امنیت غذایی در گرو امنیت آبی
احمدرضا منزه: نکته مهم اینجاست که پایه و اساس فعالیت در بخش کشاورزی، «آب» است، در حقیقت باید گفت اگر آب نباشد، کشاورزی هم وجود ندارد و درنتیجه غذایی هم برای مصرف تولید نمی‌شود و روند زیست انسان در معرض خطرات جدی قرار می‌گیرد.
در این شرایط به‌خوبی می‌توان این‌گونه تفسیر کرد که برای رسیدن به زندگی پایدار و رفع نیازهای غذایی یک جامعه به آب به‌عنوان مهم‌ترین پایه و اساس نگاه می‌شود، اما در زمانی که دنیا درگیر مناقشات مختلف میان کشورها است و جنگ‌ها از سمت نظامی به سوی نبردهای اقتصادی در حال حرکت هستند، تمامی کشورها در حال تقویت قدرت خود در بخش‌های مختلف اقتصادی و به‌خصوص توجه به امنیت غذایی خود هستند تا در مواقع وقوع بحران بتوانند امنیت اجتماعی جامعه خود را تأمین و آثار سوء جنگ‌های اقتصادی را به کمترین میزان ممکن برسانند.
اما در دنیایی که آب مهم‌ترین زیربنای تأمین امنیت پایدار غذایی و به‌نوعی تأمین‌کننده امنیت پایدار جامعه محسوب می‌شود چگونه می‌توان در کشوری همچون ایران که در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده و در چند سال گذشته نیز با تغییرات اقلیمی و مشکلات متعدد درزمینه تأمین منابع پایدار آبی روبرو بوده است، به مقوله امنیت غذایی توجه داشت و این نیاز مهم را برطرف کرد؟
در پاسخ به این سؤال مهم باید گفت، امروز مسئولان کشور با پی بردن به اهمیت موضوع و با برنامه‌ریزی‌های مناسب در تلاش هستند فعالیت‌های بخش کشاورزی را با میزان منابع آبی کشور، متناسب کنند تا این‌گونه مخاطرات در این بخش به کمترین میزان برسد که در این زمینه فعالیت‌های کارگروه سازگاری با کم‌آبی بسیار مفید بوده است.
«کشاورزی سازگار با کم‌آبی» در چند سال گذشته در ایران در حال گسترش بوده و نمونه‌های آن را به‌خوبی می‌توان مشاهده کرد.
در همین خصوص، اقداماتی در راستای توسعه سیستم‌های نوین آبیاری در سراسر کشور در حال اجرا است، میزان اراضی که با سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار در حال آبیاری هستند در چند سال گذشته رشد چند برابری داشته و فرهنگ استفاده از این سیستم‌ها در میان کشاورزان در حال گسترش است که این موضوع می‌تواند کمک شایانی به کاهش مصرف آب در کشاورزی به‌عنوان بزرگ‌ترین بخش مصرف‌کننده آب در کشور داشته باشد، در این مسیر ضروری است فرهنگ‌سازی مناسب‌تری در میان جامعه کشاورزان برای استفاده از این سیستم‌ها صورت پذیرد و تسهیلات مناسبی به این منظور در اختیار جامعه هدف قرار گیرد.
اما از دیگر اقدامات مفید در راستای کاهش مصرف آب و کشاورزی در جهت سازگاری با کم‌آبی می‌توان به جایگزینی ارقام کم آب بر اشاره داشت، ارقامی که با مصرف کمتر آب و بازدهی بالاتر می‌توانند به پایداری منابع آبی کمک کنند، از جمله ارقامی که در چند سال گذشته شاهد توسعه کشت آن‌ها هستیم می‌توان به گندم، جو و چغندر اشاره داشت که البته همت و تلاش جهادی دستگاه‌های مختلف برای شناسایی ارقام بیشتر در این زمینه ضروری است.
یکی دیگر از اقدامات در راستای کاهش مصرف منابع آبی و مدیریت هر چه بهتر کشت، افزایش سطح کشت محصولات گلخانه‌ای است، در چند سال گذشته تسهیلات مناسب در جهت توسعه این نوع کشت‌ها در سراسر کشور به کشاورزان پرداخت شده است و با توجه به بهره‌وری بالا و اقتصادی بودن فعالیت در این بخش، استقبال از کشت‌های گلخانه‌ای نیز در حال گسترش روزافزون است.
ممنوعیت کشت محصولات آب بر همچون برنج در مناطق خشک و نیمه‌خشک هم از جمله فعالیت‌هایی است که کمک می‌کند مصرف آب کشاورزی تا حدودی کاهش پیدا کند. البته به نظر می‌رسد نیاز است این طرح در خصوص محصولاتی مثل هندوانه و خربزه نیز اجرایی شود تا شاهد ساماندهی هر چه بیشتر کشت این‌گونه محصولات در مناطق مختلف کشور و انجام کشت بر اساس منابع آبی باشیم.
تغییر فصل کشت محصولات کشاورزی هم راهکاری مناسب در زمینه صرفه‌جویی در منابع آبی محسوب می‌شود، اقدامی که در خصوص تعدادی از محصولات اجرا شده و عملکرد قابل قبولی نیز به ثبت رسیده است که برای نمونه می‌توان به چغندرقند اشاره داشت، در این روش محصولات کشت بهاره در کشت پاییزه به عمل می‌آیند، این‌گونه و با این تغییر فصل، میزان آب مصرفی برای محصولات از طریق آب حاصل از بارندگی‌ها تأمین می‌شود و مصرف آب هم به‌صورت مناسب‌تری مدیریت خواهد شد. در این زمینه می‌توان با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقات کشاورزی در سراسر کشور نسبت به معرفی محصولات بیشتری برای جایگزینی فصل کشت اقدام کرد که نیاز به حمایت مسئولان در این بخش است تا این طرح به مرحله اجرا برسد.
استفاده از پساب تصفیه شده یکی دیگر از اقدامات مناسبی است که در مورد استفاده مناسب از منابع آبی در دستور کار قرار گفته است، پساب تصفیه شده می‌تواند مصرف آب خام را به میزان زیادی کاهش دهد و به بهبود عملکرد محصولات کشاورزی نیز کمک کند، البته لازمه توسعه این کار، نظارت جدی و دقیق بر فرایند تصفیه پساب‌ها و اطمینان بخشی به عموم جامعه در خصوص سلامت محصولات تولید شده با این روش است. به این منظور لازم است با انجام اقدامات علمی، بسترسازی و تهیه تجهیزات مناسب شرایطی را فراهم آورد که بتوان این بخش را گسترش داد.
با تمام این تفاسیر باید گفت برای «سازگاری کشاورزی با کم‌آبی» راه زیادی برای پیمودن داریم، هر چند اقدامات خوبی طی چند سال گذشته دراین‌ارتباط شکل گرفته اما به نظر می‌رسد با برنامه‌ریزی دقیق‌تر و اختصاص منابع مالی مناسب‌تر می‌توان شرایطی را فراهم آورد تا امنیت غذایی کشور در کنار تأمین امنیت منابع آبی فراهم شود.