحلیل این داده‌ها در نهایت 52 ژن مرتبط با نبوغ را در 80 هزار نفر پیدا کردند. اما در مطالعات جدید نزدیک هزار ژن شناسایی و طبقه‌بندی شده است.در مطالعاتی که بتازگی در موسسه مغز دانشگاه کوئینزلند استرالیا انجام شده است، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد بسیاری از ژن‌ها در یک فرآیند پیچیده مغزی به‌وجود می‌آیند و تعادل میان آنها برقرار می‌شود. در این تحقیق 250 هزار نفر در آزمون‌ها شرکت کردند و به سوالاتی در زمینه ریاضیات، منطق و کلمات مترادف پاسخ دادند و در نهایت با تحلیل داده‌ها، 939 ژن تفکیک شده مرتبط با نبوغ افراد شناسایی شد. بیشترین تنوع ژن‌های مربوط به هوش بالا میان افرادی بود که طول عمر بیشتری دارند و اختلالاتی مانند آلزایمر، بیش فعالی، کم‌توجهی و اسکیزوفرنی در آنها دیده نمی‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد این ژن‌ها می‌توانند جلوی بروز چنین اختلالاتی را بگیرند. اما قسمت تاریک ماجرا از آنجا آغاز می‌شود که ژن‌های نبوغ ارتباط معناداری با افزایش احتمال ابتلا به اوتیسم دارند. این نتیجه باعث شد آزمایش‌ها بار دیگر روی 440 هزار و 400 نفر انجام شود و این بار محققان این موسسه اعلام کردند نه‌تنها این ژن‌ها با اختلال اوتیسم ارتباط دارند، بلکه افرادی که معمولا نگرانی‌های بیشتری نسبت به مسائل نشان می‌دهند یا دچار افسردگی هستند، ژن‌های نبوغ را بیشتر به ارث برده‌اند. با تشخیص درست انواع سلول‌ها و ژن‌های مرتبط به نبوغ، قطعا بهتر می‌توان تشخیص داد کدام نوع افسردگی‌ها به مصرف دارو نیاز دارد و چه کودکانی ممکن است مبتلا به اوتیسم شوند.
ویرایش ژنتیک به کمک اختلال اوتیسم می‌آید
ژن‌درمانی یا ویرایش ژنتیک به روش کریسپر (CRISPR) روش جدیدی برای درمان بسیاری از بیماری‌هایی است که پیش از این درمان قطعی برای آنها وجود نداشت. در این روش معمولا نسخه سالمی از یک ژن به سلول منتقل می‌شود تا جایگزین ژن معیوب شود. با این حال هنوز زمان زیادی مانده تا بتوان با خیال راحت از این درمان به‌عنوان روشی موثر و بدون عوارض استفاده کرد.
در مورد هر بیماری و اختلال نیز به آزمایش‌ها و مطالعات اختصاصی در زمینه ژن‌های مربوط به آن اختلال نیاز است.
اکنون محققان با پیشرفت مطالعاتی در زمینه ویرایش ژنتیک پیشرفته، به موفقیت‌هایی در کاهش میزان قابل توجه رفتار تکراری در اختلال اوتیسم دست یافته‌اند. آنها بعد از استفاده از فناوری‌های ویرایش ژنتیک پیشرفته، موفق به کشف راه‌حلی برای کاهش رفتارهای تکراری شدند که افراد دارای اختلال اوتیسم از خود نشان می‌دهند.
تاکنون روش درمانی برای اختلال اوتیسم پیدا نشده است و درمان‌های مولکولی که پروتئین‌های بخصوصی را هدف قرار می‌دهند، ماموریت ناموفق داشته‌اند. اما محققان فیزیولوژی یکپارچه سلولی دانشگاه تگزاس آمریکا برای نخستین‌بار راهکاری پیدا کرده‌اند که احتمالا می‌تواند برگ برنده درمان اوتیسم باشد.
در واقع آنها از روش مشهور ویرایش ژنتیک کریسپر برای ویرایش ژن‌های عامل بروز اختلال اوتیسم در مغز استفاده کردند و موفق شدند علائم رفتاری اوتیسم را تغییر دهند. دانشمندان در این روش ذراتی در ابعاد نانو را داخل توده رشته‌های دی‌ان‌ای تزریق کردند تا کدهای ژنتیک عامل اختلال اوتیسم را شناسایی کنند. صفاتی که به اختلال اوتیسم نسبت داده می‌شود احتمالا بعد از این به طور جدی تغییر شکل خواهد داد و می‌توان در طول چند سال به مرور این صفات را به رفتار عادی در فرد تغییر داد.
ربات‌های اجتماعی دانشگاه شریف، دستیار درمانگران اختلال اوتیسم
واقعیت این است که تعداد کودکان مبتلا به اوتیسم در سال‌های اخیر در همه جهان و از جمله ایران افزایش یافته است و تا زمان پیدا شدن درمان قطعی برای این اختلال باید به نیازهای فردی و اجتماعی این افراد توجه شود. در همین راستا محققان دانشگاه صنعتی شریف با استفاده کاملا عملی از ربات‌های اجتماعی که در آزمایشگاه رباتیک دانشکده مکانیک این دانشگاه طراحی و برنامه‌ریزی شده است، برنامه‌هایی برای آموزش و مداخلات بالینی کودکان مبتلا به اختلال اوتیسم طراحی کردند. این ربات‌ها احتمالا می‌توانند بهتر از انسان با این کودکان ارتباط برقرار کنند و در جهت ارتقای مهارت‌های تقلیدی، توجه اشتراکی و اجتماعی کودکان استفاده شوند.
در قالب این طرح، فناوری‌های رباتیک و سامانه‌های هوشمند می‌توانند به عنوان دستیار درمانگر در توانبخشی و آموزش کودکان دارای اختلال اوتیسم به کار گرفته شوند. دکتر علی مقداری در گفت‌وگویی که در صفحه دانش روزنامه جام‌جم در پنجم اسفند 1396 منتشر شد، درباره این ربات‌ها گفته بود: بعد از طرح آموزشی به کار گرفته شده برای کودکان مبتلا به سرطان، در قالب طرحی دیگر با حمایت ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی که در مورد کودکان اوتیسم نیز تحقیق می‌کنیم، از ربات‌ها به عنوان ابزار کمک درمان در کنار روان‌شناسان استفاده کردیم.
ابتدا علائم اختلال را مطالعه کردیم و سپس با استفاده از تجربه کار با کودکان مبتلا به سرطان، برای بالا بردن تعامل اجتماعی کودکان مبتلا به اوتیسم از این ربات‌ها کمک گرفتیم. به گفته والدین و پزشکان این کودکان، جلسات این پروژه در روند یادگیری کودکان تاثیرگذار بوده است.
اکنون بعد از گذشت مدتی از انجام این طرح، دکتر مقداری ربات‌های انسان‌نما را دستیار درمانگر در توانبخشی و آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم معرفی می‌کند و توضیح می‌دهد: کودکان دارای اختلال اوتیسم بر خلاف توانایی در برقراری ارتباط با کودکان همسن خود، معمولا به صورت طبیعی با فناوری درگیر می‌شوند.
ربات‌ها و دستگاه‌های واقعیت مجازی نمونه فناوری‌هایی هستند که نسبت به انسان‌ها برای کودکان مبتلا به اوتیسم پیچیدگی کمتری دارند. کودکان طیف اوتیسم معمولا تمایل کمی به برقراری ارتباط با کودکان عادی همسن و سال خود دارند. اما ربات‌های انسان‌نما می‌توانند به‌عنوان دوست یا کمک درمانگر مهارت‌های مختلف اجتماعی، شناختی تقلیدی و سایر مهارت‌هایی را بیاموزند که کودکان دیگر در سال‌های اولیه زندگی خود می‌آموزند.
رباتیک اجتماعی و شناختی به عنوان یک مفهوم جدید در ادبیات پژوهشی رباتیک، ربات‌هایی را به عنوان دوست، همدم، دستیار معلم یا کمک درمانگر برای تعاملات عاطفی، کلامی،شنیداری و بینایی معرفی می‌کند. امروز می‌توان از این ربات‌ها برای کمک به انسان و ارتقای برخی ضعف‌ها و کاستی‌های ناشی از ناتوانی‌های جسمی و روحی کمک گرفت.
به این ترتیب روند آموزش و درمان افراد دارای نیازهای ویژه در سطح کشور کم‌هزینه‌تر و سریع‌تر خواهد بود.