جشن تیرگان 1403چه روزی است؟ تاریخ، تاریخچه و آیین ها و رسوم
جشن تیرگان (Tirgan Celebration) برابر با 10 تیر به تقویم خورشیدی جشنی است كه در ایران باستان به روایتی نه روز و به روایت دیگری دو روز طول می‌کشیده و از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است. در طول سالیان اخیر «برگزاری جشن تیرگان در برخی استان‌ها» به‌عنوان یکی از میراث معنوی کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
جشن تیرگان چه روزی است؟
جشن تیرگان در گاه‌شمار یک‌پارچه دین‌های ایران روز دهم تیر بوده است. این روز به روایت ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان بود. دلیل این نام‌گذاری این است كه تیر (سیاره عطارد)، كاتب ستارگان است. به همین مناسبت هم در تقویم ملی كشورمان، روز چهاردهم تیرماه به‌عنوان روز قلم نام‌گذاری شده است.
البته انجمن کوهنوردان ایران از سال ۱۳۸۴ و انجمن دوستداران کوه دماوند از سال ۱۳۸۹، این جشن را سیزدهم تیر در شهر رینه، پای قله دماوند با عنوان روز ملی دماوند برگزار می‌کنند.
جشن تیرگان به چه معناست؟
تیرگان یکی از جشنهای برابری روز و ماه در گاهشماری ایران باستان است. تیر ایزد نگهدارنده باران است و به جهت اهمیت باران در سرزمین ایران، جشن تیرگان یکی از مهمترین جشنهای باستانی ایران بوده است. تیرگان همچنین در تاریخ اساطیری ایران، سالروز تیرافکندن آرش کمانگیر برای تعیین مرز ایران و توران بود که به پایان یافتن جنگ انجامید.
جشن تیرگان چیست؟
در باورهای مردم ایران باستان دو روایت در مورد علت برگزاری جشن تیرگان وجود دارد:
روایت اول
میان ایران و توران، سال‌ها جنگ و ستیز بود. در نبرد میان افراسیاب و منوچهر، شاه ایران، سپاه ایران شکست سختی می‌خورد. این واقعه در روز اول تیر اتفاق می‌افتد. در گذشته،این روز برای ایرانیان عزای ملی بود و جالب است بدانید هنوز هم دیدار از خانواده‌های عزادار در این روز میان زرتشتیان رایج است.
سپاه ایران در مازندران به تنگنا می‌افتد. سرانجام دو سوی نبرد سازش کردند و برای آن که مرز دو کشور مشخص شود و ستیز از میان برخیزد، پذیرفتند از مازندران تیری به جانب خاور پرتاب کنند و هر جا تیر فرود آمد، همان جا مرز دو کشور باشد.
آرش در میان ایرانیان بزرگ‌ترین کماندار بود و به دلیل نیروی بی‌مانندش، تیر را دورتر از همه پرتاب می‌کرد. فرشته زمین به آرش گفت تا کمان بر دارد و تیری به جانب خاور پرتاب کند. آرش می‌دانست که پهنای کشور ایران به نیروی بازو و پرش تیر او وابسته است و باید همه توان خود را در این راه بگذارد.
آرش تیر و کمان را برداشت، بر بلندای کوه دماوند برآمد و به نیروی خداداد، تیر را رها کرد و خود بی‌جان بر زمین افتاد. هرمز، خدای بزرگ به فرشته باد فرمان داد تا تیر را نگهبان باشد و از صدمه نگه دارد.
تیر از بامداد تا نیمروز در آسمان می‌رفت و از کوه و در و دشت می‌گذشت تا در کنار رود جیحون بر تنه درخت گردویی که بزرگ‌تر از آن در گیتی نبود، نشست. آنجا را مرز ایران و توران قرار دادند و هر سال به یاد آن جشن گرفتند. جشن تیرگان در میان ایرانیان از این زمان پدید آمد.
روایت دوم
روایت دوم مربوط به فرشته باران یا «تیشتر» و نبرد همیشگی میان نیکی و بدی است. تیشتر، فرشته باران است که در ده روز اول ماه به‌صورت جوانی ۱۵ ساله درمی‌آید و در ۱۰ روز دوم به‌صورت گاوی نر و در ده روز سوم به صورت اسب.
تیشتر به شکل اسب زیبای سفید زرین‌گوشی، با ساز و برگ زرین، به دریای کیهانی فرو رفت. در آنجا با دیو خشکسالی «اپوش» که به شکل اسب سیاهی بود و با گوش و دم سیاه خود ظاهری ترسناک داشت، روبه‌رو شد.
این دو به مدت سه شبانه‌روز با یکدیگر جنگیدند. تیشتر در این نبرد شکست خورد و به نزد خدای بزرگ آمده و از او یاری خواست. به خواست و قدرت پروردگار، این بار بر ابلیس خشکسالی پیروز شد و آب‌ها توانستند بی‌مانع به مزارع و چراگاه‌ها جاری شوند.
تاریخچه و زمان برگزاری جشن تیرگان
در مورد تاریخچه و علت برگزاری این جشن نظرات مختلفی داده شده است که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:
در برخی روایات آمده است که در این روز آرش کمانگیر از بالای کوه دماوند تیر معروف خود را پرتاب کرده و تیر پس از عبور از کوه‌ها و دشت‌ها در کنار رودخانه جیحون بر تنه درخت گردو نشسته است. از آن به بعد آن قسمت را مرز بین ایران و توران معرفی کردند و هر سال به یاد این اتفاق این روز را جشن می‌گیرند.در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی تیرگان روز بزرگداشت نویسندگان دوره باستان معرفی شده است.
طبق روایاتی دیگر از ابوریحان بیرونی روز تیرگان روزی است که شاه ایران (کی خسرو) پس از شستشوی خود در چشمه ناپدید می‌شود.
در روایتی دیگر از ابوریحان آمده است که دو تیرگان بزرگ و کوچک وجود دارد. تیرگان کوچک روز سیزدهم تیرماه است که تیر توسط آرش کمانگیر پرتاب می‌شود و تیرگان بزرگ روز چهاردهم و روزی است که تیر او به مقصد می‌رسد.
در برخی دیگر از این روایات آمده که این جشن مربوط به فرشته باران یا “تیشتر” و تقابل بین نیکی و بدی است. تیشتر در واقع فرشته باران بوده که در 10 روز اول ماه در شکل جوانی ۱۵ ساله در می‌آید، ۱۰ روز دوم به شکل یک گاو نر و ۱۰ روز سوم به شکل اسب خواهد بود.
آیین‌ها و رسوم جشن تیرگان
در برگزاری جشن تیرگان، آیین‌های مخصوصی اجرا می‌شده است که از جمله می‌توان به آب‌پاشی، فال کوزه و دستبند تیر و باد اشاره کرد.
آب‌پاشی
آب در جشن تیرگان اهمیت زیادی دارد و به همین دلیل، این جشن معمولا در کنار رودخانه و چشمه برپا می‌شود. یکی از رسم و رسوم این جشن هم رسم جالب و هیجان‌انگیز آب پاشیدن روی همدیگر است تا گرمای هوای تیر به در شود.
از این آیین همچون دیگر جشن‌هایی که با آب در پیوند هستند، با نام‌های عمومی «آب‌ریزگان» یا «آب‌پاشان» یا «سرشوران» هم یاد شده است.
فال کوزه
یکی دیگر از آیین‌های جشن تیرگان مانند بسیاری از جشنهای ایرانی، فال کوزه یا «چکُ دولَه» است.
روز قبل از جشن تیرگان، دوشیزه‌ای را برمی‌گزینند و کوزه سفالی سبزرنگ دهان گشادی به او می‌دهند که «دوله» نام دارد. او این ظرف را از آب پاکیزه پُر می‌کند و یک دستمال سبز ابریشمی را بر روی دهانه آن می‌اندازد. آن‌گاه دوله را نزد همه کسانی می‌برد که آرزویی در دل دارند و می‌خواهند در مراسم چک دولَه شرکت کنند.
آنها جسم کوچکی مانند انگشتری، گوشواره، سنجاق سر، سکه یا مانند این‌ها در آب دوله می‌اندازند. سپس دختر، دوله را به زیر درختی همیشه‌سبز مانند سرو یا مورد می‌برد و در آنجا می‌گذارد.
در روز جشن تیرگان و پس از مراسم آب‌ریزان، همه کسانی که در دوله جسمی انداخته‌اند و نیت و آرزویی داشته‌اند، در جایی گرد هم می‌آیند و دوشیزه، دوله را از زیر درخت به میان جمع می‌آورد.
در این فال‌گیری، بیشتر بانوان شرکت می‌کنند و سالخوردگان با صدایی بلند به‌نوبت شعرهایی می‌خوانند و دختر در پایان هر شعر، دست خود را درون دوله می‌برد و یکی از اجسام را بیرون می‌آورد؛ به این ترتیب صاحب آن جسم متوجه می‌شود که شعر خوانده شده مربوط به نیت، خواسته و آرزوی او بوده است.
دستبند تیر و باد
در آغاز جشن، بعد از خوردن شیرینی، بندی به نام «تیر و باد» که از هفت ریسمان به هفت رنگ متفاوت بافته شده به دست می‌بندند. ۹ روز بعد این بند را باز کرده و در جای بلندی مانند پشت‌بام به باد می‌سپارند تا آرزوها و خواسته‌هایشان را به عنوان پیام‌رسان به همراه ببرد.
این کار با خواندن این شعر انجام می‌شود: تیر برو، باد بیا، غم برو، شادی بیا / محنت برو، روزی بیا، خوشه مرواری بیا.
شکستن وسایل پخت و پز، پوشیدن لباس نو، خوردن شیرینی و… از دیگر آیین‌های فرعی این جشن باستانی است.
جشن تیرگان در کدام شهرها برگزار می‌شود؟
- استان مرکزی: جشن تیرگان فراهان در استان مرکزی روز اول تیر ماه برگزار می‌كنند.
- استان گیلان: در گیلان این جشن با نام “تیرماسینزه” در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
- استان مازندران: در مازندران (مردم فیروزكوه، ساری، سنگسر و سوادكوه) این جشن با نام “تیرماه سیزده شو” مشهور است و اهالی مازندران این جشن را در شب ۱۳ آبان برگزار می‌کنند.
- اردهال: در اردهال در ۱۳ مهرماه جشنی به یاد این روز برگزار می‌شود.
- سنگسر: اهالی مهدی شهر سنگسر تیرگان را در ۲۲ آبان برپا می‌کنند. آنها به این روز “تیر مو‌ای سیزده” می‌گویند و برای جشن نوعی خوراکی به نام “سیزده تامو” می‌پزند.
- زرتشتیان كرمان كه آن را با نام تیر و جشن و در دهه دوم تیرماه برگزار می‌كنند.
- اصفهان: در اصفهان مردم ارامنه در سیزده ژانویه جشنی با یاد تیرگان برگزار می‌کنند.
علاوه بر شهرهای گفته شده، زرتشتیان شهرهای تهران، کرج، یزد، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان، اهواز، منطقه زلف‌آباد اراک و کشور‌هایی مثل سوئد، کانادا و آمریکا نیز تیرگان را جشن می‌گیرند.
پرسش‌های متداول
| جشن تیرگان مصادف با چه روزی است؟ |
| جشن تیرگان مصادف با روز 10 تیر است . |
| جشن تیرگان مصادف با چندم تیرماه است؟ |
| این جشن در تیرروز از تیرماه که در گاهشماری ایرانی مصادف با 13 تیر ماه است، برگذار می‌شود. |
| آیین‌های جشن تیرگان چیست؟ |
| از آداب و رسوم این جشن باستانی می‌توان به آب پاشیدن به هم، گرفتن فال کوزه، خوردن گندم پخته شده و بستن ریسمانی از هفت رنگ پارچه اشاره کرد. |
| جشن تیرگان در کدام شهرهای ایران برگزار می‌شود؟ |
| مازندران، کاریزات، فراهان، اصفهان و کرمان |