تاریخچه جشن کهن و باستانی مهرگان

زمان برگزاری جشن مهرگان

مردم ایران از هزاره دوم پیش از میلاد تا به امروز 10 روز از ماه مهر که آغاز پاییز می باشد را جشن می‌گیرند.

لازم است ذکر شود این جشن در میان مردم قوم لر به مهرجون معروف است. امروزه این جشن در دهم مهر ماه برگزار می‌شود. در حالیکه در میان مردم لر روز ۷ مهرماه این جشن برگزار می شود. با این حال در تمام ادیان و قومیت ها چند نفر هستند که از ایران‌شناسان آن را نادرست می‌دانند.

البته همانگونه که در گزارش فردوسی دیده می‌شود، زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر یا سَر ماه مهر و ابتدای فصل پاییز بوده‌است و این شیوه دست کم تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته‌است. منسوب دانستن جشن مهرگان به نخستین روز ماه مهر در آثار دیگر ادبیات فارسی نیز دیده شده‌است.

دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و اصولاً نامگذاری نخستین ماه فصل پاییز به نام مهر، در این است که در دوره‌هایی از دوران باستان و از جمله در عصر هخامنشی، آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده‌است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب کرده‌اند.

تثبیتِ آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی با نظام زندگیِ مبتنی بر کشاورزیِ ایرانیان بستگیِ کامل داشت. می‌دانیم که سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان دیگر خاتمه می‌پذیرد. قاعده‌ای که هنوز هم در میان کشاورزان متداول است و در بسیاری از نواحی ایران جشن‌های فراوان و گوناگونی به مناسبت فرارسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار می‌شود.

در این جشن‌ها گاه ترانه‌هایی نیز خوانده می‌شود که در آن‌ها به مهر و مهرگان اشاره می شود. شاید بتوان شیوه سال تحصیلیِ امروزی را باقی‌مانده گاهشماری کهن میترایی مهری دانست. امروزه نیز سنت کهن آغاز سال نو از ابتدای پاییز با نام «سالِ وَرز» در تقویم محلی کردان مُـکریِ مهاباد و طایفه‌های کردان شُکری باقی‌مانده‌است. همچنین در تقویم محلی پامیر در تاجیکستان (به ویژه در دو ناحیه «وَنج» و «خوف») از نخستین روز پاییز با نام «نوروز پاییزی/ نوروز تیرَماه» یاد می‌کنند. در ادبیات فارسی (از جمله شاهنامه فردوسی) و امروزه در میان مردمان آسیای میانه و شمال افغانستان، فصل پاییز را «تیرَماه» می‌نامند.

جشن مهرگان

بر اساس آنچه در تاریخ و فلسفه و زمان مهرگان گفته شده می توان گفت مهرگان دارای سه بعد :

– خورشیدی یا طبیعی،

– اسطوره‌ای

– دینی است.

مهرگان طبیعی

مهرگان همچون نوروز دارای اعتدال کیهانی است. اندازه شب و روز در مهر برابر می‌شود و شاید از همین رو این ماه را به نام مهر که ایزد داوری و عدالت و دادگستری است گذاشته‌اند. همچنین مهر برابر است با پایان فصل برداشت کشاورزی. از این رو زمان مناسبی برای جشن و شادی و استراحت کشاورزان که عمده مردمان دوران کهن بودند است. همچنین این حاکمان در این زمان خراج و مالیات را از مردم می‌ستاندند و از این رو برای دولتهای عرب و ترک و مغول که بر ایران چیره شده و با فرهنگ آنان بیگانه بودند هم مهرگان رسمیت داشت. برخی بر این باورند که در دوره‌هایی نوروز ایرانی، نوروز پاییزی بوده‌است و نوروز بهاری سپس بر آن غلبه یافته‌است.

مهرگان اسطوره‌ای

شاید پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات مغ غاصب که به ادعای کتیبه بیستون، بر مردم ستم کرده و مال آنها را ستانده و نیایشگاه‌ها را ویران کرده بود، باعث شد تا بنا بر داستان کهن ضحاک و فریدون پیروزی نیکی بر بدی در این تاریخ روایت شده و زان پس مهرگان را روز پیروزی کاوه آهنگر و بر تخت نشستن فریدون شاه بدانند. دقیقی شاعر زرتشتی چنین می‌سراید:

و اسدی توسی و فردوسی نیز در شعر خود داستان حماسی فریدون و ضحاک را در خور توصیف دانسته‌اند.ابوریحان بیرونی در التفهیم می‌نویسد: «مهرگاه، شانزدهم روز است از مهر ماه و نامش مهر، اندرین روز، افریدون ظفر یافت بر بیورسب جادو، انک معروف است به ضحاک، و به کوه دماوند بازداشت؛ و روزها که سپس مهرگان است همه جشنند، بر کردار آنچ از پس نوروز بود…» و در آثار الباقیه آورده‌است که: «سلمان فارسی می‌گوید: ما در عهد زرتشتی بودن می‌گفتیم: خداوند برای زینت بندگان خود یاقوت را در نوروز و زبرجد را در مهرگان بیرون آورد؛ و فضل این دو روز بر روزهای دیگر مانند فضل یاقوت و زبرجد است بر جواهرهای دیگر؛ و بیورسب هزار سال عمر کرد. این که ایرانیان به یکدیگر دعا می‌کنند که: ” هزار سال بزی ” از آن روز رسم شده‌است، چون دیدند که ضحاک توانست هزار سال عمر کند و این کار در حد امکان است، هزار سال زندگی را دعا و آرزو کردند». ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی می‌گوید: «این روز مهرگان باشد و نام روز و ماه همراهند و چنین گویند که اندر این روز آفریدون بر بیوراسب که او را ضحاک گویند، پیروز شد و او را اسیر کرد و او را بست و به دماوند برد و در آنجا وی را زندانی کرد. مهرگان بزرگ و برخی از مغان چنین گویند که این پیروزی فریدون بر بیوراسب، رام روز بوده‌است و زرتشت که مغان او را به پیامبری دارند، ایشان را فرموده‌است، بزرگ داشتن این روز و روز نوروز را». گزارش خلف تبریزی دربارهٔ پیدایش مهرگان این چنین است: «… و در این روز ملایکه یاری و ممدکاری کاوه آهنگر کردند و فریدون در این روز بر تخت شاهی نشست و در این روز ضحاک را گرفته به کوه دماوند فرستاد که در بند کنند و مردمان به سبب این مقدمه جشنی عظیم کردند و عید نمودند و بعد از آن حکام را مهر و محبت به رعایا به هم رسید و چون مهرگان به معنی محبت پیوستن است بنابراین بدین نام موسوم گشت…»

مهرگان دینی

کومون خاورشناس و دانشمند بلژیکی در کتاب خود «آیین میترا» چنین می‌گوید: «.. بدون تردید، جشن مهرگان که در کشورهای روم باستان، روز پیدایش خورشید نامیده می‌شد و آن را «سل ناتالیس این وکتی» یعنی «روز زایش خورشید شکست ناپذیر» می‌گفتند که به بیست و پنجم ماه دسامبر کشیده شد و شماری زیاد از عیسویان پیش از عیسی مسیح به آیین مهرپرستیگرویدند و پس از گسترش دین مسیح در اروپا، روز زایش مسیح قرار داده شد. چون عیسویان نمی‌خواستند این روز را جشن بگیرند به نام زاده شدن عیسی جشن گرفتند.» در ایران که از دوره هخامنشی دین مزداپرستی یا زرتشتی در غرب کشور همچون شرق چیرگی یافت، میترا از مقام بزرگترین خدای آریایی تنزل کرده و یکی از آفریدگان اهورا مزدا دانسته شد. با این‌حال از دوره اردشیر دوم هخامنشی، میترا در کنار آناهیتا به عنوان ایزدی بزرگ ستایش می‌شد. زرتشتیان در جشن‌های برابری روز و ماه ایزد مربوطه را ستایش می‌کردند و یشت ویژه آن ایزد دراوستا را می‌خواندند؛ که در این میان مهریشت که در ستایش میترا است، کهن‌ترین، استوارترین و مهمترین یشت اوستا است.

جشن مهرگان

آیین‌های مهرگان

اینطور که از مجموع منابع موجود، مانند نگاره ها و متون باستانی و نوشته‌های مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی (مانند فردوسی، بیرونی، ثعالبی، جهانگیری، اسدیِ توسی، هرودوت، کتسیاس، فیثاغورث،…) و نیز آثار شاعران و ادیبان (مانند جاحظ، رودکی، فرخی، منوچهری، سعد سلمان،…) دریافته می‌شود، مردمان آن زمان در این روز تا حد امکان با جامه‌های ارغوانی (یا دست کم با آرایه‌های ارغوانی) در این گردهمایی حضور پیدا می کردنند در حالی که هر یک، چند «نبشته شادباش» یا به قول امروزی ها ، کارت تبریک برای هدیه به همراه داشته‌اند. این شادباش‌ها را معمولاً با بویی خوش همراه می‌ساخته و در پارچه ای زیبا می‌پیچیده‌اند.

در میان سفره مهرگانی که از پارچه‌ای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود، گل «همیشه شکفته» می‌نهادند و اطراف آن را با گل‌های دیگر زینت می بخشیدند. امروزه نمی‌دانیم که آیا گل همیشه شکفته، نام گلی بخصوص بوده‌است یا نام عمومیِ گل‌هایی که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا می‌مانند بوده است.

در اطراف این گل‌ها، چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز گذاشتند و گونه‌هایی از میوه‌های پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه می‌شد. میوه‌هایی مانند: سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو و چندی از بوداده‌ها همچون تخمه و نخودچی.

دیگر خوراکی‌های سفره مهرگانی عبارت بود از آشامیدنی و نانی مخصوص. نوشیدنی از عصاره گیاه «هَـئومَـه/ هوم» که با آب یا شیر رقیق شده بود، فراهم می‌شد و همه حضوریافتگان در جشن، به نشانه پیمان از آن می‌نوشیدند. نانِ مخصوص مهرگان از ترکیب آرد هفت نوع غله گوناگون تهیه می‌گردید. که غله‌ها از حبوباتی مانند گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن تهیه شده بود. دیگر لازمه‌های سفره مهرگان عبارت بود از: جام آتش یا نوکچه (شمع)، شکر، شیرینی، خوردنی‌های محلی و بوی‌های خوشی مانند گلاب.

حضوریافتگان در جشن مهرگان پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبی‌های گروهی می‌پرداخته‌اند. سرودهایی از مهریشت را با آواز می‌خوانده و اَرْغُـشت می‌رفته‌اند (می‌رقصیده‌اند). شعله‌های آتشدانی که در آنها گیاهان خوشبویی‌

(مانند اسپند و زعفران و عنبر) برافروخته و پذیرای می‌شدند و نیز گیاهانی چون هوم که موجب خروشان شدن آتش می‌شدند.

از آنجا که نشانه‌های بسیاری، همچون تندیسها، کتیبه ها و سنگ‌نگاره‌ها (از جمله نگاره‌های میترا در نمرود داغ و کوماژن)، از رواج آیین مهرگان در آسیای کوچک (آناتولی) حکایت می‌کند؛ بعید نیست که «سماع» های عارفانه پیروان طریقه «مولویه» در شهر قونیه امروزی، ادامه دیگرگون شده همان ارغشت‌های میترایی باشد.

در پایان مراسم، شعله‌های فروزان آتش، نظاره‌گر دستانی بود که به‌طور دسته‌جمعی و برای تجدید پایبندی خود بر پیمان‌های گذشته، در هم فشرده می‌شدند.

آش جشن مهرگان

موسیقی مهرگان

گمان می‌رود در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه‌ای نواخته می‌شده که اکنون از آن آگاهی نداریم. همچنین در کتاب «موسیقی کبیر» ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده‌است، و نیز نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نامبردار شده را «مهرگانی» نوشته است.

حتی از بزرگان ایرانی بودند کسانی که موسیقی مهرگانی را در دسته لحنهای موسیقی سنتی ایرانی اورده اند.

موسیقی جشن مهرگان

مهرگان در زمان حاضر

بهرام فرهوشی از برگزاری جشن مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان استان یزد و کرمان و نیز ” از آیین قربانی کردن گوسفند، در برخی از روستاهای زردشتی نشین یزد، برای خدای منان خبر می‌دهد. تا سی سال پیش، زرتشتیان کرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را قربانی و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه، به یادمانی از مردگان می‌پختند.

جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمه اول مهرماه است، در برخی از سال‌ها در دهم یا شانزدهم مهر (مهرگان) برگزار می‌شد.

زمان برگزاری آیین قالی شویان در استان مشهد شهرستان اردهال را نویسنده بزرگ جلال آل احمد، با مهرگان هم پیوند می‌داند. صدرالدین عینی در یادداشت‌ها، از جشنی در تاجیکستان و سمرقند یاد می‌کند که هر سال در ماه میزان برگزار می‌شد. جشنی که می‌تواند، با همهً دگرگونی‌ها، بازماندهً جشن مهرگان باشد.

برخی انجمن‌ها و نهادهای مردمی و غیردولتی نیز تلاش می‌کنند این جشن بزرگ را زنده گردانند.

شعر جشن مهرگان

جشن مهرگان در شعر بسیاری از شاعران بازتاب پیدا کرده است و اطلاعات ارزشمندی در مورد مهرگان در اختیار قرار می‌دهند. شاعرانی همچون فردوسی، رودكی، فرخی، دقيقی، عنصری، ناصرخسرو، منوچهری در دیوان خود در مورد این جشن شعر سروده‌اند.

رودکی:

ملكا جشن مهرگان آمد / جشن شاهان و خسروان آمد

جز به‌جای ملحم و خرگاه / بدل باغ و بوستان آمد

مورد به‌جای سوسن آمد باز / می به‌جای ارغوان آمد

تو جوانمرد و دولت تو جوان / می به بخت تو جوان آمد

منوچهری دامغانی:

آمد خجسته مهرگان جشن بزرگ خسروان / نارنج و نار و اقحوان، آورد از هر ناحیه

مهرگان آمد، در باز گشاییدش / اندر آرید و تواضع بنماییدش

تا وقت مهرگان همه گیتی چو زر بود / از آب تیر ماهی و از باد مهرگان

دیوان خاقانی شروانی:

من سپهرم کز بهار باغ، شب گم کرده‌ام / روز نور آیین، ترنج مهرگان آورده‌ام

عید رسید و مهرگان، باد و جنیبه بر اثر / هر دو جنیبه هم عنان در گرو تکاروی

نوروز دو اسبه یک سواری است / کاسیب به مهرگان بر افکند

دیوان فرخی سیستانی:

خجسته بادت و فرخنده، مهرگان و به تو / دل برادر شاد و دل عدوت کباب

به گشاد مهرگان در اقبال بر جهان / ذفرخنده باد بر ملک شرق مهرگان

مهرگان آمد و سیمرغ بجنبید از جای / تا کجا پر زند امسال و کجا دارد رأی

شعر فردوسی در مورد جشن مهرگان

حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر حماسه‌سرای ایران مهرگان را در شاهنامه به‌عنوان روزی معرفی می‌کند که پادشاه بزرگ و دادگر ایرانی فریدون آن را برای تاج‌گذاری و شروع فرمانروایی خود، برگزیده است.

فریدون چو شد بر جهان کامگار / ندانست جز خویشتن شهریار

به رسم کیان تاج و تخت مهی / بیاراست با کاخ شاهنشهی

به روز خجسته سر مهرماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه

زمانه بی‌اندوه گشت از بدی / گرفتند یک سر ره ایزدی

می روشن و چهره‌ی شاه نو / جهان گشت روشن سر ماه نو

بفرمود تا آتش افروختند / همه عنبر وزعفران سوختند

پرستیدن مهرگان دین اوست / تن‌آسانی و خوردن آیین اوست

کنون یادگار است ازو ماه مهر / بکوش و به رنج ایچ منمای چهر

سوالات متدوال

مهر در زبان فارسی به چه معناست؟

مهر یا میترا در زبان فارسی به معنای «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است و ضد دروغ، دروغ‌گویی، پیمان‌شکنی و نامهربانی کردن است.

نام‌های دیگر جشن مهرگان چیست؟

این جشن را در قدیم «متراکانا» می‌گفتند و بعدها به نام «مهرگان» خوانده شد. پس از اسلام نیز به آن «مهرجان» گفتند.