تاریخچه؛ فلسفه و آیین جشن کهن خردادگان در ایران باستان

در گاهشماری زرتشتیان علاوه بر ماه‌ها، هر یک از روزهای ماه نامی دارند. هر گاه نام روز با نام ماه یکی بود، ایرانیان آن روز را جشن می‌گرفتند. روز ششم هر ماه خرداد نام دارد. جشن خردادگان در روز ششم خرداد ماه و به مناسبت همنام شدن روز و ماه برگزار می‌شود.

خردادگان چیست؟

«خرداد» پنجمين امشاسپند از ۶ امشاسپند در آيين ايرانيان باستان است. خرداد در اوستا «هـَئوروَتات» و در پهلوی «خُردات» یا «هُردات» به معنی رسایی و کمال است که در گات‌ها یکی از فروزه‌های اهورامزدا و در اوستای نو نام یکی از هفت امشاسپند و نماد رسایی اهورامزدا است.

خرداد، امشاسپند‌بانویی است که همراه با «اسپندارمذ» و «امرداد» گروه سه‌گانه امشاسپندبانوان را تشکیل می‌دهند. نگهداری از آب‌ها در این جهان خویش‌کاری «خرداد» است و کسان را در چیرگی بر تشنگی یاری می‌کند. ازاین‌رو در سنت، به هنگام نوشیدن آب از او به نیکی یاد می‌شود.

در گات‌ها، از خرداد و امرداد پیوسته در کنار یکدیگر یاد می‌شود و در اوستای نو نیز این دو امشاسپند، پاسدارنده آب‌ها و گیاهان‌اند که به یاری مردمان می‌آیند و تشنگی و گرسنگی را شکست می‌دهند. در گاه‌شماری ایرانی، ششمین روز هر ماه و سومین ماه هر سال نیز «خرداد» نام دارد. به فرخندگی هم‌نامی روز و ماه به نام امشاسپند خرداد و بزرگداشت جایگاه آن در اندیشه‌ی ایرانیان، روز ششم خردادماه «جشن خردادگان» برگزار می‌شود.

گل مخصوص خرداد

در بندهش از گل سوسن به‌عنوان گل ویژه امشاسپند‌بانو «خُرداد» نام برده شده است.

در نمادهای دینی و هنری، سوسن نشان پاکی است. در اسطوره‌های ایرانی از آنجا که در این جهان نگاهبانی از آب‌ها خویش‌کاری امشاسپندبانو «خرداد» است و «سوسن» گل ویژه‌ی امشاسپند بانو «خرداد» است پس سوسن را به «آناهیتا» ایزدبانوی آب‌های روان نیز منسوب دانسته و ازاین‌رو جنبه‌ی آزادگی ناهید را به سوسن نسبت داده‌اند و گفته شده که در اسطوره‌های ایرانی سوسن و سرو که نمادهای آزادی به شمار می‌روند با زنبق و مورد و نرگس و اسپرغم از نشانه‌های مخصوص ناهید هستند.

از طرف دیگر سوسن یا «شوشن» مظهر و همنام و هم‌معنی شهر «شوش»، شهر باستانی خوزستان، است و گفته‌اند که شهر شوش نام خود را از گل سوسن یا شوشن یا شوشان گرفته است. در تفسیر این موضوع همچنین گفته‌اند که چون شوش در روزگاران کهن، شهری چندزبانه و کانون زندگی مردمان گوناگون با ده‌ها زبان و گویش گوناگون بوده، مفهوم «سوسن ده زبان» را می‌توان نزدیک به «شوش ده زبان» یا چند زبان دانست و این مفهوم در ادب فارسی به‌صورت سوسن زبان‌آوار و صد زبان زنده مانده است.

در «مزامیر داوود» از سوسن به‌عنوان نغمه و نوایی از موسیقی یا ساز و ابزار نوازندگی و خنیاگری یاد شده است که این ویژگی ارتباط آن را با ناهید محکم‌تر می‌کند. افزون بر این در معماری نقش یا طرح سوسن یا «سوسن‌کاری» به کنایه و رمز از «شهر شوش» یا «گل سوسن» یا ایزدبانوی سوسن معروف بوده است.

در بسیاری از سروده‌های سرایندگان پارسی‌گو در چهارگوشه‌ی ایران‌زمین نیز همچون عطار نیشابوری، مولوی بلخی، خواجوی کرمانی، وحشی بافقی، حافظ شیرازی و بسیاری دیگر از سوسن نام برده شده است که نشان از آشنایی مردم همه نواحی ایران با این گل زیباست.

«بشار مرغزی» می‌گوید:

گل سوسن را در ادب فارسی نیز «آزاد» نامیده‌اند و سرایندگان صفت «آزادگی» سوسن را دست‌مایه شعر خود قرار داده‌اند. چنانکه مولوی بلخی گوید: در متن پهلوی «خسرو قبادان و ریدکی» بوی گل سوسن سپید، مانند «بوی دوستی» توصیف شده است. ابوریحان بیرونی نیز در کتاب «صیدنه» به نقل از ابوحنیفه دینوری، «سوسن سپید» را خوش‌بوترین نوع سوسن می‌داند و می‌گوید که «پارسیان» سوسن سپید را سوسن آزاد گویند.

اگرچه امروزه در شهرهای شوش و شوشتر ایران نشانی از گل سوسن نمی‌بینیم، ولی نماد‌هایی از آن را در آثار برجای مانده از ایران دوره ساسانی تا میان‌رودان و مصر باستان می‌توان یافت.

آیین‌های جشن خردادگان

یکی از مهم‌ترین آیین‌های روز خرداد که در جشن خردادگان پررنگ‌تر می‌شود، رفتن به سرچشمه‌ها یا کنار دریاها و رودها، تن‌شویی در آب و خواندن نیایش‌های ویژه این روز همراه با شادی و سرور در کنار خانواده و دوستان بوده‌ است. نیاکان فرهیخته ما در این روز به کنار چشمه سارها، رودها و دریاچه‌ها رفته و همراه با نیایش اهورامزدا و جشن و شادمانی تن خود را نیز با آب می‌شستند.

ابوریحان بیرونی نیز در آثار الباقیه به مراسم شستشوی ویژه‌ای که در این روز برگزار می‌شده، اشاره کرده است.

اهورامزدا می‌خواهد که همگان به یاری امشاسپند هئوروتات از این بخشایش مینوی و مهربانی حقیقی برخوردار شده و هرکس بتواند با نیروی رسایی و پرورش و افزایش آن در وجود خویش، دارای مقام رسایی و کمال بی‌زوال شود.

چون در این ماه آب برای کشت و کشاورزی بیشتر نیاز بوده و سودمند است و باران بخشایش اهورامزدا به زمین می‌بارد و زمین را آبیاری می‌کند، ازاین‌رو کشاورزان برای خشنودی از دهش آب و باران بیشتر به این جشن ارج نهاده و از آن سپاسگزاری می‌کنند.

از دیگر آداب این جشن پوشیدن پوشاک نو است و در گونه‌ای دیگر می‌توانیم با بستن بندی ابریشمی یا نو به دست خود نشانی از پوشاک نو را در این جشن به‌همراه داشته باشیم.

پرسش‌های متداول