اصفهان شهری تاریخی است و هرگونه فعل‌وانفعال در آن می‌تواند نظرات موافق و مخالف زیادی در پی داشته باشد. نظراتی که گاهی برای ماه‌ها پروژه‌های بزرگ عمرانی را متوقف می‌کند و گاهی پیشران پروژه‌ای می‌شود که عواقب آن تا دهه‌ها زخمی ماندگار بر تن شهر باقی می‌گذارد. اصفهان تنها شهر تاریخی جهان نیست که حال و هوای توسعه به خود گرفته است. نمونه‌های بی‌شماری از شهرهای تاریخی در سراسر دنیا وجود دارند که با دارابودن پشتوانه تاریخی و باستانی توسعه را در لایه‌لایه‌های زیست شهروندان گنجانده‌اند و تعامل دوسویه سنت و مدرنیته را به رخ کشیده‌اند. به‌گونه‌ای که تاریخ را می‌توانید در دل صنعتی‌ترین شهر دنیا شفاف‌تر از همیشه شاهد باشید. اما داستان اصفهان متفاوت است. این تفاوت را شاید نبود تعامل‌های چندسویه و به عبارتی بهتر نبود تعامل همه‌جانبه بیش‌ازپیش به وجود آورده است. از تمام مسائلی که سال‌ها بر اصفهان گذشته است که بگذریم به‌روزترین رخداد  شهری این روزهای اصفهان با آغاز عملیات اجرایی ایستگاه متروی ابن‌سینا کلید خورد، ایستگاهی که مسائل زیادی را مانند سایر ایستگاه‌های مترو با خود به همراه داشت. حرکت مترو در اصفهان ریل به ریل حواشی با خود به همراه داشته و دارد. ایستگاهی که در مرکز شهر تاریخی اصفهان و در یکی از مراکز مهم خرید سنتی واقع شده و از اهمیت زیادی برخوردار است. گفته می‌شود ایستگاه ابن‌سینا جزو مسیر تأییدشده خط دو قطار شهری است، عملیات گمانه‌زنی باستان‌شناسی در ایستگاه بعد از یک ماه متوقف‌شده و مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی استان ساختار معماری این توقفگاه را فوق‌العاده ضعیف خوانده است. علمدار علیان در واکنش به تمام انتقادات پیرامون مسائل باستان‌شناسی ایستگاه متروی ابن‌سینا گفت: تلاش ما این است که تا جایی که امکان دارد مسائل قطار شهری و ساخت ایستگاه با آثار به‌دست‌آمده تداخل نداشته باشد، به‌گونه‌ای که حفظ آثار و توسعه قطار شهری را در کنار هم داشته باشیم. در مواردی که تداخل دارد باید دید راه‌حل آن چیست و به‌نوعی باید تدابیری را پیش‌بینی کنیم که بتوانیم آثار را هم حفظ کنیم. واکنش‌ها به این اظهارنظر بسیار زیاد بود. مدیرگروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان در اعتراض به توقف عملیات گمانه‌زنی باستان‌شناسی در ایستگاه ابن‌سینا عنوان کرد: درصورتی‌که اراده‌ای برای شناخت و حیات پایدار اصفهان وجود دارد این شهر نباید بازیچه افراد شود و تمام ثروت نهفته شهر را به بهانه توسعه از بین ببرند و تنها افسوس آن برای آیندگان باقی بماند. علی شجاعی اصفهانی گفت: از مدیر کل میراث‌فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان که دغدغه‌های جدی برای اصفهان دارد انتظار می‌رفت در حوزه باستان‌شناسی استان اصفهان هم اتفاقات خوبی رخ دهد و ما شاهد حرکاتی باشیم که به نفع باستان‌شناسی شهر و به نفع باستان‌شناسی حوضه آبریز زاینده‌رود و کل استان باشد. ولی آنچه شاهد هستیم تکرار همان اتفاقات قبلی است. 

شواهد زیست کهن در اصفهان را حفظ کنید

بابک رفیعی علوی، استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان در مورد آنچه در ایستگاه ابن‌سینا مترو رخ‌داده است می‌گوید: اینکه اصفهان شهری باستانی است و وجب‌به‌وجب آن دارای ارزش تاریخی است شکی وجود ندارد. اما باید پذیرفت در حال حاضر قرار است در این شهر زندگی و به زندگی امروز ساکنان آن نیز توجه کنیم و در نهایت شهر را به‌جای بهتری برای زندگی ساکنان آن تبدیل کنیم. البته نیازهای زندگی ساکنان یک شهر بعضی کوتاه‌مدت هستند و برخی بلندمدت و اتفاقاً این بر عهده ارگان‌های دولتی است که به نیازهای بلندمدت شهر بیشتر تمرکز داشته باشند و برای آن برنامه‌ریزی کنند، چون مردم اغلب بر نیازهای کوتاه‌مدت زندگی خود متمرکز هستند. زمانی حمام خسرو آقا را شبانه برای ایجاد یک خیابان و رفع نقطه کور ترافیکی تخریب کردند. اما امروز تلاش می‌کنند تا بخش کوچک باقی‌مانده‌ای از این حمام را احیاء کنند و اگر از ساکنان منطقه و شهر و یا ارگان‌های دولتی نظرسنجی شود به احتمال زیاد هیچ‌کس امروز موافق تخریب آن درگذشته نیست. این سه‌راه با پیاده‌رو شدن یکی از خیابان‌های منتهی به آن در سال‌های اخیر (خیابان سپه) از حالت سه‌راه درآمده و حتی حدس می‌زنم در آینده نه‌چندان دور خیابان استانداری نیز تبدیل به پیاده‌راه شود. این یعنی ما برای یک نیاز کوتاه‌مدت اثری را تخریب کردیم که دیگر قابل‌بازگشت نیست و این نشان از عدم آینده‌نگری و توجه به توسعه شهر در همه ابعاد دارد. این باستان‌شناس اظهار کرد: مترو و خیابان‌کشی یکی از اولویت‌هایی است که برای توسعه کوتاه‌مدت شهری برنامه‌ریزی می‌کنند و به طور معمول نمی‌توان این پروژه‌های بزرگ عمرانی را متوقف کرد، بلکه لازم است تا راهی برای اجرای آنها با کمترین لطمه به آثار باستانی که جزو نیازهای بلندمدت برای شهری مثل اصفهان هستند پیدا کرد. رفیعی تصریح کرد: در اصفهان تناقض‌های رفتاری زیادی با گذشته تاریخی شهر دیده شده است و باید کوشید تعامل میان نیازهای کوتاه‌مدت و بلندمدت ساکنان شهر را گسترش دهیم. به‌گونه‌ای که سازمان‌های متولی حرکت‌های عمرانی همچون شهرداری در ابتدای اجرای طرح‌های خود تعامل و برنامه‌ریزی لازم را با میراث‌فرهنگی و متخصصان باستان‌شناسی داشته باشند و از هرگونه حرکت بدون توجه به جنبه‌های دیگر زیستی در این شهر تاریخی پرهیز کنند. او ادامه داد: در پروژه‌های عمرانی گودبرداری‌های زیادی رخ می‌دهد که هزینه زیادی نیز در بر دارد. درصورتی‌که اگر از ابتدا این گودبرداری‌ها با نظر باستان‌شناسان باشد، می‌توانند از این فرصت بهره ببرند، اما شاهد هستیم با نبود این هماهنگی‌ها موقعیت‌های بی‌نظیری برای شناخت لایه‌های زیرین شهر در بافت‌های قدیمی از بین می‌روند. این باستان‌شناس عنوان کرد: در موقعیت‌هایی که گودبرداری می‌شود فرصت خوبی فراهم است تا ببینیم زیر این زمین چه خبر است؛ انجام کاری مشابه اغلب با بودجه‌های محدودی که برای باستان‌شناسی وجود دارد بسیار هزینه بر است و برای شناخت گذشته شهر می‌توان از این فعالیت‌های عمرانی بیشترین بهره را برد. این چالش در بسیاری دیگر از شهرهای کهن دنیا وجود دارد اما در نمونه‌های موفق هر دو طرف یعنی چه باستان‌شناس و چه شهرداری آمادگی بیشتری برای روبرو شدن با این چالش‌ها دارند و همین چالش‌ها موجب ایجاد شاخه‌ای به نام باستان‌شناسی شهری شده است. او با انتقاد از اینکه معمولا سازمان‌های عمرانی می‌خواهند خیلی سریع  کار را پیش ببرند و به این موضوعات توجهی ندارند گفت: میراث‌فرهنگی نیز در سومین شهر پرجمعیت ایران باید بتواند آماده واکنش صحیح و به‌موقع و متناسب با واقعیت‌های توسعه عمرانی شهر باشد و از سوی دیگر شهرداری هم باید بداند در چه شهری این فعالیت‌ها را انجام می‌دهند. این در حالی است که نه بدنه میراث‌فرهنگی استان اصفهان توانایی علمی و اجرایی روبرو شدن با پروژه‌های عمرانی را دارد و نه فعالیت‌های عمرانی باتوجه‌به این اولویت‌ها انجام می‌شود. در ادامه رفیعی به پروژه میدان عتیق اصفهان اشاره کرد و توضیح داد: در سال‌های گذشته پروژه بزرگ میدان عتیق اصفهان و زیرگذر را شاهد بوده‌ایم که مطالعات باستان‌شناسی ضعیفی در آن انجام شد، درصورتی‌که فرصت خوبی بود که لایه‌نگاری باستان‌شناسی دقیق و گسترده‌ای در بخش قدیمی شهر انجام شود تا شهری که در آن زندگی می‌کنیم را بهتر بشناسیم. آن پروژه به‌اشتباه انجام شد، فضای مرده‌ای به اسم میدان عتیق ساخته شد و تمام شواهد زیست کهن در این شهر که حداقل می‌توانست ثبت و ضبط دقیقی بشود، از بین رفت. این موضوع در حوزه مترو نیز وجود دارد. باید از این فرصت استفاده کرد تا بازی برد، برد را تجربه کنیم. او افزود: تاریخ زیادی در لایه‌های زیرین اصفهان نهفته است باید تلاش کرد در کنار توسعه شهری، حفظ و شناخت تاریخ شهر نیز در اولویت قرار داده شود که این مهم تنها با تعامل چندسویه سازمان‌های مرتبط اجرایی و آینده‌نگری بلندمدت امکان‌پذیر خواهد شد. فراموش نکنید اصفهان اگر اصفهان است به‌خاطر داشتن مترو، خیابان‌ها و اتوبان‌ها و مراکز خرید بزرگ نیست، بلکه به‌خاطر وجود شواهد شیوه‌ای از زندگی شهری است که در دورانی مترقی‌ترین در نوع خود بوده است.

تاریخ شهر را فدای توسعه نکنید

رسول کمالی، استاد دانشگاه هنر اصفهان نیز می‌گوید: در مورد موضوع ایستگاه متروی ابن‌سینا بخشی از فرهنگ معماری شهر در این منطقه پیدا شده است که می‌شود آن را بررسی کرد و اگر بنای ارزشمندی باشد باید در راستای حفظ آن تلاش کرد. کمالی توضیح داد: نوع برخورد با این پروژه به معمار و مدیر پروژه بازمی‌گردد که چگونه این آثار را حفظ کند. او پیشنهاد داد: به طور مثال می‌توان در این ایستگاه با استفاده از یافته‌ها موزه‌ای ایجاد کرد. کمالی عنوان کرد: به‌عنوان کسی که آشنا با گرافیک محیطی است می‌گویم می‌توان در کنار توسعه ایستگاه مترو آثار تاریخی را نیز حفظ کرد به شرطی که پیمانکاران بیش از آنکه به فکر سرعت عمل طبق زمان اعلام شده باشند بیشتر توجه به میراث گران‌بها فرهنگی داشته باشند. او در ادامه تعامل با  متخصصان میراث برای حصول نتیجه بهتر را ضروری دانست.

اولویت حفظ میراث فرهنگی است

رئیس کمیسیون عمران، معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر اصفهان نیز در واکنش به اتفاقات چند روز اخیر و بازتاب‌های رسانه‌ای آن گفت:حفظ میراث‌فرهنگی اهمیت و اولویت بسیار بالایی دارد. رسول میرباقری تصریح کرد: سخت‌ترین ایستگاه‌های خط یک قطار شهری در محور چهارباغ بود که با نظر کارشناسی و حفظ ابنیه با پیشرفته‌ترین فنون مهندسی اجرا شد. این ایستگاه هم به همین شکل خواهد بود. او تاکید کرد: قطعا نظرات کارشناسان حوزه تاریخی و مطالعات میراث‌فرهنگی بسیار مهم است.