نامیرایی فکری روشن؛ زندگینامه محمد مختاری و مروری بر آثارش

محمد مختاری
نام:	محمد
نام خانوادگی:	مختاری
شهرت:	شاعر
ملیت:	ایرانی
شغل:	نویسنده، مترجم، منتقد و متفکر
تاریخ تولد:	1321-02-01
محل تولد:	مشهد - ایران
تاریخ درگذشت:	1377-09-12
محل درگذشت:	تهران- ایران

محمد مختاری (Mohammad Mokhtari) شاعر، نویسنده، منتقد، متفکر و روشنفکر ایرانی است که در سال های 1321 تا 1377 می‌زیسته. مختاری از اعضای کانون نویسندگان ایران بود و مدتی نیز در هیئت دبیران این نهاد عضویت داشت. او در پایان دهه 70 توسط «عوامل خودسر» به قتل رسید.

گاهشمار و و مروری بر آثار محمد مختاری

محمد مختاری در تاریخ ۱ اردیبهشت سال ۱۳۲۱ در مشهد زاده شد. مختاری تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش گذراند و سپس در دانشگاه فردوسی مشهد در رشته زبان و ادبیات فارسی مشغول به تحصیل شد. او در سال ۱۳۴۸ شمسی به عنوان دانشجوی ممتاز، از این رشته فارغ التحصیل شد.

محمد سال های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۱ را مشغول انتشار اشعار، مقالات انتقادی و تحقیقاتش در مجلاتی، چون نگین، خوشه، فردوسی و نشریات دیگر شد. او در این بازه زمانی ترجمه کتابی از «جان آپدایک» را نیز به انجام رساند و آن را منتشر کرد. این کتاب مقاله طولانی از نویسنده، شاعر و منتقد ادبی آمریکایی با عنوان «واقع گرایی و داستان بلند» است.

مختاری پس از فارغ التحصیلی به خدمت سربازی رفت و پس از 2 سال در سال 1350 فعالیتش را در بنیاد شاهنامه فردوسی آغاز کرد. او پس از اندک زمانی به عضویت هیئت علمی این بنیاد درآمد. او در این بنیاد با مجتبی مینوی همکاری تنگاتنگی داشت، اگرچه فعالیت بنیاد شاهنامه بعد از سال 57 متوقف شد.

سال ۱۳۵۱ با مریم حسین زاده که نقاش حرفه ای بود ازدواج کرد. بعد ها محمد و همسرش صاحب دو فرزند به نام های سیاوش و سهراب شدند.

مختاری در سال ۱۳۵۵ مجموعه شعر «در وهم سندباد» را منتشر کرد. او همچنین سال 56 دو مجموعه شعر «قصیده های هاویه» و «بر شانه فلات» را نیز انتشار داد و پس از آن در سال 1358 با نشر مجموعه شعر «شعر 57» تا پایان دهه 50 کتابی را به بنگاه نشر نسپرد.

محمد مختاری سال 58 تدریس دروس «اسطوره شناسی» و «ادبیات فارسی» را در دانشگاه هنرهای دراماتیک دانشگاه تهران که امروز با نام دانشکده «سینما و تأتر» می‌شناسیم، آغاز کرد و تدریس را تا پایان 59 و پاکسازی دانشگاه ها در انقلاب فرهنگی ادامه داد. در نهایت اما با انقلاب فرهنگی از دانشگاه تهران اخراج شد. او در همین سال همکاری بسیار فعالی در نشر جنگ ادبی «بیداران» داشت و سردبیری مجله را به عهده گرفت.

مختاری از سال 59 تا 60 به مدت دو سال دبیر «کانون نویسندگان ایران» بود. او در این برهه زمانی در انتشار مجله «کتاب جمعه» به سردبیری «احمد شاملو» با او همکاری کرد.

محمد مختاری در سال 1360 مجموعه شعر دیگری را با نام «بهار و واقعه» تدوین کرد که سال بعد در جریان دستگیری اش در آذرماه 1361 از بین رفت. در همان سال او پس از بازداشت، زندانی و در نهایت حکم انفصال دایم از خدمات دولتی برایش صادر شد.

مختاری بین سال های 1361 تا 1363 که در زندان به سر می‌برد نیز دست از فعالیت ادبی برنداشت. او مجموعه شعر «از اطاق ۷۲» را در زندان سرود و سپس کتاب «داستان سیاوش» را توسط «موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی» با همکاری «بنیاد شاهنامه فردوسی» و زیر نظر «مجتبی مینوی» منتشر کرد. 

این اثر که تصحیح انتقادی داستانی از شاهنامه است با حذف نام محمد مختاری از جلد کتاب انتشار یافت، اگرچه در دیباچه نام مولف ذکر شده بود. او در سال 1363 پس از گذراندن دوران محکومیتش از زندان آزاد شد.

مختاری بین سال های 1364 تا 1366 مجموعه شعر «منظومه ایرانی» را سرود و از سال 65 مشغول سرایش و گردآوری اشعار مجموعه «خیابان بزرگ» شد. این مجموعه از سه بخش مجزا تشکیل شده است و تدوین آن 3 سال یعنی تا 1368 به طول انجامید.

بخش نخست خیابان بزرگ: شعرهایی که در سال های ۵۸ تا 61 سروده شده است و بسیاری از آن ها در نشریه ها و مجلات گوناگون همان ایام به چاپ رسیده بود.

بخش دوم خیابان بزرگ: شعرهایی که در سال های بین ۶۱ تا ۶۴ سروده شده است. بخشی از این مجموعه را سروده های زندان و بخشی دیگر را شعرهای جنگ تشکیل می‌دهند.

بخش سوم خیابان بزرگ: شعرهایی که در سال های ۶۵ تا ۶۸ سروده شده است و برای نخستین بار جهت انتشار عمومی آماده شده است.

مختاری پنج سال از عمر پرمایه اش را از 65 تا 70 بر سرودن مجموعه شعر «سحابی خاکستری» صرف کرد و در سال های 1365 تا 1368 عضو شورای نویسندگان مجله «دنیای سخن» بود و با مطبوعات دیگر نیز همکاری داشت. او در سال 68 شعر بلند «آرایش درونی» را سرود و «منظومه ایرانی» و «حماسه در رمز و راز ملی» را منتشر کرد.

مختاری کتاب «اسطوره زال؛ تبلور تضاد و وحدت در حماسه ملی» را که در حوزه نقد و تحلیل ادبی و هنری بود در سال 1363 منتشر کرد و در ابتدای دهه 70 به عضویت در شورای نویسندگان مجله «تکاپو» در آمد.

تألیف کتاب «هفتاد سال عاشقانه؛ آنتولوژی شعر عاشقانه معاصر ایران از ۱۳۰۰ تا ۱۳۷۰» از دستاوردهای محمد مختاری در سال 70 است. این اثر محبوب مخاطبان که تحلیلی بر ذهنیت غنایی شاعران معاصر فارسی است؛ گزیده و گزینش شعر از 204 شاعر را در بر دارد.

اگرچه از زمان تألیف و گردآوری «هفتاد سال عاشقانه» تا انتشار آن 6 سال وقفه افتاده و همانطور که مختاری در دیباچه به آن پرداخته کتاب از بعضی شعرها در زمان نشر جامانده است؛ اما این اثر از معدود آثار در آنتالوژی شعر معاصر است که با نگاه بر دو عامل «حد عام قابل قبول» و «قدرت نمایندگی شعر از سوی شاعر» در بازه ای 70 ساله گردآوری و انتخاب شده است.

مختاری در همین سال کتاب «زاده اضطراب جهان» که ترجمه 150 شعر از 12 شاعر تراز اول اروپایی است را منتشر کرد.

او از سال 1371 مشغول سرایش شعرهای مجموعه «وزن دنیا» شد و در نهایت پس از 3 سال این اثر را به اتمام رساند.

مختاری کتاب «انسان در شعر معاصر» که اثری مهم در نقد و تحلیل ادبی است را در سال 1372 منتشر کرد.

در سال 73 با انتشار کتاب «تسوتایوا» که زندگینامه شاعر و نویسنده بلندآوازه روسی مارینا تسوتایوا بود در هرچه بیشتر شناخته شدن این چهره ادبی بین المللی برای مخاطبان ایرانی کوشید. او پس از آن در سلسله سفرهایی به آمریکا، کانادا و اروپا به مدت 9 ماه به انجام سخنرانی ها و گفتگوهایی جمعی با موضوعات ادبی و فرهنگی پرداخت و در سال 1374 کتاب «برگ گفت و شنید» را در کانادا منتشر کرد. این اثر او مجموعه سخنرانی هایش با موضوعات شعر، ادب و فرهنگ را دربر می‌گیرد.

شاید تجربه موفق محمد مختاری از بازخوردها با انتشار زندگینامه تسوتایوا و احساس رسالت در آن زمینه، او را به فکر ترجمه ای دیگر با آن مختصات انداخت. مختاری در نیمه دهه 70، ترجمه زندگینامه آنا آخماتوا که بسیاری او را مهمترین شاعر قرن بیستم روسیه می‌دانند در دستور کارش قرار داد.

در نهایت کتاب «آخماتوا» که زندگینامه این شاعر تأثیرگذار بین المللی و نامزد نوبل ادبیات است در سال 75 توسط مختاری ترجمه و منتشر شد.

این روند در سال بعد با ترجمه زندگینامه های «ولادیمیر مایاکوفسکی» و «اوسیپ ماندلشتام» با کتاب های «مایاکفسکی» و «ماندلستام» ادامه یافت.

مختاری برای مخاطبان ایرانی نقشی بی همتا در شناساندن چهره های تأثیرگذار شعر روس دارد. بسیاری از شعردوستان در این جغرافیا شروع آشنایی شان با آن شاعران را مرهون ترجمه های محمد مختاری از زندگینامه ها می‌دانند و گروهی براین باورند که او در انتخاب زندگینامه های شاعران روس بسیار آگاه و دقیق بوده است.

محمد مختاری در سال 76 تصمیم گرفت با انتشار سلسله کتاب هایی به معرفی شاعران معاصر ایران بپردازد. این طرح با آماده سازی انتشار کتاب «منوچهر آتشی» آغاز شد و متأسفانه با قتل او ادامه نیافت. در برنامه ریزی زنده یاد مختاری قرار بود به معرفی 39 شاعر معاصر ایرانی در 39 جلد کتاب مجزا اما در امتداد هم پرداخته شود و ظاهرا این روند با کتاب های «سیاوش کسرایی» و «یدالله رویایی» ادامه داشت.

همچنین مختاری در همین سال کتاب مهم خود «چشم مرکب» را که به تحلیل نواندیشی از نگاه شعر معاصر می‌پرداخت تدوین کرد.

مختاری در 1377 یعنی آخرین سال عمر پرمایه خود اثر جاودانه اش «تمرین مدارا» را که مجموعه ای از مقالات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بود را منتشر کرد. بسیاری از متفکران تمرین مدارا را مهمترین اثر محمد مختاری می‌دانند.

بیانیه 134 نویسنده و انتشار آن

مختاری در تدوین و نشر متن بیانیه «134 نویسنده» نقش بسیار مهمی داشت. این بیانیه که به امضای 134 نویسنده، شاعر ایرانی عضو کانون نویسندگان رسیده بود و به متن «ما نویسنده ایم» نیز مشهور است؛ در اعتراض به سانسور تدوین و در ۲۳ مهرماه سال 1373منتشر شد.

گزارش چگونگی تدوین بیانیه 134 نویسنده و جمع آوری امضاها توسط جمع هشت نفره ای از اعضای کمیته تدارک و برگزاری مجمع عمومی کانون نویسندگان ایران شامل: محمد مختاری، منصور کوشان، هوشنگ گلشیری، سیما کوبان، رضا براهنی، محمد خلیلی، فرج سرکوهی و محمد محمدعلی؛ در آخرین شماره مجله های«تکاپو» و «گردون» انتشار یافت.

پس از انتشار بیانیه اعمال فشار و ارعاب توسط «گروهی خاص و منحرف» بر منتقدان باعث شد تعدادی از نویسندگان متن مثل امیرحسین آریان پور و محمد شمس لنگرودی امضای خود را پس بگیرند.

محمد مختاری از بیانیه 134 نویسنده می گوید:

محمد مختاری در سال های پایانی عمرش چندین بار به طور انفرادی یا همراه نویسندگان دیگر توسط «عوامل خودسر» ربوده و به خاطر نوشته ها و فعالیت هایش در کانون نویسندگان ایران تهدید شده بود. او در مهر ۱۳۷۷ به همراه پنج نویسنده دیگر که عضو کمیته تدارک و برگزاری مجمع عمومی کانون نویسندگان ایران بودند به دادسرای انقلاب احضار شد. مختاری بعد از ظهر روز پنجشنبه 12 آذر توسط «گروهی خودسر» از مأموران وزارت اطلاعات دستگیر شد و به قتل رسید.

خاحافظی جانکاه با شاعر
مریم حسین زاده (همسر محمد مختاری)، جواد مجابی، فریبرز رئیس دانا، محمود دولت آبادی و سیاوش مختاری (فرزند محمد مختاری) در تشییع او سخن گفتند:

 

در 15 دی ماه سال ۱۳۷۷ وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی با صدور اعلامیه ای دخالت «عناصر خودسر» آن وزارتخانه را در قتل محمد مختاری تأیید کرد.

در مراسم خاکسپاری محمد مختاری؛ هوشنگ گلشیری سخن می گوید

مروری بر آثار محمد مختاری:

آثار محمد مختاری را می‌توان به دو گروه کلی تألیف و ترجمه از زبان های دیگر تقسیم کرد.

آثار تألیفی:

آثار تألیفی مختاری اشعار او و گزینش (آنتولوژی) اشعار دیگران با محوریت شناخت روند تکوین شاعرانگی در 7 دهه، همچنین مقالات و پژوهش هایش با موضوعات مختلف نقد ادبی، نقد فرهنگی و بازخوانی فرهنگ، بازخوانی متون کهن و اسطوره ای تشکیل می‌دهند.

آثار ترجمه

آثار ترجمه به جا مانده از او بیشتر به زندگینامه ها و مرور شاعران مهم از جغرافیای دیگر که چهره بین المللی داشته اند پرداخته و البته مقالاتی مهم از متفکرانی چون واسلاو هاول، جان آپدایک و... درباره ادبیات و نقد فرهنگی پرداخته است.

از طرفی آثار محمد مختاری را می توان بنابر محتوا به حوزه های شعر، نقد ادبی، تحلیل و پژوهش در زمینه های اسطوره تقسیم بندی کرد.

مجموعه اشعار محمد مختاری به ترتیب سرایش (نه به ترتیب انتشار):

1. در وهم سندباد

«در وهم سندباد» نخستین مجموعه شعر محمد مختاری است. این کتاب شعر که برای اولین بار سال 1355 توسط «انتشارات پیوند» منتشر شد و سپس در 1358 برای بار دوم به چاپ رسید؛ شامل 20 شعر است که در قالب نیمایی و در اوزان «بحر مضارع، بحر مجتث، بحر مطوی منسرح، بحر رمل مشکول» سروده شده اند.

برخی از صاحب نظران شروع شعر مختاری با این مجموعه را آغازی متفاوت و خلاقانه در استفاده از تکنیک های شعری و ظرایف زبانی می‌دانند که در آثار بعدی اش چون «منظومه ایرانی» به اوج رسیده است.

اشعار این دفتر شامل: 1- بلوچ (1)، 2- بلوچ (2)، 3- جشن، 4- سندباد (1)، 5- زنهار، 6- سندباد (2)، 7- فلاتی، 8- مدار زهر، 9- رحیل، 10- این گونه تا رهایی، 11- یقین، 12- فاجعه، 13- به راه آتش و دست، 14- سندباد (3)، 15- مقصل دریا و کویر، 16- جریان آتش، 17- سندباد (3)، 18- با یاد پدرم، 19- تکامل و 20- بلوچ (3) است.

2. قصیده های هاویه

«قصیده های هاویه» دومین مجموعه شعر سروده شده از محمد مختاری است. قصیده های هاویه را مختاری در سال 56 منتشر کرد. این مجموعه شامل شعرهای: 1 – با هول در کران زمان، 2- آمیزه صبوری و فرسودن، 3- زوال، 4- شام آخر، 5- قصیده از حواشی شن، 6- بر لبه پرتگاه، 7 –هوائی بام جهان، 8- عزیمت، 9- با آفتاب و مزرعه تنها، 10- سرود آن که آغاز کرد، 11- مرثیه، 12- شکفتن سنگ، 13- از این زمان دوزخی و 14- چشمی شکفته می‌شود است.

بسیاری از نظریات زنده یاد مختاری که بعدها در قالب مقالات از او درباره زبان و مسائل زبانی شعر مطرح و نگارش شد را می‌توان در اشعار این مجموعه دید.

3. بر شانه ی فلات

«برشانه فلات» سومین مجموعه شعر از محمد مختاری است. مختاری این کتاب را در همان سال 56 و پس از قصده های هاویه توسط انتشارات صبح امروز منتشر کرد. این مجموعه که 20 قطعه از شعرهای او را در بر دارد بعدها نیز توسط انتشارات توس تجدید چاپ شد. این اشعار عبارتند از : 1- مجال، 2- کدام واقعه...؟ 3- ستوه، 4- انزوا، 5- آمیزگار سی شب یلدا، 6- اسطوره، 7- حکایت سرزمین باد، 8- عقوبت، 9- در مرکز همیشگی انفجار، 10- لحظه ها و کبود، 11- وصیت، 12- میان بودن و رفتن، 13- خانه روشنی، 14- صدای دیر، 15- هجرت، 16- همیشه ی ناگاه، 17- از راه رسیدن، 18- میراث، 19- وهم و 20- دوباره از دل این هاویه.

4. شعر 57

«شعر 57» چهارمین مجموعه شعر مختاری است که در سال 1358 منتشر شد. این مجموعه که برای نخستین بار توسط «نشر شباهنگ» انتشار یافت؛ متشکل از 12 شعر شامل 1- تبریز، 2- اصفهان، 3- آبادان، 4- 57، 5- شام غریبان، 6- زبان سرخ، 7-چهارفصل، 8- پیوند، 9- ستیز، 10- شب قرق، 11- مشهد و 12- مضحکه است.

5. بهار و واقعه

«بهار و واقعه» پنجمین مجموعه شعر محمد مختاری است که متأسفانه نه تنها هیچ گاه منتشر نشد بلکه اثر چندانی از آن حتی پراکنده نیز به جا نماند. این مجموعه که در سال 1360 سروده و گردآوری شده بود در ماجرای بازداشت مختاری در سال 61 از میان رفت و تنها یک شعر با نام «گامی دیگر» از آن مجموعه که پیش از انقلاب در جنگ صدا چاپ شده بود برجا مانده است. این شعر بعدها به صورت ضمیمه در انتهای مجموعه «سحابی خاکستر» منتشر شد.

گامی دیگر

گامی دگر به هیأت دریایم درمی آیم/ و ماه/ زیبائی پریشانش را / در جزر و مد یال هایم رها می‌کند./ گامی دگر حکایتم آغاز می‌شود / و بال این غراب / که آخرین قبایم می‌بود / بر شانه ی مشوش خرمابُنان می‌ماند. / عشق این میانه بر سر دریا / آن گونه می‌خرامد و می‌خواندم / که مرغکان وحشی ساحل / چندان به رشک می‌نگرند / که از هم اکنون گویی / عریاِنی ام / آن گودی کبود را

هموار کرده است./// اما غرابم از همه اندوهگین تر است / که یال هایم را / موج از درون صخره ربوده ست / و بال هایش / بر شانه ی نخیل که می‌خواند / هی وای او که بندی روحش را / این گونه بر عذاب رها کرده است. / از وادی کبیر/ خنیاگران عماری مرجانم را آورده اند / گامی دگر/ سر می‌نهم به دامن لیلایم / و مرغکان وحشی می‌خوانند / آرامش غنودن دریا را / بر شانه ی نخیل.

6. منظومه ایرانی

«منظومه ایرانی» ششمین مجموعه شعر محمد مختاری است. مختاری اشعار این مجموعه را در بهار و تابستان 64 سرود اما تحریر نهایی آن را در سال 1365 به پایان رساند. منظومه ایرانی بعدها در سال 68 یعنی سه سال پس از آمده سازی جهت چاپ توسط نشر توس برای نخستین بار منتشر شد.

منظومه ایرانی شعری بلند است در 6 فصل با نام های: 1- اردویسور، 2- رؤیای ناهید، 3- روز اروند، 4- هامون/ جنون رودابه، 5- هزارهای البرز و 6- بر آب های همیشه.

بنابر نوشتار خود مختاری در دیباچه و پی نوشت های منظومه ایرانی؛ این نام ها در فرهنگ ایرانیان کرد یا نمادی از آب هم هست و تأکید نمادین آن ها در منظومه از ماهیت و کارکرد غیراساطیری منظور آن جدا نبوده و و بین آنها فاصله نیافتاده است.

اردوی نام رودی است افسانه ای. سورا به معنای نیرومند و صفتی برای ارودی است. از طرفی اردوی خود به معنای پربرکت و حاصلخیز نیز به کار می‌رفته است. در اساطیر ایران بنابر پژوهش های ابراهیم پورداوود؛ اردیسور آناهید الهه و مظهر مادر آب هاست و پیوسته نزد ایرانیان مقدس بوده است. هرمزد او را می‌ستاییده و فریدون و گرشاسپ برای او قربانی کرده اند و از او خواهان برآوردن نیازهای خود بوده اند. او همچنین زنی است نیرومند، سپید، زیبا و خوش اندام. در میان ستارگان به سر می‌برد و گردونه او را چهار اسب نر می‌برند که باد، باران،ابر و تگرگ اند. در اسطوره های ایرانی برای پیروزی بر دیوان و دشمنان از او یاری می‌جسته اند.

تاریخ به قول او از شب سوگواری عاشقانه (در فصل نخست؛ اردویسور) آب-مادر این سرزمین، در تصویری فشرده گشوده می‌شود تا فضایی تلخ و دردآمیز را در رؤیای آب- ستاره ناهید (رویای ناهید؛ فصل دوم) بگسترد. ناهید اما فرشته نگهبان آب است و آب نزد ایرانیان مقدس و محترم. آنها آب را از هر آلودگی دور نگه می‌داشته اند به ویژه می‌کوشیده اند خون در آب نریزد.

پس از آن آب از کناره «اروند» (روز اروند؛ فصل سوم) به امروز می‌رسد و اکنون را از درون «هامون» (فصل چهارم) باز می‌جوید تا در غمنامه ای حماسی به جنون «رودابه» (همان فصل چهارم؛ هامون/ جنون رودابه) باز پیوندد. در «هزاره های البرز» (فصل پنجم) زمان تقویمی را وا می‌نهد و واقعیات تاریخی را کلاژگونه و خارج از تقدم و تأخر زمانی پشت سر گذاشته تا سرانجام «بر آب های همیشه» (فصل ششم و پایانی) در پیندی جهانی به تلخی عاشقانه ای تداوم یابد.

شعرخوانی محمد مختاری با قطعه ای از منظومه ایرانی:

7. خیابان بزرگ

«خیابان بزرگ» ششمین مجموعه شعر محمد مختاری است که قسمتی از آن اجازه نشر گرفت و گسترده ترین آثار او از نظر بازه زمانی خلق را در بر می‌گیرد. این اثر که در سال های 1365 تا 1368 گردآوری و سروده شده از سه بخش مجزا تشکیل شده است و تا امروز تنها 15 شعر از بخش سوم آن چاپ و منتشر شده است:

بخش نخست مجموعه خیابان بزرگ: بخش اول این مجموعه را شعرهای سال 1358 تا 1361 تشکیل می‌دهند که در مجله ها و نشریات گوناگون ادبی و فرهنگی همان سال ها مثل؛ نگین، خوشه، جهان نو، فصل های سبز، صدا، کتاب جمعه و بیداران، به صورت پراکنده و تک اثر منتشر شده بودند.

بخش دوم مجموعه خیابان بزرگ: فصل دوم خیابان بزرگ اما سروده های سال های 1361 تا 1364 را در بر دارد. بخشی از شعرهای این فصل به سروده های زندان (از اتاق 72) و بخشی دیگر به شعرهای جنگ تعلق دارد.

بخش سوم و پایانی مجموعه خیابان بزرگ: اما فصل پایانی کتاب شعرهای سال های 1365 تا 1368

را شامل می‌شوند. همانطور که اشاره شده تنها 15 شعر از بخش سوم مجموعه تا امروز چاپ و منتشر شده و در دسترس علاقمندان قرار گرفته است. 1- حاکایت در پنج صحنه، 2-گم، 3-آواز میهنی، 4- خیابان بزرگ، 5- منظومه، 6- نمایش ساده، 7- سرخ و سیاه، 8- رمز، 9- عروسی، 10- در سایه روشن، 11- شب آخر، 12- مهرگانی، 13- پیش از روز آخر، 14- بیست و چهار ساعت عشق و 15- بر نردبان تاریک؛ شعرهای بخش آخر چاپ شده خیابان بزرگ را تشکیل می‌دهند. مختاری خود بسیاری از شعرهای سال های 58 تا 68 خود در این مجموعه که به دو بخش پایانی تعلق دارند را ادامه «شعر 57» می‌داند.

8. سحابی خاکستر

«سحابی خاکستر» هفتمین مجموعه شعر محمد مختاری است که در سال 1378 توسط انتشارات توس منتشر شد. این مجموعه که شعر های سروده شده بین سال های 1365 تا 1370 مختاری را در بر می‌گیرند به همراه آثاری از خیابان بزرگ پس از هشت سال از آماده سازی آن جهت نشر انتشار یافت.

مختاری در دیباچه کتاب خیابان بزرگ می‌آورد: «در اوایل انقلاب شعرهای عاشقانه خود را در دفتری به نام بهار و واقعه گردآورده بودم، که آماده چاپ بود. اما در گرفتاری آن سال ها از میان رفت. تنها یک شعر از آن مجموعه برجای ماند به نام گامی دیگر که پیش از انقلاب در جنگ صدا چاپ شده بود؛ و اکنون ضمیمه این دفتر است. سحابی خاکستری در حقیقت خلف آن وعده است. مجموعه ای است که نوعی از تغنی های مرا در سال های 70-65 دربر دارد. هنگامی که برای چاپ آماده می‌شد، هم تفکیک عاشقانه از غیر آن به دلم نمی‌نشست، و هم آن واقعه هنوز نگرانم می‌داشت؛ پس ترجیح دادم که با قطعاتی از خیابان بزرگ همراه شود...».

محمد مختاری پس از توضیحاتی درباره مجموعه خیابان بزرگ که هیچگاه به طور کامل منتشر نشد در ادامه می‌نگارد: «عجالتا تا امکانی برای چاپ کل مجموعه فراهم شود، پانزده شعر از بخش سوم را در این دفتر ارائه می‌کنم؛ تا هم آن تفکیک را تا حدی برای خود چاره کرده باشم، و هم مخاطب گرامی من به آنچه در مجموع می‌اندیشیده و تجربه می‌کرده ام نزدیک تر باشد. ضمن اینکه این دو دفتر در حقیقت توأمانند؛ هر یک از جایی آمده است تا با دیگری به فضای زمان واحد برسد. دسته بندی آنها نیز از آن روست که این 15 قطعه در کنار هم بهتر بتوانند خاطره یا تصویری از دیگر یاران خود را در خیابان بزرگ القا کنند.»

سحابی خاکستری چاپ شده؛ به طور کل از 37 قطعه شعر شامل: 1- لبان ناپیدا، 2- زن میان سال، 3- دایره شکسته، 4- در نفس آب، 5- پاییزی، 6- حضور، 7- مکاشفه، 8- سحابی خاکستری، 9- زنده ی میرا، 10- شکار، 11-شامگاه، 12- آخرین نیمکت، 13- منظره، 14- واژه و برف، 15- جاده، 16- از نو، 17- بر پله ی قدیمی، 18- معرفت جسم، 19- از نیمرخ، 20- کارنامه، 21- شاخه ی نارنج، 22- با سهراب، 23- دیدار، 24- شب سنگ، 25- لقاح، 26-،، 27-قالی لاکی، 28- شب از فراز درختان، 29- راز سپید، 30- جشن تولد، 31- طاق آبی، 32- ماه و سنگریزه، 34- ماه و نیمکت، 35- شد آمد، 36- گلدان آّبی و 37- گامی دیگر تشکیل شده است.

22 شعر از مجموعه اشعار خود سحابی خاکستری و 14 قطعه از آن مربوط به بخش هایی از خیابان بزرگ است. در نهایت شعر آخر کتاب سخابی خاکستری از مجموعه از دست رفته «بهار و واقعه»؛ گامی دیگر است که شرح آن پیش تر آمد.

9. آرایش درونی

آرایش درونی نهمین مجموعه شعر محمد مختاری است که در سال 1368 سروده شده است. این مجموعه که یکی از مهمترین آثار شعر مختاری است یک سال پس از مرگ نابهنگام و تراژیک شاعر در پاییز سال 1378؛ یعنی ده سال پس از سرایش توسط نشر توس منتشر شد.

بنا به اظهار خود مختاری آرایش درونی یک شعر بلند است در 10 بخش و در امتداد هم. این بخش ها را 1- غیبت، 2- جستجو، 3- 12 تابلو، 4- برزخ، 5- یک گفتگو، 6- هجرانی، 7- واگویه، 8- یک دقیقه حضور، 9- دیدار و 10 – خواهش مدام تشکیل می‌دهند.

در پایان نیز مؤخره ای با عنوان «اشاره» به مجموعه افزوده شده است که درباره «هنگام» آفرینش است و مختاری آن را در جواب بیژن جلالی و به او تقدیم کرده است.

قطعه سوم از آرایش درونی با عنوان 12 تابلو خود از 13 بخش – تابلو اول تا دوازدهم و تابلو یازده (1) و تابلو یازده (2) تشکیل شده است.

در کتاب که امروز در دسترس است؛ پس از گاهشمار زندگی و آثار مختاری، دیباچه ای مختصر و کوتاه (در 4 صفحه) به قلم سیاوش مختاری (فرزند شاعر) درباره شاعر و دیگاهش آورده شده که به صورت ثابت در کتاب های چاپ شده از مختاری پس از سال 77 توسط توس چاپ می‌شوند. پس از دیباچه اما یادداشتی مهم از زنده یاد رضا براهنی با عنوان «دیده شدن در محاصره» درباره محمد مختاری، شعر او و بویژه اثر یگانه اش آرایش درونی آمده است.

براهنی پس از اظهار آن که آرایش درونی را کتاب بسیار باارزشی می‌داند و تحقیق و بررسی آن را از دیدگاه شیوه شناختی ضروری می‌شمارد مجموعه را بر خلاف نظر خود مختاری نه یک شعر بلند با بخش های مختلف که کتابی مرکب از شعرهای مختلف و جدای از یکدیگر می‌داند.

10. وزن دنیا

وزن دنیا دهمین و آخرین مجموعه شعر محمد مختاری است. شعرهای این مجموعه آثار او را از 1371 تا 1374 را در بر می‌گیرد. مجموعه وزن دنیا از دو فصل کلی تشکیل شده است. بخش نخست؛ «این بیست و چهار ساعت» و بخش دوم؛ «بخشی از کلام» نام دارد.

فصل اول با نام بیست و چهار ساعت؛ خود چهار شعر «- صبح: ساعت پنج»، «- نیمروز: ساعت 12»، «- غروب: ساعت 6» و «- نیمه شب: ساعت 12» را دربر دارد.

فصل دوم با نام بخشی از کلام؛ اما 21 شعر با نام های: 1- یک مایه در دو مقام، 2- اول اردیبهشت، 3- دو زمان، 4- می‌نویسمش می‌نویسدم، 5- تا شام آخر، 6- از آن سوی آستانه، 7- جشن پنهان، 8- موسیقی وقت، 9- سر و سنگ، 10- جمعه، 11- بازگشت، 12- نگهبان کاخ دادگستری، 13- خوره، 14- بی خوابی، 15- وقت سنگین، 16- سپید، 17- از آن نیمه، 18- مولن روژ، 19- خانه شماره پنج، 20- دانوب خاکستری، و 22- پاداش فکر دارد.

آثار محمد مختاری در حوزه نقد ادبی:

1. انسان در شعر معاصر

انسان در شعر معاصر را می‌توان نخستین اثر مدون مختاری در حوزه نقد ادبی دانست. این اثر با نام فرعی «درک حضور دیگری» به نقد اندیشه فرهنگ ایران با تحلیل شعر چهار شاعر بزرگ و تأثیرگذار ادبیات معاصر شامل: نیما یوشیج، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث و فروغ فرخزاد می‌پردازد.

در این اثر ضمن طرح مبانی نظری سنت و نو، بیشتر به سابقه و پیش زمینه تاریخی و فرهنگی با مصادیق شعری از شاعران منتخب پرداخته و در حقیقت از راه شعر و اندیشه شاعران؛ فرهنگ را به نقد و بررسی کرده است.

2- منوچهر آتشی 3- سیاوش کسرایی 4- یدالله رویایی

محمد مختاری در حوزه نقد ادبی قصد داشت تا در مجموعه ای متشکل از 39 اثر تحلیلی به 39 شاعر ادبیات معاصر فارسی در کتاب هایی مجزا بپردازد. این طرح با کتاب «منوچهر آتشی» آغاز شد. کتاب آتشی که در سال 1376 آماده چاپ بود و در سال 1379؛ توسط نشر توس چاپ و منتشر شد از دو بخش اصلی تشکیل شده است: مختاری در فصل نخست به عناصر اصلی شعر آتشی می‌پردازد و آن را تحلیل می‌کند. در فصل دوم کتاب نیز سروده هایی از مجموعه های «آهنگ دیگر»، «آواز خاک»، «دیدار در فلق»، «وصف گل سوری»، «گندم و گیلاس»، و «زیباتر از شکل قدیم جهان» به عنوان نماینده ای از اندیشه آتشی در شعرهایش انتخاب شده است. مختاری درباره شعر منوچهر آتشی خاطر نشان می‌کند: «تشخص شعر آتشی از کشش غریزی و تجربه ای حسی است که مجموعا او را به نگرشی غنایی هدایت کرده است.این مشخصه تعیین کننده، هم وجه خود انگیخته ای به روش شعری او بخشیده است، و هم در گرایش فکری، و شیوه برخورد او با انسان، جامعه و جهان بوده است.»

ظاهرا کتاب های «سیاوش کسرایی» و «یدالله رویایی» نیز از این طرح در سال 1376 تکمیل و آماده چاپ بوده اند که با قتل جانکاه محمد مختاری پروژه ناتمام مانده است. متأسفانه جهت معرفی دو کتاب دیگر، نتوانستیم به آنها دسترسی پیدا کنیم.

5- چشم مرکب

کتاب «چشم مرکب» با عنوان فرعی «نواندیشی از نگاه شعر معاصر» در سال 1376 توسط مختاری نوشته و آماده چاپ بود و در بهمن 1378 توسط نشر توس جواز نشر گرفت و انتشار یافت. این اثر مهم مختاری بنا به اظهار خود او دنباله ای است از کتاب «انسان در شعر معاصر»؛ هر دو در حوزه بازخوانی فرهنگ و نقطه عزیمتشان شعر. اولی اما به حوزه معرفت شناسی شعر بسنده کرده بود و دومی بحث را در حوزه زیبایی شناسی، به ویژه در طریق ساخت یابی شعر معاصر نیز پی گرفته است.

چشم مرکب از 7 مقاله 1 – چشم مرکب، 2- گوناگونی و ناهمگونی، 3- شعر و اندیشه سیاسی، 4- سنخ شناسی زیان ِ ستیز، 5- معاصر بودن (شعر و بصیرت فرهنگی) و 6- ساخت تأمل (بحث در نوزایی شعر امروز) یا فاصله گیری از ساخت های استبدادی بیان تشکیل شده است.

آثار ترجمه محمد مختاری

1- زاده اضطراب جهان

زاده اضطراب جهان نخستین مجموعه شعر محمد مختاری است که او سال 1369 انتخاب و برگردان آن به فارسی را انجام داده و آماده چاپ کرده است. این اثر که انتخاب و ترجمه 150 شعر از 12 شاعر تأثیرگذار اروپایی است در سال 1371 منتشر شد.

«مارینا تسوتایوا»، «ویژلاو نزوال»، «پیتر هوخل»، «ولادیمیر هولان»، «چزاره پاوزه»، «چسلاو میلوش»، «یوهانس بوبروفسکی»، «پل سلان»، «آنتونین بارتوشک»، «زبیگنیو هربرت»، «فرنک یوهاش»، و «جوزف برادسکی» شاعرانی هستند که مختاری با دیدگاه منحصر بفرد خود گزینشی از اشعار آنها را در این کتاب ترجمه و گردآوری کرده است. او در این باره می‌نویسد: «همه ی شاعران زاده ی اضطراب جهانند، اما شاعران این کتاب در موقعیت تراژیک و ویژه ای نیز گرفتار بوده اند که دنیای معاصر و ارزش هایش را سخت در خود فروپیچیده است.... ]شاعران این مجموعه[ در دوره ای صدای حیثیت آدمی و زبان آزادی و عشق و یگانگی شده اند که سیاست و جنگ و حتی آرمان گرایی مستبدانه، به جنایت، مرگ، تنهایی، جدایی و تکه تکه شدن آدمی و زندگی می‌انجامیده است.

محمد مختاری درباره وضعیت اضطراب سخن می گوید:

2- مارینا تسوتایوا

کتاب مارینا تسوتایوا دومین ترجمه از محمد مختاری است که توسط انتشارات «دفتر ویراسته» و در قالب طرح نسل قلم انتشار یافت. این کتاب که نوشته جی. مارین کینگ است و مختاری برگردان آن به فارسی را در سال 73 به پایان رسانده و منتشر کرده، زندگینامه ای است از شاعر بلندآوازه روس.

3- آنا آخماتوا

کتاب آنا آخماتوا سومین ترجمه مختاری و دومین ترجمه او از مجموعه نسل قلم است که توسط نشر «دفتر ویراسته» انتشار یافت. او برگردان این کتاب با تألیف سام درایور را به فارسی در سال 1375 انجام داد و منتشر کرد. کتاب زندگینامه ای است از آخماتوا که یکی از بزرگترین شاعران روس است که تأثیری شگرف بر شعر جغرافیای خود گذاشته و به عنوان شاعری بین المللی مطرح بوده و هست.

4- مایاکوفسکی

سومین کتاب ترجمه از محمد مختاری و سومین برگردان او از مجموعه نسل قلم؛ «مایاکوفسکی» است. ترجمه این کتاب نوشته ویکتور تراس به زندگینامه ولادیمیر مایاکوفسکی چهره برجسته شعر روس پرداخته است.

5- ماندلستام

بنابر گاهشمار زندگی و آثار محمد مختاری که توسط بازماندگان او در سایت رسمی اش یا در مقدمه بسیاری از کتاب های او آمده، مختاری مجموعه نسل قلم و ترجمه زندگینامه از شاعران بزرگ غیرایرانی خود را با برگردانی از کتاب «ماندلستام» ادامه داده است. این اثر نیز که ظاهرا ترجمه ای از زندگینامه اسیپ امیلیویچ ماندلْشتام است در سال 76 منتشر شده است. اگرچه نتوانسته ایم تا امروز برای معرفی و بررسی به آن دسترسی داشته باشیم.

آثار محمد مختاری در حوزه اندیشه و پژوهش بر اساطیر

1- داستان سیاوش

این اثر مختاری که بدون ذکر نام او بر جلد و شناسه در سال 1363 و توسط موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی چاپ شد؛ تصحیحی انتقادی است از او با توجه بر نسخه موزه انگلستان شاهنامه. مختاری با همکاری «بنیاد شاهنامه فردوسی» و زیر نظر «مجتبی مینوی» داستان سیاوش را منتشر کرد. 

به نگارش محسن باقرزاده که که خود بعد ها از بنیاد فرهنگ ایران به جمع پژوهشگران بر شاهنامه زیر نظر مینوی پیوسته؛ دکتر علی رواقی نحوه کار بنیاد شاهنامه را چنین توضیح داده است که: «هر برگ از شاهنامه بریتش موزیوم را استاد مینوی به آقایان میرزاده، مولایی، قریب، روشن و مختاری می سپارد تا استنساخ و فیش برداری کند. این نمونه ها در فایل های جداگانه با نام هر پژوهنده نگهداری می شوند. پس از اتمام کار استنساخ، هر داستان شاهنامه به یکی از پژوهشگران تحویل می شود تا تحقیق خود را درباره آن به پایان برد و چون کار پایان گرفت، نشستی با حضور آقایان: استاد مینوی، دکتر سید جعفر شهیدی، دکتر احمد تفضلی، دکتر رواقی، دکتر نواب پور و خود پژوهشگر ترتیب می یابد و پس از بحث و بررسی چنانچه متن انتقادی پذیرفته شد، مجوز نشر می گیرد و نخست نمونه هایی از آن برای محققان ارسال می شود».

در این میان داستان سیاوش به زنده یاد محمد مختاری تخصیص می یابد که نمونه های کار نسخه نهایی و فیش های ضمیمه در فایل ویژه او ضبط شده و در نهایت در غیابش منتشر می شود.

2- حماسه در رمز و راز ملی

این اثر مختاری مجموعه ای است از پژوهش های تحلیل و تفسیری او بر اساطیر شاهنامه فردوسی. او در پیشگفتار چاپ نخست کتاب که در سال 1368 توسط نشر قطره منتشر شده است آورده: «شاهنامه داستان یک ملت است، ملتی اینگونه بر خود و جهان گریسته است. و خود و جهان را چنین تصویر کرده است. زندگی و مرگش، شکست و پیروزی اش، شادی و رنجش، آرزو و سرنوشتش را در رمز و رازهای آن نهاده است. و از هنگامی نیز که این داستان بر زبان شاعر بزرگ توس جاری شده، دل به رازها و رمزهای این زبان سپرده است؛ و تصویر خویش را در آن بازجسته است». «... آنچه من از جمله در این چند مقاله نوشته ام، تنها جزیی ناچیز از مجموعه بزرگ تحلیل ها و پژوهش هایی است که به ویژه در نیم قرن اخیر انجام گرفته است».

در چاپ نخست؛ کتاب با مقاله «در مفهوم حماسه ملی» آغاز می شود و پس از آن پژوهش «دوگانگی سیمرغ» آمده است. دو مقاله دیگر با نام های «سهراب و رستم، یگانگی و بیگانگی» و «تازیانه بهرام» پژوهش های پایانی کتاب اند که مختاری برای نخستین بار پیش از چاپ به مناسبت نامگذاری سال «فردوسی» توسط «یونسکو» آنها را منتشر می کند.

چاپ دوم حماسه در رمز و راز ملی که بعد توسط نشر توس و در سال 1379 منتشر شد، تصحیح و افزوده مختاری در 1377 را به همراه دارد. «جنگ بزرگ برزخ و اسطوره»، «نگرش ساختی و سیستمی در مطاهلعه و تحقیق شاهنامه»، «حماسه و رمز و راز ملی و روش شناسی جامعه» و «نمایه» به چاپ پیشین افزوده شد. روش شناسی جامعه افزوده شده نوشته دکتر فریبرز رییس داناست.

3- اسطوره زال

«اسطوره زال» با نام فرعی «تبلور تضاد و وحدت در حماسه ملی» سومین اثر محمد مختاری است که در حوزه اندیشه به تحلیل و بررسی اسطوره در داستان زال می پردازد. مختاری خود درباره روند انتشار اسطوره زال اظهار کرده است که سال ها پیش طرح نخستینش را به اتمام رسانده اما نخستین سال های انقلاب به دلیل اشتغال های ذهنی و گرفتاری ها موفق به انتشار آن نشده است. در این میان نسخه اصلی کتاب از میان رفته و بعد در فراغتی نسخه دومی که ناقص بوده را ویراسته و با افزایش و کاهش هایی آماده چاپ کرده است. در نهایت این اثر به یکن اعلام «هزار تدوین شاهنامه» از سوی «یونسکو»؛ برای نخستین بار به «نشر آگه» سپرده شده و در زمستان 1369 منتشر شد. این اثر نیز بعدها توسط انتشارات توس تجدید چاپ شد. 

مختاری مقصود خود از این نوع تحلیل را روشن کردن حدود و اصول کلی گرایشش نسبت به دیدگاه های موجود در گستره اسطوره شناسی معاصر می داند؛ تا خط کلی و نسبتا روشنی مشخص و ترسیم شود و تلقی تعبیرش از کاربرد بعضی اصطلاحات نیز معین گردد. در نتیجه: «خواننده در راستای داستان زال، نقطه اتکای تحلیلی آن را احساس کند. و در نظر داشته باشد که استفاده از نظر، الزاما به معنی پذیرش کل دستگاه استدلالی و دیدگاه صاحب آن نظر نیست. 

4- هفتاد سال عاشقانه

هفتاد سال عاشقانه یا هفتاد سال عاشقانه شعر فارسی مجموعه ای است از گزینه شعر دویست و چهار شاعر ایرانی از سال 1300 تا 1370. این کتاب که تحلیلی بر ذهنیت غنایی شاعران معاصران فارسی است را می توان جامع ترین آنتولوژی شعر عاشقانه فارسی دانست. این گزیده را که مختاری در سال 1370 به اتمام رسانده است پس از وقفه ای هفت ساله در سال 1377 برای نخستین بار توسط «نشر نو» منتشر شد. 70 سال شعر عاشقانه پس از یک بار تجدید چاپ توسط نشر نو، بعدها به وسیله انتشارات بوتیمار در سال 93 چاپ شد. 

هفتاد سال عاشقانه اثری است  یگانه در آنتولوژی است که در آن ذهنیت غنایی معاصر را با گزینش اشعاری که از شروع قرن چهارده هجری شمسی تا هفتمین دهه از آن سروده شدند، مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. مختاری در دیباچه ابتدا از روش گزینش اشعار می گوید؛ او سه رکن اصلی را در این گزینش مورد توجه قرار داده که یکی «حد پذیرش عمومی»، دیگری «قدرت شعر در ارایه ی خود به عنوان نماینده ی شاعر» و «رای شخصی گردآورنده» بوده است. مختاری پس از آن به بررسی ذهنیت غنایی پرداخته و در این راستا مفاهیمی همچون درک وحدت، تجزیه و دوگانگی، عشق، گرایش های قدیمی، عناصر مختلفی نظیر خواهش تن در شعر فرخی، شور عشق در منظومه ی ویس و رامین، گرایش میانه در اشعار سعدی، عشق روح در اشعار مولانا، انواع عشق اعم از عشق افلاطونی، عشق محض، عشق – شهادت، عشق طبیعی و اشراق را مورد بررسی قرار می دهد.

نویسنده همچنین گرایش عاشقانه ی نو را در هفتاد سال عاشقانه زیر ذره بین می برد و علاوه بر شعر رمانتیک، مسایلی همچون رویا، طبیعت و ناخودآگاه را نیز تشریح می کند. در ادامه او به انواع رمانتیسم ایرانی اعم از فردی – عاشقانه و اجتماعی – انقلابی، پرداخته و شعر اروتیک را در بستر رمانتیک، معرفت جسم و مغازله های باب روز بررسی کرده است. بخش گزینه ی شعر در کتاب به تفکیک شعرا، آثاری چند از هر یک از آن ها را در برگرفته و این اشعار علاوه بر این که خواننده را با این شاعران و شعرهایشان آشنا می کنند، یک گنجینه ی تاریخی ارزشمند از آثار عاشقانه ی ایرانی نیز به حساب می آیند.

5- تمرین مدارا

آخرین اثر نوشته شده از زنده یاد محمد مختاری تمرین مداراست. این اثر مهم او در حوزه اندیشه را بیست مقاله مهم او در بازخوانی فرهنگ دربر می گیرد. این کتاب که در سال 1377 و برای نخستین بار توسط «انتشارات ویستار» منتشر شد تحلیلی درباره مسایل نهادی و مشکلات ساختی و ریشه ای در فرهنگ دیروز و بررسی فرهنگی امروز در چنبر سیاست هاست. مختاری در تمرین مدارا همچنین ترجمه از مقاله ای واسلاوهاول درباره فرهنگ را هم آورده تا نمونه ای باشد از مقایسه مشکل فرهنگ و نحوه برخورد نویسندگان با آن در جامعه ای دیگر. در تمرین مدارا افزون برآن، برخی از مشکلات نهادی و موانع سنتی و سیاسی موجود بر سر راه فعالیت‌های فرهنگی تشریح می‌شود.بیشتر مقالات بین سال‌های 1370تا 1375 در مجله های آدینه، تکاپو، فرهنگ توسعه و گردون پیش از آن چاپ شده اما مطالب توضیحی و تکمیلی همراه با منابع و مآخذ عمده و ضروری در پانویس کتاب به آنها افزوده شده است.

کتاب بعدها توسط انتشارات بوتیمار در سال 64 منتشر و سال بعد از آن تجدید چاپ شد.

شعر بی خوابی از محمد مختاری با صدای شاعر