در اصفهان چه پرنده‌هایی قابل‌مشاهده است؟
جهان پرندگان از پس دوربین دوچشمی
اصفهان، در کنار همه ظرفیت‌های نام‌آشنا و شناخته شده، ظرفیت‌های مغفول و فراموش شده و یا ویژگی‌های جذابی که شاید آن‌طور که باید هیچ‌وقت قدردانش نبوده‌ایم، یک موهبت ویژه دیگر هم دارد که احتمالا هنوز برای خیلی از ما ناشناخته و تازه است؛ پرنده‌نگری، حوزه‌ای که در آن، شهر و استان اصفهان از نظر تنوع اقلیمی، جغرافیایی و طبیعی و همچنین از نظر تنوع گونه‌ها و تعداد پرندگان، یکی از بهترین نقاط ایران محسوب می‌شود. Birdwatching یا در اصطلاح فارسی پرنده‌نگری فعالیت یا تفریحی محیط زیستی و از زیرشاخه‌های طبیعت‌گردی، بوم‌گردی یا اکوتوریسم است که علاقمندان را با جهان پرنده‌ها مأنوس می‌کند. دنیای پرندگان از گذشته‌های دور برای انسان، پر رمز و راز، جذاب و تماشایی بوده، آدمی از دیرباز رویای پرواز در سر داشته و پرنده‌نگری به‌مثابه سیروسلوک در دنیای پرندگان، می‌تواند تعبیری دیگر بر این رویای قدیمی باشد. ساده‌ترین توصیف و تعریف پرنده‌نگری این است که فرد با یک دوربین دوچشمی، در طبیعت قدم می‌زند، پرنده‌ها را بادقت تماشا می‌کند، رفتارشان را می‌بیند و از لذت تماشای پرندگان در خانه طبیعی آنها مشعوف می‌شود. حرفه‌ای‌ترین پرنده‌نگرها در تمام جهان کسانی هستند که به‌قصد دیدن پرنده‌ها در زمان و مکانی خاص، سفر می‌کنند و البته از این میان، پرنده‌نگرهایی که علاوه بر تماشا و سفر، فعالیت‌های محیط زیستی، داوطلبانه و مشارکت جویانه در مسیر حفاظت از پرندگان دارند، قطعا دغدغه‌مندتر و حرفه‌ای‌تر هستند.
ظرفیت‌های بی‌نظیر اصفهان در پرنده‌نگری
منطقه کوه صفه، پارک جنگلی ناژوان، فضای سبز حاشیه زاینده‌رود در داخل شهر، پارک‌های متعدد موجود در فضای شهری و هسته مرکزی شهر اصفهان، پارک‌های جنگلی نظیر پارک جنگلی کوه دمبه از جمله ظرفیت‌های وسیع شهر اصفهان است که برای علاقه‌مندان و یا متخصصان پرنده‌نگری، محدوده‌ای وسیع و جالب‌توجه قلمداد می‌شود. بر اساس یک نمونه‌گیری، تعداد گونه پرندگان موجود در شهر اصفهان، نزدیک به 200 گونه بوده است. از سوی دیگر، اصفهان در این زمینه نیز در نقطه جغرافیایی بسیار خوبی قرار گرفته است. به انضمام پارک‌های زیادی که در سطح شهر اصفهان وجود دارد و موقعیت خوبی برای پرنده‌نگری در اختیار افراد قرار می‌دهد، از اصفهان با طی تنها یک ساعت مسافت با خودرو می‌توانید پرنده‌های کویری را مشاهده و رصد کنید، از سوی دیگر نزدیکی اصفهان به کوهی نظیر کوه کرکس، محدوده نطنز، نزدیکی به مناطق حفاظت شده و پارک‌های ملی مانند کلاه قاضی، موته و عباس‌آباد، مجموع ظرفیت‌های شهر و استان اصفهان در زمینه پرنده‌نگری است؛ ظرفیت‌هایی که می‌تواند زمینه میزبانی از گردشگران داخلی و خارجی برای تورهای پرنده‌نگری را فراهم کند. در استان اصفهان، در بهار و تابستان و در پاییز و زمستان پرنده‌های زیادی قابل‌مشاهده هستند. پرنده‌های مهاجر، پرنده‌های بومی، پرنده‌های کویری؛ و این برای پرنده‌نگران، بی‌نظیر است.
جای خالی گردشگران
مهسا هاشمی، کارشناس گردشگری، راهنمای طبیعت‌گردی و فعال محیط‌زیست که از سال 94 کارش را در انجمن حفاظت از پرندگان آوای بوم آغاز کرده و به فعالیت‌های محیط زیستی دررابطه‌با پرندگان روی آورده است، در این باره می‌گوید: مثلا پرنده زاغ بور ایرانی، پرنده‌ای بومی که به آن لقب جواهر کویر ایران داده‌اند، به‌راحتی در اصفهان قابل‌مشاهده است، این پرنده یک‌گونه انحصاری در ایران است و این خیلی مهم است که ما در اصفهان می‌توانیم به‌راحتی آن را مشاهده کنیم. یا هوبره که پرنده‌نگرها به‌شدت به دنبال دیدن آن هستند و در اصفهان قابل رصد است؛ و اینها همه ظرفیت‌هایی است که متأسفانه استفاده نمی‌شود. پرنده‌نگرها و گردشگران خارجی و دوستدار طبیعت زیادی هستند که می‌توانیم میزبان آنها برای دیدن این پرنده‌ها باشیم. کافی است اهمیت بدهیم. نکته تاسف بار این است که در ایران، سالانه تعداد زیادی هوبره به دلیل برخورد با سیم‌های برق آسیب می‌بینند درحالی‌که اگر سازمان‌ها و ادارات مربوطه ایمن‌سازی لازم را انجام دهند، این اتفاق نمی‌افتد. انجمن ما آمادگی ایمن‌سازی خطوط برق و ... را دارد. به‌عنوان‌مثال، ایمن‌سازی خطوط برق در منطقه عباس‌آباد را برای هوبره‌ها انجام دادیم و این اقدام را می‌توان در مناطق دیگر هم انجام داد؛ یا چنانچه مسئولان از کارشناسان و متخصصان، کمک بگیرند با نصب تابلوهایی ساده در جاده‌ها می‌توان به رانندگان هشدار داد که در این مسیر ممکن است با پرنده مهمی مثل زاغ بور برخورد کنید و مراقب باشید. با این راهکارها می‌توان آسیب‌های این حوزه را کاهش داد و با آموزش راهنمایان محلی و بومی، این ظرفیت‌ها را در مسیر توسعه گردشگری و رونق اقتصادی شهرها و روستاها و اشتغال‌زایی در آنها استفاده کرد.
خانه‌ای برای پرندگان
انجمن حفاظت از پرندگان آوای بوم که از سال ۱۳۹۴ فعالیت خود را در اصفهان آغاز کرده، اکنون بیش از ۱۲۰ عضو رسمی دارد. این انجمن باهدف انجام فعالیت‌های ویژه در زمینه حفظ حیات‌وحش و حفاظت از پرندگان، کارگاه‌ها و رویدادهای متعددی برگزار کرده و با کمک دیگر تشکل‌ها و گروه‌های بومی و محلی، در استان‌های اصفهان، بوشهر، چهارمحال‌وبختیاری، البرز، هرمزگان، آذربایجان شرقی و خوزستان طرح‌ها و پروژه‌های مختلفی انجام داده است. اعضای آوای بوم از استان‌های مختلف کشور بوده و در رویدادهای مختلف به‌صورت مجازی یا حضوری مشارکت می‌کنند. اگرچه در تهران، بوشهر، آذربایجان غربی و ... گروه‌ها و انجمن‌هایی، هم دغدغه با آوای بوم وجود داشته و فعالیت می‌کنند؛ اما گستره فعالیت هیچ یک از آنها به‌اندازه انجمن اصفهان نیست. در واقع در ایران تنها انجمنی که به‌صورت کاملاً تخصصی فعالیت‌های محیط زیستی در حوزه پرندگان را انجام می‌دهد و بخش‌هایی چون تیمار کردن و رهاسازی پرنده‌های زخمی و آسیب‌دیده، آموزش، باشگاه پرنده‌نگری، پروژه‌های حفاظت محیط‌زیست و ... دارد، آوای بوم است. آوای بوم، در برنامه‌های مختلف پرنده‌نگری مداخله، حضور و مشارکت جدی دارد تا از طریق پرنده‌نگری، این تفریح جذاب محیط زیستی، پرندگان ایران را بهتر معرفی کرده باشد و با برگزاری کارگاه‌ها، رویدادها و دوره‌های آموزشی، مردم را نسبت به اهمیت پرندگان و تأثیر آنها در اکوسیستم طبیعی مطلع کرده و دغدغه حفاظت از این موجودات زیبا را در آنها تقویت کند. مهسا هاشمی که مسئولیت روابط‌عمومی انجمن را نیز برعهده دارد می‌گوید: اصفهان از نظر تنوع گونه‌ها، وسعت جغرافیا و اقلیم یکی از بهترین شهرهای ایران برای پرنده‌نگری است و در این زمینه ظرفیت بسیار زیادی دارد. ما سعی کردیم از این ظرفیت استفاده و مردم را به این حوزه ترغیب کنیم. اگرچه این شاخه طبیعت‌گردی در ایران و اصفهان، بسیار دیرتر از دیگر نقاط جهان آغاز شده؛ اما بسیار خوشحالیم که روزبه‌روز به تعداد کسانی که علاقه‌مند و پیگیر هستند، اضافه می‌شود. در انجمن نوجوان‌هایی به‌شدت علاقه‌مند حضور دارند، در این حوزه فعالیت می‌کنند، مطالعه دارند و حتی در بخش حفاظت از پرندگان نیز بسیار دغدغه‌مند فعالیت می‌کنند. مخاطب ما همه سنین هستند، در تورهای پرنده‌نگری هم که ماهانه از سوی انجمن برگزار می‌کنیم، تقریباً از همه سنین حضور دارند. افراد به‌صورت مستمر پیگیر برگزاری تورها هستند، حتی در زمان‌هایی مانند ماه اسفند و شهریور که پرنده‌ها کمتر هستند، درخواست زیادی برای برگزاری تورها وجود دارد و جالب است که بخش زیادی از آنها عموم مردم هستند، نه آدم‌های لزوماً فعال در زمینه محیط‌زیست؛ البته ما نمی‌توانیم در هر تور تعداد زیادی را همراه کنیم؛ چراکه اولویت این است که باعث آزار و اذیت پرنده‌ها نشویم، حتی در تورهایی که در محیط‌های شهری برگزار می‌کنیم باید حواسمان باشد که ما در خانه پرندگان هستیم و نباید باعث آزار و اذیت آنها شویم؛ بنابراین تورها در ظرفیت‌های محدود و مشخص، برگزار می‌شود.
نیاز به مسیرها و محدوده‌های سبز پرنده‌نگری
به گفته او، برای شرکت در تورهای پرنده‌نگری، پیش‌زمینه خاصی لازم نیست؛ چون پرنده‌نگری یک تفریح است که قرار است فرد از طبیعت لذت ببرد، در واقع فرد با هر بار شرکت در این تورها چیزهای تازه‌ای درباره پرندگان می‌آموزد و به همین خاطر، دفعه بعد لذت بیشتری می‌برد، وقتی که اسم پرنده‌ها را یاد می‌گیرد، وقتی درباره مسیر مهاجرت آنها اطلاع کسب می‌کند، رفتار پرندگان را درک می‌کند و ... با آگاهی بیشتری از مشاهده پرندگان لذت می‌برد و در نتیجه برای حفاظت از آنها بیشتر تلاش می‌کند. اما در این زمینه، نقص‌ها و کمبودهای زیادی وجود دارد. به‌ویژه آنکه این مقوله در اصفهان و ایران، جدید و تازه است. به گفته این کارشناس گردشگری و فعال محیط‌زیست، در اصفهان باید مسیرها یا محدوده‌های سبز پرنده‌نگری ایجاد شود. در دیگر کشورها، مسیرهایی وجود دارد که پر از تابلوهایی برای معرفی پرندگان آن محدوده، علایم، هشدارها و اطلاعات درباره گونه مختلف پرندگان منطقه است و ویژه پرنده‌نگری ایجاد شده؛ او می‌گوید: این امکان را به‌راحتی می‌توان در صفه، ناژوان یا حتی حاشیه زاینده‌رود ایجاد کرد، جایگاه‌هایی برای دادن دوربین‌های دوچشمی به علاقه‌مندان در نظر گرفت تا مردم از این نعمت طبیعی بهره ببرند و اینها همه در نهایت، کیفیت شهر را ارتقا می‌دهد. چراکه پرنده‌نگری به‌سلامت افراد و به‌سلامت روان جامعه، کمک زیادی می‌کند، طبق تحقیقات، پرنده‌نگری بسیار بیشتر از بخش‌های دیگر محیط‌زیست انسان‌ها را در مسیر آشتی با طبیعت، حفاظت محیط‌زیست و لذت از طبیعت قرار می‌دهد، تأثیر مستقیمی بر حفظ محیط‌زیست دارد و در حوزه گردشگری هم می‌تواند رونق ایجاد کند. حتی اخیراً در یک بیمارستان، تحقیقی در خصوص تأثیر پرندگان بر سلامت افراد انجام شده که نشان می‌دهد، روند درمان بیمارانی که می‌توانستند از پنجره اتاق خود پرنده‌ها را ببینند و صدای آنها را بشنوند بسیار سریع‌تر و بهتر از بیمارانی بوده است که چنین امکانی نداشته‌اند. مقاله‌ها و تحقیقات زیادی درباره تأثیر پرنده‌نگری بر سلامت روان جامعه وجود دارد، تماشای پرنده‌ها اضطراب را کاهش می‌دهد و آرامش و تمرکز افراد را بالا می‌برد. ین پرنده‌نگر و راهنمای طبیعت گردی می‌گوید: به همین دلیل در تصمیم‌گیری‌های شهری باید نظر کارشناسان را جویا شویم. مثلا وقتی می‌خواهیم درباره نورپردازی شهر تصمیم بگیریم، یادمان باشد پرنده‌هایی هم در این شهر هستند و در کنار ما زندگی می‌کنند. انجمن آوای بوم تاکنون ارتباط خوبی با شهرداری و محیط‌زیست داشته؛ اما قطعا جای بهبود وجود دارد. امیدوارم روزبه‌روز آدم‌های بیشتر و مسئولان بیشتری به این مقوله فکر کنند، به انجمن‌های تخصصی، فضای کار بدهند و حمایت داشته باشند. ما تلاش می‌کنیم این فرهنگ‌سازی‌ها انجام شود. تا جایی که می‌توانیم به داوطلبان آموزش می‌دهیم و از مشارکت‌ها استقبال می‌کنیم تا تعداد افراد بیشتری در شهر و کشور، به کیفیت زندگی پرنده‌ها و به محیط‌زیست اهمیت دهند.