زندگینامه فردوسی از تولد تا مرگ؛ درباره آثار و افسانه ها

فردوسی کیست؟

ابوالقاسم فردوسی طوسی متخلص به سعدی (۳۲۹ هجری قمری – ۴۱۶ هجری قمری)، از معروف‌ترین شاعران زبان فارسی است. فردوسی که در قرن سوم هجری می‌زیسته را بزرگ‌ترین شاعر پارسی سرای ایرانی دانسته‌اند که به مانایی و حفظ زبان پارسی کمک شایانی کرده است. 

فردوسی اثر خارق‌العاده و مهم خود شاهنامه را طی حدود 30 سال به رشته تحریر درآورده است. حکیم سخن و حکیم طوس لقب‌های این شاعر ایرانی است.

زندگی نامه ابوالقاسم فردوسی از تولد تا مرگ

تولد، کودکی و جوانی فردوسی

تولد فردوسی بر اساس نظر پژوهشگران در سال 329 هجری قمری برابر با 320 شمسی و 940 میلادی است. مکان تولد او روستای باژ از توابع طوس در خراسان بوده است. تعداد کمی از پژوهشگران محل تولد فردوسی را روستاهای شاداب یا رزان  ذکر کرده‌اند.

 فردوسی پژوهان بسیار کمی نیز سال تولد خالق شاهنامه را 320 یا 313 هجری قمری می‌دانند. 

فردوسی دهقان‌زاده بود. دهقان در روزگار او به معنای زمین‌دار و ملاک بوده است. دهقان‌ها در دوره‌های قبل از اسلام در ایران طبقه‌ای از زمین‌داران بودند که اغلب برای حفظ جایگاه مالی، سرمایه و زمین خویش و همچنین نگه‌داشتن جایگاه اجتماعی‌شان به اسلام گرویدند و مسلمان شدند. فرزندان دهقان‌ها معمولا با آداب و رسوم ایرانی تربیت می‌شدند و در جهت حفظ شنت و فرهنگ ملی می‌کوشیدند.

از مشخصات پدر فردوسی اطلاعات دقیق موجود نیست. در برخی منابع نام پدر فردوسی حسن، علی، احمد یا فخرالدین ذکرشده است که هیچ‌کدام مستند نیست. بااین‌حال نام پدربزرگ فردوسی در بیشتر منابع شرفشاه ذکرشده است.

از دوران جوانی فردوسی اطلاعات خاصی در دست نیست. فردوسی پژوهان اما با بررسی شاهنامه او را فردی باسواد و مدبر بر آثار پیشینیان خود می‌دانند. احتمالا به دلیل آنکه خانواده فردوسی صاحب زمین و ثروت بودند او در نوجوانی‌اش در رفاه و آسایش زندگی کرده و تمکن مالی باعث شده تا تمام‌وقت خود را به مطالعه بپردازد.

نام و شهرت فردوسی

ابوالقاسم فردوسی توسی، معروف به ابوالقاسم فردوسی، حماسه‌سرای بزرگ سرزمین ایران است. بخشی از فرهنگ و ادبیات غنی ایران زمین اعتبار خود را از فردوسی می‌گیرد. فردوسی توسی بنا به ادعای خود با ممارست و پایمردی زبان پارسی را با سرودن شاهنامه زنده کرد. بلندترین اثر منظوم حماسی تاریخ ایران، شاهنامه سروده اوست.

حکیم فردوسی شاعر کدام دوره است؟

تولد و کودکی فردوسی با دوره حکومت سامانیان در ایران مصادف بود. امیران سامانی به پرورش و توسعه زبان و ادبیات پارسی و همچنین گسترش ادب ملی و میهنی علاقه‌مند بودند. 

دوری خراسان از خلافت بغداد و وجود فرمانرواهای ایرانی که در عمل مستقل از خلافت بودند اعراب بودند دلیل پیدایش ادب پارسی درشرق ایران و محدود بودن بالندگی آن تا اواخر قرن چهارم ه‍. ق به این سرزمین‌ها بود.

جوانی فردوسی؛ ازدواج و فوت پسرش

همان‌طور که گفته شد از روند زندگانی فردوسی اطلاع دقیق زیادی در دست نیست اما از برخی شواهد می‌توان دریافت که او در دوران پرورش و بالندگی خویش از راه خواندن و ژرف‌نگری در سروده‌ها و نوشتارهای پیشینیانِ خویش، سرمایه دانش بزرگی اندوخته که بعدها پایه و اساس سرایش شاهنامه شده است. 

فردوسی در روزگار و شهری می‌زیست که داستان‌های کهن ایرانی موردعلاقه همگان بود. شاهنامه پژوهان این‌گونه برداشت کرده‌اند که فردوسی با زبان و دیوان‌های شاعران عرب و نیز با زبان پهلوی آشنا بوده است. 

فردوسی دانش روزگار خود به‌ویژه دانش‌های دینی و فلسفی را به‌گونه‌ای رسمی نیاموخته‌ بلکه در اندازه فردی باسواد و در سطح دانسته‌های عمومی از این دانش‌ها آگاهی داشته است.

می‌توان گفت فردوسی عربی را آموخته بود، اما به نثر و نظم عرب مسلط نبود. همچنین گاهی در شاهنامه نشانه‌هایی از دانش‌های ستاره‌شناسی و فلسفه و دانش‌های دیگر به چشم می‌خورد، اما نمی‌توان از آن‌ها چیرگی فردوسی بر این دانش‌ها را برداشت کرد.

چیرگی فردوسی بر فرهنگ و تاریخ و آداب و آیین‌های ایران باستان و هم‌چنین زبان پارسی بر کسی پوشیده نیست؛ اما این‌گونه دانش‌ها در گروه دانش‌های بنیادی آن روزگار جای نمی‌گرفت.

پسر فردوسی بر اساس مستندات در سال ۳۵۹ ه‍. ق زاده شده، پس او باید پیش از ۳۵۸ ه‍. ق ازدواج‌کرده باشد. از همسر فردوسی نکته قابل استنادی در دسترس نیست. برخی پژوهشگرانی زنی را که در آغاز داستان «بیژن و منیژه» نام‌برده شده، همسر فردوسی دانسته‌اند. اگر این نظریه درست باشد، احتمالاً او زنی فرهیخته بوده که توانایی چنگ‌نوازی داشته است و مانند خود فردوسی از خانواده‌ای دهقان‌زاده بوده است.

پسر فردوسی در سال ۳۹۶ ه‍. ق در ۳۷ سالگی و زمانی که فردوسی ۶۷ ساله بوده به دلایل نامعلومی درگذشته است. فردوسی از پیشی گرفتن پسر بر پدر در مرگ شکایت کرده است. به گزارش نظامی عروضی، از فردوسی تنها یک دختر به‌جای ماند.

آثار فردوسی

بزرگسالی فردوسی؛ خلق شاهنامه و هجونامه

آغاز سرودن شاهنامه؛ اثر بزرگ فردوسی را حدود سی‌سالگی او می‌دانند. شاهنامه فردوسی بر پایه شاهنامه ابومنصوری سروده شده است. با نگریستن به توانایی فردوسی می‌توان چنین برداشت کرد که او در جوانی نیز به سرایش شعر حماسی مشغول بوده است و احتمالا سرودن بخش‌هایی از شاهنامه را در همان زمان و بر پایه داستان‌های کهن و جاری عامیانه میان مردم آغاز کرده است.

این نظریه می‌تواند یکی از سبب‌های ناهم‌خوانی‌های زیاد در ویرایش‌های دست‌نویس شاهنامه باشد. به همین دلیل ویرایش‌های قدیمی‌تر و متفاوتی از داستان‌های پراکنده، دست‌مایه نسخه‌برداران شاهنامه فردوسی شده است.

جدای از بیت‌هایی که خود فردوسی از سروده‌های دقیقی دانسته، تنها سروده‌ای که روشن‌شده از اوست، خود شاهنامه است. سروده‌های دیگری نیز از فردوسی دانسته شده‌اند که بیشترشان بی‌پایه هستند. نامورترین آن‌ها مثنوی‌ای به نام یوسف و زلیخا است که در «پیشگفتار شاهنامهٔ بایسنقری» سروده فردوسی به شمار رفته است.

پایان سرایش شاهنامه در 25 اسفند و ویرایش دوم در 71 سالگی فردوسی

شاهنامه مهم‌ترین سروده فردوسی؛ یکی از بزرگ‌ترین نوشته‌های ادبیات پارسی است. فردوسی در سال ۳۹۴ ه‍. ق در شصت‌وپنج‌سالگی تصمیم گرفت شاهنامه خود را به سلطان محمود پیشکش کند. ازاین‌رو دست‌به‌کار تدوین ویرایش تازه‌ای از شاهنامه شد. 

او در ویرایش دوم، بخش‌های مربوط به پادشاهی ساسانیان را تکمیل کرد. پایان ویرایش دوم شاهنامه در ۲۵ اسفند سال ۴۰۰ ه‍. ق برابر با ۸ مارس ۱۰۱۰ میلادی در 71 سالگی فردوسی بوده است.

هجونامه اثری است که برخی آن را از فردوسی نمی‌دانند

سروده دیگری که از فردوسی دانسته شده است هجونامه‌ای در نکوهش سلطان محمود است. نظامی عروضی حجم این سروده را 100 بیت دانسته که تنها 6 بیت از آن به‌جای مانده است. برخی پژوهشگران نسبت دادن چنین هجونامه‌ای به فردوسی را نادرست می‌دانند.

بر پایه بیتی که در هجونامه موجود است و فردوسی در آن به 80 سالگی خود اشاره می‌کند، هجونامه پیش از سال ۴۰۹ ه‍. ق سروده شده است.

وفات فردوسی

سال وفات فردوسی را 416 هجری قمری دانسته‌اند. تاریخ فوت فردوسی تا چهار قرن پس از زمان او در منابع تاریخی نیامده است. نخستین نوشته‌ای که به زمان مرگ فردوسی پرداخته است پیشگفتار شاهنامه بایسنقری است که سال ۴۱۶ ه‍. ق را آورده است.

مشهور است، واعظ شهر به دلیل شیعه بودن فردوسی، از خاکسپاری پیکر فردوسی در گورستان مسلمانان جلوگیری کرد و ناچار در باغی درون شهر تابران طوس، نزدیک به دروازه شرقی رزان بدن بی‌جان او را به خاک سپردند.

آرامگاه او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آن‌که بارها آن را با خاک یکسان کردند، از نو ساخته می‌شد. در روزگار پادشاهان صفوی با توجه به آبادانی مشهد و پیرامون آن، آرامگاه خرابه دوباره ساخته‌شده. آرامگاه فردوسی بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ به‌فرمان رضاشاه بازسازی شد.

حواشی و افسانه‌ها پیرامون فردوسی

داستان‌های خیالی و افسانه‌های زیادی درباره فردوسی و روند خلق شاهنامه موجود است که پایه و اساس تاریخی مستند و درستی ندارد. ازاین‌دست افسانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

داستان راه یافتن نسخه پهلوی شاهنامه از تیسفون به حجاز، حبشه و هند و در آخر بازگشت آن نسخه به ایران به دست یعقوب لیث صفار.
• افسانه رویارویی فردوسی با سه شاعر بزرگ دربار غزنویان: عسجدی، فرخی و عنصری.
• قصه فرار فردوسی به بغداد، هند، طبرستان، یا قهستان پس از نوشتن هجونامه.
• داستان پیشکش کردن شاهنامه توسط فردوسی به سلطان محمود به دلیل نیازمندی و تنگدستی برای فراهم کردن جهیزیه دخترش.
• و در آخر افسانه داستان فرستادن کیسه‌هایی از سکه نقره برای حق‌التألیف شاهنامه به‌جای کیسه‌های طلا که سلطان محمود به فردوسی نوید داده بوده است، بخشیدن آن پاداش توسط فردوسی به مرد حمامی به دلیل سرخوردگی او از این خلف وعده، پشیمانی سلطان محمود و هم‌زمانی رسیدن پاداش طلا برای جبران مافات با مرگ فردوسی.

فردوسی شاعر چه قرنی است؟

فردوسی شاعر قرن 3 و 4 هجری است. از آنجا که تولد او در قرن سوم و وفاتش در قرن چهارم هجری قمری اتفاق افتاده است او را در تاریخ ادبیات فارسی شاعر قرن سه و چهار هجری بر می شمارند.