بزرگداشت اختر چرخ ادب؛ زندگینامه پروین اعتصامی از تولد تا وفات

پروین اعتصامی (Parvin Etesami) شاعر و ادیب بزرگ ایرانی است که در قرن گذشته می زیسته و در مناظره سرایی یدی طولا دارد. او از کودکی به سرایش شعر گرایش داشته، زندگینامه پروین اعتصامی بیوگرافی ای است تراژیک از تولد رخساره، ارتباط عمیق او با پدرش یوسف اعتصام الملک، ازدواج بی دوام با پسرعمویش و شرح سرایش و بلوغش در شعر. در ادامه به مناسبت ایام بزرگداشت «اختر چرخ ادب»؛ پروین اعتصامی مروری بر آن خواهیم داشت:

پروین اعتصامی کیست؟

رخشنده اعتصامی معروف به پروین اعتصامی (Parvin Etesami) را مشهورترین شاعر زن ادبیات فارسی می دانند. اعتصامی با تخلص پروین در سال 1285 در تبریز به دنیا آمد و به دلیل بیماری در جوانی و در سال 1320 دار فانی را وداع گفت. در ادامه با زندگی او از تولد تا فوت و همچنین آثار و سبک شعری اش آشنا خواهید شد.

زندگی نامه پروین اعتصامی

رخشنده اعتمادی معروف به پروین اعتصامی با تخلص پروین، به اعتقاد بسیاری مهمترین شاعر فارسی سرا است. پروین در تاریخ 25 اسفند 1285 در تبریز به دنیا آمد. اعتمادی در سال 1320 به دلیل بیماری حصبه و در سن 35 سالگی فوت کرد. 

پروین در سال 1314 برای نخستین بار دیوان اشعارش را چاپ کرد. این انتشار توسط چاپخانه مجلس شورای ملی با مقدمه ملک الشعرای بهار انجام شد. پروین در سبک شعری از پیروان جریان «تلفیقی»است. البته دیوان پروین که امروزه  در دسترس است شامل همه اشعار سروده شده توسط او نیست، زیرا او قبل از مرگش، تعدادی از سروده هایش را که مطابق میلش نبوده را سوزانده‌است.  

دیوان اشعار پروین اعتصامی دارای ۶۰۶ شعر است که در قالب‌های مثنوی، قطعه و قصیده سروده شده. پروین بیشتر به دلیل به کار بردن سبک شعری مناظره در آثارش معروف است.

تولد پروین اعتصامی، خانواده و کودکی او

پروین اعتصامی ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ هجری خورشیدی، برابر با ۱۷ مارس ۱۹۰۷، در تبریز و در خانواده ای فرهنگ دوست و ادیب به دنیا آمد. 

پدر پروین؛ یوسف اعتصامی آشتیانی  با لقب اعتصام ‌الملک نویسنده و مترجم بود. 

مادر پروین؛ اخترالملوک اعتصامی است. اخترالملوک دختر عبدالحسین مقدّم العداله، از شاعران دوره قاجار و متخلص به «شوری بخشایشی» بود.

پروین سه برادر به نام های ابوالحسن، ابوالفتح و ابوالنصر داشت که همه از او بزرگتر بودند. در حقیقت او فرزند آخر خانواده بود.

رخشنده پس از انتخاب تخلص نامش را در شناسنامه هم به پروین تغییر داد. پدر پروین در سال ۱۲۸۸ به عنوان نماینده تبریز در مجلس شورای ملی انتخاب شد. به همین دلیل در سال وقتی که پروین شش سال بیشتر نداشت همراه خانواده اش از تبریز به تهران مهاجرت کرد. 

پروین و آشنایی با بزرگردان ادب از کودکی

پروین از کودکی با چهره‌های فرهنگی بزرگی چون دهخدا و ملک اشعرای بهار آشنا شد. او همچنین زیر نظر پدرش زبان های فارسی، انگلیسی و عربی را در خانه فرا گرفت. 

پروین و تحصیل در مدرسه آمریکایی ایران کلیسا

پروین تحصیلات متوسطه و دبیرستان را در مدرسه آمریکایی ایران کلیسا (به انگلیسی: Iran bethel) گذراند. او که در تمام دوره تحصیلش از شاگردان ممتاز بود پس از اتمام تحصیل در 1303 در همان مدرسه به تدریس زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت. 

پروین اعتصامی با سخنرانی آتشین در جشن فارغ التحصیلی

پروین در خرداد ۱۳۰۳؛ در جشن فارغ‌التحصیلی خود سخنرانی کرد. او در آن جشن درباره بی‌سوادی و بی‌خبری زنان ایران حرف زد.

اعتصامی در بخش‌هایی از سخنانش که به «اعلامیه زن و تاریخ» معروف است گفت:

«داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده معرفت مستفید نماید. ایران، وطن عزیز ما که مفاخر و مآثر عظیمه آن زینت‌افزای تاریخ جهان است.

ایران که تمدن قدیمش اروپای امروز را رهین منت و مدیون نعمت خویش دارد. ایران با عظمت و قوتی که قرنها بر اقطار و ابحار عالم حکمروا بود، از مصایب و شداید شرق سهم وافر برده، اکنون دنبال گمگشته خود می‌دود و به دیدار شاهد نیکبختی می‌شتابد. پیداست برای مرمت خرابی های زمان گذشته، اصلاح معایب حال، و تمهید سعادت آینده، چه مشکلاتی در پیش است.

ایرانی باید ضعف و ملالت را از خود دور کرده، تند و چالاک از این پرتگاه‌ها را عبور کند. امیدواریم به همت دانشمندان و متفکران، روح فضیلت در ملت ایجاد شود و با تربیت نسوان اصلاحات مهمه اجتماعی در ایران فراهم شود. در این صورت بنای تربیت حقیقی استوار خواهد شد و فرشته اقبال در فضای مملکت سیروس و داریوش بال‌گشایی خواهد کرد».

همسر پروین اعتصامی

ازدواج پروین که در سال 1313 با پسرعمویش شکل گرفته بود دوام زیادی نداشت.

او 4 ماه پس از ازدواج با فضل الله اعتصامی به اقتضای شغل همسرش مجبور شد به کرمانشاه مهاجرت کند.

شوهر پروین نظامی و فرمانده شهربانی کرمانشاه بود. زندگانی مشترک آن دو 2 ماه بیشتر به طول نینجامید و پروین به خانه پدر بازگشت. ثبت رسمی طلاق آنها در مرداد 1314 انجام شد. پروین تا پایان عمر درباره آن ازدواج و جدایی صحبتی نکرد.

برادرش بعدها دلیل جدایی آن دو را اختلاف نظر و دیدگاه های در زندگی و همین طور تفاوت روحیه نظامی پسرعمو و طبع لطیف و آزاد پروین دانست.  

دیوان پروین اعتصامی و اولین چاپ اشعار 

پروین اعتصامی سرودن شعر را از 7 سالگی آغاز کرد. اگرچه ممکن است آن شعرها قوام اشعار جوانی اش را نداشته باشند اما بسیاری زیباترین شعرهای او را متعلق به دوران نوجوانی اش می دانند. پروین شعر مناظره نخود و لوبیا و همچنین شعر مناظره سیر و پیاز را در 8 سالگی سروده است. 

شعرهای گوهر و اشک و دو قطره خون، گوهر و سنگ، ای مرغک، اشک یتیم، کودک آرزومند و صاعقه ما ستم اغنیاست او در نوجوانی یعنی سن 11 تا 14اش سروده شده است.

پروین سروده هایش را در جلساتی با حضور بزرگان ادب آن روزگار مثل دهخدا، بهار، اقبال آشتیانی،  نفیسی که از دوستان و هم مسلکان پدرش بودند و با اهل خانه اش مراوده داشتند، می‌خواند. 

در پروین تا پیش از ازدواج او با پسرعمویش به دلیل آنچه فرهنگ و رسوم آن روز می دانست با چاپ دیوان اشعار دخترش موافق نبود. این نظر اما پس از جدایی پروین از همسرش تغییر کرد. 

اگرچه تا ازدواج پروین تعداد انگشت شماری از شعرهایش در مجلات ادبی آن دوره مثل «بهار» و یا  «منتخبات آثار»، چاپ شده بود یا علامه علی اکبر دهخدا در اثر یگانه اش «امثال و حکم» از برخی اشعار پروین استفاده کرده بود اما تمامی شعرهای او برای اولین بار در سال 1314 و در قالب دیوان اشعارش چاپ شد. 

انتشار دیوان اشعار پروین توسط چاپخانه مجلس شورای ملی انجام شد. احتمالا نوشتن مقدمه برای دیوان پروین توسط ملک الشهرای بهار و معرفی کتاب توسط سعید نفیسی در روزنامه «ایران» به شهرت او کمک کرده است. در همین زمان پروین از وزارت معارف نشان علمی دریافت کرد.

اشتغال پروین به مدیریت کتابخانه دانشسرای عالی 

پروین اعتصامی در سال 1315 به عنوان مدیر کتابخانه دانشسرای عالی مشغول به کار شد. نظم مسئولیت پذیری او در انجام امور کتابخانه، زبانزد مخاطبان و اربابان رجوع بود. در نهایت اما او به دلایل نامعلوم و یا آنچه دیگران انزواطلبی شاعر می دانند او پس از 9 ماه فعالیت در آن سمت همکاری با کتابخانه را قطع کرد.

فوت پدر پروین اعتصامی 

پروین اعتصامی پدرش یوسف اعتصام الملک را در دیماه سال 1316 از دست داد. یوسف در سن 63 سالگی دار فانی را وداع گفت و این مرگ به دلیل دلبستگی و وابستگی بیش از اندازه پروین به پدرش او را بیش از پیش منزوی و افسرده کرد.

عکس پدر پروین اعتصامی

یوسف اعتصام الملک؛ پدر پروین اعتصامی در جوانی

پروین در مواجهه با فوت پدرش شعری سرود که پس از آن بسیار معروف و مشهور شد. در ادامه این شعر به همراه تصویر دستخط پروین از این اثر آمده است:

اعتصامی نوشته است:

این قطعه را در تعزیت پدر بزرگوار خود سروده ام:

پدر آن تیشه که بر خاک تو زد دست اجل                       تیشه‌ای بود که شد باعث ویرانی من

یوسفت نام نهادند و به گرگت دادند                         مرگ، گرگ تو شد، ای یوسف کنعانی من

مه گردون ادب بودی و در خاک شدی                        خاک، زندان تو گشت، ای مه زندانی من

از ندانستن من، دزد قضا آگه بود                                   چو تو را برد، بخندید به نادانی من

آن که در زیر زمین، داد سر و سامانت                         کاش میخورد غم بی‌سر و سامانی من

بسر خاک تو رفتم، خط پاکش خواندم                         آه از این خط که نوشتند به پیشانی من

رفتی و روز مرا تیره تر از شب کردی                            بی تو در ظلمتم، ای دیده‌ی نورانی من

بی تو اشک و غم و حسرت همه مهمان منند                  قدمی رنجه کن از مهر، به مهمانی من

صفحه‌ی روی ز انظار، نهان میدارم                                تا نخوانند بر این صفحه، پریشانی من

دهر، بسیار چو من سربگریبان دیده است                        چه تفاوت کندش، سر به گریبانی من

عضو جمعیت حق گشتی و دیگر نخوری                            غم تنهائی و مهجوری و حیرانی من

گل و ریحان کدامین چمنت بنمودند                           که شکستی قفس، ای مرغ گلستانی من

من که قدر گهر پاک تو میدانستم                                 ز چه مفقود شدی، ای گهر کانی من

من که آب تو ز سرچشمه‌ی دل میدادم                       آب و رنگت چه شد، ای لاله‌ی نعمانی من

من یکی مرغ غزلخوان تو بودم، چه فتاد                             که دگر گوش نداری به نوا خوانی من

گنج خود خواندیم و رفتی و بگذاشتیم                             ای عجب، بعد تو با کیست نگهبانی من

تصویر دست‌نوشته پروین اعتصامی از شعرش با مضمون فوت پدر

فوت پروین اعتصامی

پروین در نوروز 1320 به بیماری حصبه مبتلا شد. او با اینکه روز سوم فروردین به دلیل نامساعد بودن احوال جسمی اش در خانه بستری می شود پزشک معالجش به اشتباه حال او را وخیم تشخیص نمی دهد و پیش بینی می کند که در روزهای آینده حال او بهتر خواهد شد.

این بیماری تا روز 14 فروردین بدتر و بدتر می شود. در نهایت در روز 15 فروردین 1320 (۴ آوریل ۱۹۴۱ میلادی) پروین اعتصامی در پی همان بیماری جان به جان آفرین تقدیم می کند.

پروین اعتصامی در هنگام فوت تنها 34 سال داشت. بدن بی جانش را همان روز در حرم حضرت معصومه و در آرامگاه خانوادگی شان به خاک می سپارند.

پس از مرگ پروین قطعه ای از او را که به گفته خودش برای سنگ مزار خود سروده بود بر سنگ مقبره اش حک می کنند. در ادامه این قطعه به همراه تصویر دستخط پروین از آن آمده است:

این قطعه را برای سنگ مزار خودم سروده‌ام:

اینکه خاک سیهش بالین است                  اختر چرخ ادب پروین است

گر چه جز تلخی از ایام ندید         هر چه خواهی سخنش شیرین است

صاحب آنهمه گفتار امروز                       سائل فاتحه و یاسین است

دوستان به که ز وی یاد کنند            دل بی دوست دلی غمگین است

خاک در دیده بسی جان فرساست     سنگ بر سینه بسی سنگین است

بیند این بستر و عبرت گیرد              هر که را چشم حقیقت بین است

هر که باشی و زهر جا برسی               آخرین منزل هستی این است

آدمی هر چه توانگر باشد                چو بدین نقطه رسد مسکین است

اندر آنجا که قضا حمله کند                 چاره تسلیم و ادب تمکین است

زادن و کشتن و پنهان کردن                   دهر را رسم و ره دیرین است

خرم آن کس که در این محنت‌گاه             خاطری را سبب تسکین است

تصویر دستخط پروین اعتصامی از قطعه ای برای سنگ مزارش

دانلود فایل زندگی نامه پروین اعتصامی

پی دی اف PDF

فایل ورد Word

سخن آخر

زندگینامه رخساره اعتمادی مشهور به پروین از تولد تا وفاتش را در این مطلب برای شما آوردیم. همچنین به سوال و جواب های پیرامون مشخصات و سبک شعری او پرداختیم و در پایان نیز فایل های زندگی نامه اش را در قالب های ورد و پی دی اف جهت دانلود و استفاده تان قرار دادیم. شما هم اگر از اشعار زیبای پروین چیزی را به خاطر دارید با ما و دیگر مخاطبان سایت به اشتراک بگذارید.