چرا روز جهانی زبان مادری اهمیت دارد؟ تاریخچه و وضعیت زبان ها

روز جهانی زبان مادری طبق اعلام یونسکو 21 فوریه در نظر گرفته شده است. این تاریخ در تقویم شمسی برابر است با دوم یا گاهی سوم اسفندماه. صاحب نظران زبان شناسی حفظ حیات زبان های مادری را مهمترین عامل و پدیده در مراقبت از گوناگونی فرهنگی و فکری انسان ها بر زمین می دانند. 

در ادامه با دلیل نام‌گذاری این روز، اهمیت حفظ زبان مادری و زبان‌های زنده و در معرض فراموشی ایران و دنیا آشنا خواهیم شد.

روز جهانی زبان مادری چه روزی است و چرا با این عنوان نام‌گذاری شده است؟

در دنیا کشورهای بسیاری وجود دارد که بنا به گوناگونی نژاد و فرهنگ بیش از یک زبان را زبان رسمی خود می‌دانند.

بنگلادش امروزی با نام پیشین پاکستان شرقی؛ بین سال‌های 1955 تا 1971 یکی از ایالت‌های پاکستان محسوب می‌شد. در سال 1952 دانشجویان شهر داکا که امروزه پایتخت بنگلادش است در تظاهراتی مسالمت‌آمیز خواستار به رسمیت شناخته شدن زبان بنگالی به‌عنوان دومین زبان پاکستان از طرف دولت مرکزی بودند.

زبان اردو در آن زمان مثل امروز تنها زبان رسمی پاکستان محسوب می‌شد. پلیس پاکستان اما در برخورد با تجمع دانشجویان به‌سوی آن‌ها آتش گشود و تعدادی از آن‌ها در این درگیری جان خود را از دست دادند.

پس از استقلال بنگلادش دولت این کشور به همراه بنگال غربی در هند درخواست به رسمیت شناخته شدن زبان بنگالی را به سازمان ملل ارائه کرد.

اولین گرامیداشت روز جهانی زبان مادری در ایران

نخستین برنامه برای روز جهانی زبان مادری در ایران روز 2 اسفند 1382 مطابق با 21 فوریه 2004 میلادی در دانشگاه علم و صنعت تهران توسط دانشجویان ترک‌زبان دانشگاه‌های ایران برگزار شد. از آن سال این روز در بسیاری از شهرهای ایران با برگزاری برنامه‌هایی در شناخت اهمیت حفظ زبان‌های مادری همراه است.

چرا برخی از دولت‌ها با به رسمیت شناختن زبان‌های مادری مشکل دارند؟

برخی از دولت‌ها در دنیا به دلایل امنیتی و حفظ یکپارچگی و استقلال با به رسمیت شناختن زبان‌های مادری کشورشان مشکل دارند، چراکه آن را زمینه‌ای برای جدایی‌طلبی اقوام و تجزیه کشور می‌دانند.

زبان مادری دقیقاً چیست؟

زبان مادری نخستین زبان یا زبان‌هایی است که کودک سخن گفتن با آن را می‌آموزد.

در تعریفی دیگر به زبانی که کودک توان اندیشیدن و سخن گفتن با آن را دارد و در طول زمان به بهترین شکل می‌تواند از آن استفاده کند را زبان مادری می‌گویند.

در تعریفی کلی زبان مادری به زبان‌هایی گفته می‌شود که فرد در بدو تولد می‌تواند از والدین خود بیاموزد.

ممکن است زبان مادری با زبان رسمی کشوری که فرد در آن به دنیا آمده و سکونت دارد، تفاوت داشته باشد.

اهمیت زبان مادری و زنده نگه‌داشتن آن در چیست؟

صاحب‌نظران به‌طورکلی زبان را یکی از مهم‌ترین نشانه‌های فرهنگی اقوام مختلف برمی‌شمارند. زبان شناسان علاوه بر شناختن زبان به‌عنوان مهم‌ترین ابزار انتقال مفهوم بین انسان‌ها؛ آن را فضایی برای تفکر و حفظ دیدگاه‌ها نسبت به خود و دنیای پیرامون می‌دانند.

وجود گوناگونی اقوام بر زمین و تفاوت‌های آن‌ها در همه جوانب زندگی از جهان‌بینی‌ها گرفته تا قوانین وضع‌شده برای جمعیت‌ها لازمه اعتلای زندگی بشر بر زمین محسوب می‌شود.

این گوناگونی و تفاوت گاهی از مرزبندی‌ها و خط‌کشی‌های سیاسی بین کشورها تبعیت نمی‌کند. بسیاری از کشورها با نام‌ها و مرزهای متفاوت زبان یکسانی دارند و گاهی مردمان در یک کشور واحد با زبان‌های متفاوتی گفتگو می‌کنند.

دو عامل مهم در حفظ زبان‌های مادری

صاحب‌نظران دو عامل را در زنده نگه‌داشتن زبان‌ها بسیار مهم می‌دانند:

1.مادران و پدران و نقش طلایی آن‌ها در آموزش زبان مادری

مادران و پدران در آموزش زبان مادری به فرزندان نقشی یکتا، حیاتی و خودبسنده دارند. کودک انسان پس از تولد با تکامل توانایی‌های فیزیکی در مواجه با دنیای پیرامون؛ به یادگیری مهارت زبانی می‌پردازد.

امروز علم زبان‌شناسی، جدای از بحث‌های نظری ماهیت زبان در آموزش یا به یادآوری آن، نقش پدر و مادر در مهارت زبانی فرزندان را روشن و حیاتی می‌داند.

اگر پدران و مادران به هر دلیل در آموزش زبان خود به فرزندان کوتاهی کنند آخرین حلقه ارث زبانی خواهند بود و میراث زبانشان به نسل‌های بعد منتقل نخواهد شد.

نوام چامسکی که از او به‌عنوان پدر زبان‌شناسی نوین یاد می‌کنند؛ اعتقاد دارد زبان و اصول آن به شکلی ذاتی و ارثی در مغز انسان برنامه‌ریزی‌شده است و محیط پیرامون کودک فقط نقش محرک در یادگیری یا یادآوری و مهارت به‌کارگیری آن دارد.

2. جمعیت گویشوران استفاده‌کننده از زبان

عامل حیاتی دیگر در زنده نگه‌داشتن زبان‌ها میزان کمی جمعیتی است که با آن زبان صحبت می‌کنند. هرچه تعداد سخنوران و استفاده‌کنندگان از یک زبان بیشتر باشد آن زبان از خطر فراموشی دورتر خواهد بود.

به تعریف دیگر هرچه تعداد کسانی که از یک زبان در دوره زندگی خود استفاده می‌کنند کمتر باشد آن زبان با خطر فراموشی و انقراض بیشتر مواجه است. به همین دلیل به رسمیت شناختن زبان‌ها می‌تواند حفظ حیات و استفاده هرچه بیشتر آن‌ها کمک کرده و آنان را از خطر فراموشی دور کند.

در دنیای امروز چند زبان وجود دارد و چه تعدادی از آن‌ها در معرض فراموشی‌اند؟

امروزه 7000 زبان زنده در دنیا وجود دارد که حدود نیمی از آن‌ها در معرض فراموشی‌اند. بر اساس آمارهای رسمی سازمان یونسکو بیش از ۵۰ درصد از هفت هزار زبان شناخته‌شده در دنیا در آستانه نابودی هستند. از میان هفت هزار زبان، تنها چندصد زبان در نظام‌های آموزشی و رسمی دنیا ارائه می‌شوند و کمتر از ۱۰۰ زبان در دنیای دیجیتال به کار گرفته می‌شوند.

در ایران چند زبان وجود داشته و دارد و وضعیت آن‌ها چگونه است؟

ایران در حال حاضر 76 زبان زنده دارد که حدود نیمی از آن‌ها با درجات مختلف در معرض فراموشی هستند.

دسته‌بندی زبان‌های دنیا ازنظر حیات

سازمان یونسکو زبان‌های دنیا را به دو گروه اصلی ازنظر حیات تقسیم می‌کند

1. زبان‌های زنده
2. زبان‌های منقرض‌شده
   
   

زبان‌های زنده دنیا توسط همین سازمان در 6 طبقه ازنظر نزدیکی به خطر فراموشی دسته‌بندی می‌شوند.

1. زبان‌های امن
2. زبان‌های باثبات ولی در معرض تهدید
3. زبان‌های آسیب‌پذیر
4. زبان‌های در معرض خطر
5. زبان‌های شدید در معرض خطر (به‌شدت درخطر نابودی)
6. زبان‌های کامل در معرض خطر (بحرانی)

همان‌طور که گفته شد 6 درجه برای میزان درخطر بودن یک ‌زبان در نظر گرفته است.

زبان‌های آسیب‌پذیر در ایران:

زبان‌های در معرض خطر ایران:

زبان‌های شدیدا در معرض خطر یا به شدت درخطر نابودی ایران:

زبان‌های با وضعیت بحرانی یا کاملا در معرض خطر ایران:

البته بنابر تعریف‌های مختلف از زبان، گویش و لحجه و همچنین نبود اسناد و شکل‌های دانشگاهی در زبان‌های بسیار زیاد با گویشوران در اقلیت؛ ممکن است در دسته‌بندی زبانی از نظر در معرض خطر بودن اختلاف‌هایی وجود داشته باشد.

همچنین در مقدار عددی آمار گویشوران میان نهادهایی مثل مرکز آمار ایران، دانشنامه ورد اطلس، صندوق جهانی ملل متحد و سازمان جهانی یونسکو اختلافاتی وجود دارد.

چه‌میزان از زبان‌های زنده دنیا در معرض فراموشی هستند؟

به اعتقاد زبان‌شناسان بیشر از 50 درصد زبان‌هایی که گویشوران در دنیا با آن‌ها سخن می‌گویند، کم‌تر از ۱۰۰ سال آینده به طور کامل فراموش خواهند شد.

علت انقراض این تعداد زبان آن است که زبان‌های دنیا ازنظر کمیت گویشور و همچنین اهمیت اقتصادی و اجتماعی شرایط یکسانی ندارند.

5‌0 درصد از جمعیت جهان تنها به حدود 20 زبان سخن می‌گویند. زبان‌های چینی، انگلیسی و اسپانیایی جزو این ۲۰ زبان و از زبان‌های اکثریت هستند.

هریک از زبان‌های اکثریت به‌تنهایی بیش از ۵۰ میلیون سخنگو دارند و معمولاً قدرت اقتصادی و اجتماعی در دست سخنگویان این زبان‌هاست؛ بنابراین این زبان‌ها از پایگاهی قوی برخوردار هستند.

غیرازاین ۲۰ زبان، بقیه زبان‌هایی که در جهان هستند، به‌نوعی زبان اقلیت محسوب می‌شوند. به دلیل اینکه به نسبت زبان‌های اکثریت چه از نظر تعداد گویشور و چه وضعیت اقتصادی در رتبه پایین‌تری قرار دارند. نیمی از بقیه مردمان دنیا به بقیه زبان‌های گوناگون موجود سخن می‌گویند. بنابراین شمار سخنگویان بعضی از این زبان‌ها بسیار کم است و ممکن است تنها چندده یا چندصد گویشور داشته باشند.

زبان‌هایی که گویشورانشان کم است و جایگاه اجتماعی بالایی ندارند، در معرض خطر نابودی قرار دارند. این موضوع هم چند عامل دارد:

نخست اینکه فشار از سوی زبان‌های اکثریت به گویشوران اقلیت وارد می‌شود و سخنگویان این زبان‌ها به دلیل پایگاه اجتماعی و اعتبار زبان خود را کنار می‌گذارند.

دوم اما عوامل بیرونی است که ممکن است در کاهش تعداد سخنگویان یک‌زبان و قرار دادن آن در معرض خطر انقراض مؤثر باشند. برای مثال بلاهای طبیعی مثل سیل، زلزله، بیماری و جنگ می‌تواند بر تعداد گویشوران یک زبان اثر بگذارد.

در نمودار دایره‌ای زیر زبان‌های اکثریت زمین بر اساس تعداد گویشوران آمده است:

نمودار از سایت اتنولوگ (Ethnolog) که از معتبرترین دانشنامه‌های جهان محسوب می‌شود؛ گرفته شده است.