عبدالحسین زرین‌کوب؛ ادیب مورخ
رویداد ایران- زهرا آقایی
وقتی در قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا قدم بزنی با سنگ قبری مواجه خواهی شد که این بیت بر روی آن حک‌شده است: خوش به پایان می‌رسد این روز سرگردان ما، زودا که با منزل شویم آرام گیرد جان ما. این بیت سروده‌ای از دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، ادیب، مورخ، اسلام‌شناس، ایران‌شناس، محقق و نویسنده بزرگ معاصر است که بر سنگ قبر او جا خوش کرده است. وی از نوادگان ملاعلی اکبر خوانساری بود و خانواده وی اصالتاً خوانساری بودند. نخستین کتاب او به نام فلسفه، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران در بروجرد منتشر شد. با اینکه نام نويسنده برای کسی آشنا نبود؛ اما اهميت مندرجات و ابتکاري بودن موضوع آن موجب شده بود که خان لری سخن‌شناس سه صفحه و نيم درباره آن به بحث پرداخته و نقد بی‌پروایی بر آن نوشت. وی در سال ۱۳۳۴ از رساله دکتری خود با عنوان نقدالشعر، تاریخ و اصول آن که زیر نظر بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده بود، با موفقیت دفاع کرد. زرین‌کوب با آغاز کار در دانشگاه تهران به تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و تاریخ تصوف در دانشکده‌های ادبیات و الهیات پرداخت. دکتر زرین‌کوب چندی نیز در دانشسرای عالی تهران و دانشکده هنرهای دراماتیک به امر تدریس مشغول بود. او علاوه بر تسلط بر زبان‌های زنده دنیا در دانشگاه‌های مختلف جهان صاحب کرسی بود. فعالیت علمی استاد در انتشار مجلاتی همچون سخن، یغما، جهان نو، دانش، علم و زندگی، مهر و فرهنگ ایران‌زمین، چشمگیر بود. آثار پژوهشی او در مولانا شناسی، حافظ‌شناسی، عرفان و تصوف و نقد ادبی در جهان کم‌نظیر است. کتاب با کاروان حله ایشان یک نقد فرد شناختی است که باعث تغییروتحول اساسی در نقد دانشگاهی شد. وی در تاریخ‌نگاری نگاهی همه‌جانبه داشت و سعی می‌کرد هیچ جنبه‌ای از تاریخ را مسکوت نگذارد. پژوهش‌های مولوی‌شناسی ایشان کم‌نظیر است و می‌توان او را از بزرگ‌ترین مولوی‌شناس جهان به شمار آورد. استاد سه‌گانه‌ای درباره مثنوی یعنی سر نی، بحر در کوزه و پله‌پله تا ملاقات خدا را نگاشته است. او در کتاب پله‌پله تا ملاقات خدا، مراحل سلوک روحانی مولوی نشان‌داده‌شده است. استاد در کتاب بحر در کوزه سعی کرده که گوشه‌ای از جهان‌بینی، اندیشه و عرفان مولانا را در موضوع اخلاق و تصویر الهی به نگارش درآورد. زرین‌کوب به‌نقد و ارزیابی مختصر دو اثر ماندگار مولانا دیوان شمس و مثنوی معنوی پرداخته و بر آن ایده است که باوجود ارزش فراوان شعر و هنر، مولانا را نباید تنها شاعر و هنرمند پنداشت؛ زیرا این کار در حقیقت چیزی جز «فرودشان او» نیست. استاد زرین‌کوب تحقیقات خود درباره مولانا را به طور اخص به نکات تاریک و مهم مثنوی توجه کرده که در مواردی هیچ‌کس بدان توجه نکرده است به‌عنوان‌مثال مآخذ حکایات و کشف دلایل آمدن آن داستان در مثنوی را ذکر کرده است. اين استاد نام‌آور كه طي چند دهه، از سکان‌داران اصلي فرهنگ و ادب اين مرزوبوم بود، در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ در سن ۷۷ سالگی در تهران درگذشت.