حال ناخوش برجام
چهارمین ضرب‌الاجل دولت ایران برای کشور‌های اروپایی جهت جبران خسارت‌های اقتصادی ایران به پایان خود نزدیک می‌شود. با پایان یافتن این ضرب‌الاجل که حوالی ششم دسامبر تمام می‌شود، ایران باید درباره برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای یا منصرف شدن ازاین‌روند تصمیم‌گیری کند. در طول ماه‌های گذشته، مقامات ایران گفته‌اند که تا زمان تأمین منافع اقتصادی ایران، روند کاهش تعهدات ادامه خواهد یافت. از اواسط اردیبهشت‌ماه، ایران در قالب چهار گام، اجرای مجموعه‌ای از تعهدات مندرج در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را متوقف کرد و به‌تدریج از توقف تعهدات حاشیه‌ای به تعهدات مهم و حساس رسید. در آخرین گام که اواسط آبان ماه برداشته شد، ایران در اقدامی که اروپایی‌ها را عمیقا نگران کرد، غنی‌سازی در تأسیسات حساس فردو را از سر گرفت. پس از همین گام، اروپایی به‌طور علنی ایران را فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف تهدید کردند. امری که می‌تواند به فعال‌سازی سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» و بازگشت تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران منجر شود.
پیچ حساس هسته‌ای
اما سوای تهدیدات اروپا، تعهدات کمی برای تعلیق شدن باقیمانده است. به‌عبارت‌دیگر، ایران در گام پنج کاهش تعهدات، طیفی از تعهدات هسته‌ای دارد که تعلیق یا توقف اجرای هرکدام از آن‌ها حساسیت اروپایی‌ها را برخواهد انگیخت. ظاهرا به همین دلیل دولت روحانی تأمل بیشتری درباره گام پنجم می‌کند به‌طوری‌که باوجود نزدیک شدن موعد گام پنجم، دولت هنوز تصمیم جدی در زمینه کاهش تعهدات نگرفته است.
در همین رابطه، علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، روز دوشنبه طی نشستی خبری در راکتور آب سنگین اراک تصریح کرد: «اعلام گام پنجم به عهده رئیس‌جمهور است و هنوز صحبتی جدی دراین‌باره نکردند. ما آمادگی لازم برای گام‌های لازم راداریم؛ اما دیگر خیلی گامی به لحاظ فنی باقی نماینده است، بااین‌حال می‌توانیم برخی فرایند‌ها را شتاب دهیم؛ لذا صحبت دراین‌باره زودهنگام است. دو سه هفته پیش جلسه‌ای بود و سؤال و جواب‌هایی شد و ما توضیحات لازم را خدمت رئیس‌جمهور ارائه دادیم.» صالحی در پاسخ به سؤالی درباره آینده تحولات هسته‌ای میان ایران و غرب گفت: «اما در عالم واقع سیاست، مسئله پیچیده‌ای است و بازی به‌جاهای خطرناک دارد می‌رسد.»
گره کار کجاست؟
رئیس‌جمهور حسن روحانی به‌سختی تلاش می‌کند که کار به‌جاهای خطرناک نرسد. در همین راستا، او چندی پیش به مدت دو روز به ژاپن سفر کرد و در این سفر پیشنهاد‌هایی میان دو طرف ردوبدل شد. محتوای این پیشنهاد‌ها هنوز به‌طور دقیق مشخص نیست. بااین‌حال، گمانه‌های رسانه‌ای حاکی از این است که ایران خواستار رفع تحریم‌های نفتی شده و از ژاپن در این زمینه کمک خواسته است. در مقابل، ایران با اعمال محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای خود موافقت کرده است. برخی کارشناسان معتقدند که ژاپن نسبت به فرانسه که در تابستان و پاییز مشغول وساطت میان تهران و واشنگتن بود، پیشنهاد‌ها و تضمین‌های بهتری به ایران داده است. به نظر می‌رسد مهم‌ترین بخش طرح روحانی، حفظ برجام از طرق تقویت مناسبات اقتصادی و مالی ایران با ژاپن است. احتمالا دولت روحانی بر این باور است که ژاپن با گرفتن معافیت تحریمی از کاخ سفید، می‌تواند در یک معامله میان تهران و واشنگتن، نقش تسهیل‌کننده فروش نفت ایران را بازی کند.
روحانی به‌تازگی در گفتگویی مکتوب با خبرگزاری کیودوی ژاپن، از این کشور خواسته است که با توسعه روابط اقتصادی و مالی با ایران به نجات برجام کمک کند. رئیس‌جمهور ایران به کیودو گفت: «جمهوری اسلامی ایران از هرگونه تلاش و ابتکار دیپلماتیک از سوی کشور‌های دوست من‌جمله ژاپن، برای نجات توافق هسته‌ای و رفع تحریم (علیه ایران) و همچنین تنش‌زدایی در منطقه استقبال می‌کند.» او در خصوص اینکه ژاپن در عمل چگونه می‌تواند به نجات برجام کمک کند، گفت: «ژاپن می‌تواند در زمینه‌های مختلف، روابط اقتصادی و مالی‌اش با ایران را توسعه دهد.» روحانی ضمن استقبال از تلاش‌های شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن، در زمینه تنش‌زدایی، از آمریکا خواسته که «اعتماد ازدست‌رفته» را بازگرداند و با ایران به زبان احترام سخن بگوید. روحانی، با بیان اینکه بازگشت آمریکا به برجام و رفع تحریم‌ها، پیش‌شرط هرگونه اقدام از جانب ایران است، افزود این دو اقدام می‌تواند «ظرفیت‌های جدیدی برای استمرار مذاکرات» ایجاد کنند. افزون بر این، روحانی گفته دیدار او با رئیس‌جمهور آمریکا فقط زمانی می‌تواند اتفاق بیافتد که «آمریکایی‌ها تعهدات گذشته را اجرا کنند و حسن نیت خود را ثابت کنند.» گره کار دقیقا همین‌جاست. چون اولا برخی از ناظران مسائل آمریکا معتقدند که ترامپ نمی‌تواند بدون امتیاز گیری از ایران، آن‌هم در دوره حساس پیش از انتخابات، به برجام بازگردد. ثانیا دولت ترامپ نشان داده که در حال حاضر هیچ تمایلی به گفتگو و مذاکره با ایران ندارد. برخی محافل نزدیک به دولت ترامپ می‌گویند اساسا ترامپ فعلا به دلیل مشکلات داخلی، پرونده‌های بزرگ سیاست خارجی مانند ایران را کنار نهاده است.
کاخ سفید تحریم‌های ایران را ادامه می‌دهد
ولید فارس، مشاور سیاست خارجی ستاد انتخاباتی دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۶، به‌تازگی طی یادداشتی در روزنامه «ایندیپندنت عربی»، دورنمای کلی سیاست خارجی ترامپ در خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ را ترسیم کرد. فارس، با اشاره به مسئله تصویب استیضاح ترامپ در مجلس نمایندگان، چالش‌های سیاست خارجی او در ۹ ماه آینده را به دو گروه بحران‌های بزرگ و بحران‌های آنی، تقسیم کرد. مسئله ایران در گروه بحران‌های بزرگی قرار داد که پرداختن به آن مستلزم اتخاذ تصمیمات استراتژیک از سوی کاخ سفید است. به گفته فارس، ترامپ به دلیل مسئله استیضاح و انتخابات پیش‌رو، در ماه‌های باقیمانده ریاست‌جمهوری‌اش بر مسائل بزرگ سیاست خارجی، مانند ایران، تمرکز نخواهد کرد. مگر اینکه یک اتفاق غیرمعمولی رخ دهد. بر همین اساس، فارس معتقد است که کاخ سفید تحریم‌های ایران را در همه سطوح و با همین شدت و حدت فعلی ادامه خواهد داد. چون به ادعای این تحلیلگر نزدیک به دولت ترامپ، فعلا در واشنگتن میان دولت و مخالفانش هیچ اختلافی درباره تداوم تحریم‌های ایران وجود ندارد. ازاین‌رو، امکان دارد ترامپ، در عین ادامه دادن سیاست فعلی در برابر تهران، نیرو‌های بیشتری به سوریه و خلیج‌فارس، خصوصا امارات و عربستان، اعزام کند. از دیدگاه فارس، دولت ترامپ در این مرحله، وقت و قصدی برای تعامل با ایران ندارد. حتی اگر ایران درخواست تعامل کند.
استمرار بی‌عملی اروپا بر وخامت اوضاع افزوده است
در چنین شرایطی، استمرار بی‌عملی اروپا در زمینه تأمین منافع اقتصادی ایران، بر وخامت اوضاع افزوده است. مقامات ایران می‌گویند اجرای یک‌طرفه برجام امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین، اروپایی‌ها تا پیش از برداشته شدن گام پنجم کاهش تعهدات باید کاری برای ایران انجام دهند؛ اما هیچ نشانه‌ای از تحرک جدی اروپا دیده نمی‌شود. اروپایی‌ها پس از تهدید ایران به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، فعلا سکوت اختیار کرده و ظاهرا منتظرند ببینند ایران در گام پنجم اجرای چه تعهداتی را متوقف می‌کند. در این میان، این پرسش بی‌پاسخ‌مانده است که آیا ژاپن می‌تواند در کاری که فرانسه در آن شکست خورد، موفق شود؟ مهم‌تر آنکه، در مهلت اندک باقیمانده، آیا ژاپن می‌تواند با تأمین منافع اقتصادی ایران، این کشور را از توقف تعهدات بیشتر منصرف کند؟ واضح است که با نزدیک شدن گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای، معادله جدید و کم‌سابقه‌ای شکل‌گرفته که در آن، طبق خواست غربی‌ها، ایران باید برجام را کاملا اجرا کند و درعین‌حال، توقع آن‌چنانی در زمینه جبران خسارت تحریم‌های آمریکا نداشته باشد. حال که ایران تلاش می‌کند این معادله را تغییر دهد، اروپایی‌ها چماق مکانیسم ماشه را بالابرده‌اند. چماقی که با فرود آمدن آن، شمارش معکوس مرگ برجام آغاز می‌شود.