عمر سد تاریخی فریمان پایان یافته است؟
سد فریمان که گفته می‌شود بیش از هزار سال قدمت دارد، اکنون با خشکسالی و بی‌آبی و انبوهی از رسوبات که در پشت آن جمع شده، دست و پنجه نرم می‌کند و چشم‌انتظار تدبیر مسئولان است.
از سویی حجم رسوبات در سد فریمان به حدی رسیده که مسئولان ساخت یک سد جدید را با صرفه‌تر از تخلیه رسوبات پشت این سد تاریخی می‌دانند.
کوچ کشاورزان با خشک شدن سد
مدیر جهاد کشاورزی فریمان در همین خصوص با اشاره به اهمیت این سد برای بخش کشاورزی به ایسنا گفت: سد فریمان دارای پنج حقابه‌بر شامل فریمان، قلعه‌نو، تقی‌آباد، لوشاب و عمارت است.
علی کاظمی فریمانی با بیان اینکه همچنین تنها منبع آبی برای کشاورزی در روستاهای قلعه‌نو، تقی‌آباد و لوشاب سد فریمان است، افزود: رسوبات پشت سد نه‌تنها باعث کاهش حجم آبگیری شده بلکه با کاهش ذخیره آب برای آبیاری مزارع دیگر کفاف گیاه را تا پایان دوره رشد نمی‌کند؛ در نتیجه محصولات خشک شده یا عملکرد زیادی ندارد.
وی ادامه داد: با توجه به اینکه ۲۰۰۰ بهره‌بردار از آب سد استفاده می‌کنند، اعلام شده آب منطقه‌ای استان می‌خواهد برای رفع مشکل مدیریت سد را به کشاورزان واگذار کند اما در واقع قراردادی که کشاورزان باید با آب منطقه‌ای منعقد کنند، تعهدات بسیاری بر دوش کشاورزان می‌گذارد.
مدیر جهاد کشاورزی فریمان اظهار کرد: هر چند رسوبات پشت سد برای استفاده در بخش کشاورزی قابل استفاده است اما قبل از استفاده در خاک اراضی کشاورزی، باید آزمایش خاک و رسوب انجام شود.
اگر وضعیت به همین منوال باشد، کشت آبی به کشت دیم تبدیل می‌شود
وی ادامه داد: اگر وضعیت خشکسالی و کاهش آب پشت سد به همین منوال ادامه یابد، ضمن اینکه کشت آبی به کشت دیم تبدیل می‌شود، کشاورزان اراضی خود را رها کرده و به شهرهای بزرگ کوچ می‌کنند.
کاظمی فریمانی با بیان اینکه در صورت عدم اندیشیدن تمهیدات لازم سد تا ۶ سال آینده به زمین فوتبال تبدیل می‌شود، به راهکارهای پیش رو برای رفع این مشکل اشاره کرد و گفت: برای رفع معضل پیش رو باید رسوب‌برداری سد به کشاورزان محول و هزینه‌های آن از حقابه پرداختی کشاورزان به آب منطقه‌ای کسر شود.
وی یادآور شد: در گذشته ۲۳۰۰ هکتار زمین کشاورزی با آب سد فریمان آبیاری می‌شد که در سال جاری این میزان به ۵۵۰ هکتار کاهش یافته است.
مدیر جهاد کشاورزی فریمان بیان کرد: طی سال‌های گذشته حدود ۲۰ میلیون متر مکعب آب برای بخش کشاورزی از سد تأمین می‌شد، در حالی که امسال این میزان به پنج میلیون متر مکعب کاهش یافته است.
هزینه‌های رسوب‌برداری شاید در مقایسه با احداث یک سد قابل ملاحظه باشد
مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در همین خصوص به ایسنا گفت: هر چند در گذشته هم رسوبات پشت سد فریمان وجود داشت اما سال قبل و بعد از خشک شدن و کاهش ورودی جریان آب به سد این معضل نمایان شد.
ادریس قائمی افزود: لایروبی سدهای مخزنی به دلیل زیاد بودن حجم و وسعت کار فقط با استفاده از جریان آب منطقی و امکان‌پذیر است؛ خارج کردن رسوبات از مخزن سد با ماشین‌آلات در هیچ کجا انجام نمی‌شود.
وی با بیان اینکه شاید هزینه‌های رسوب‌برداری در مقایسه با احداث یک سد قابل ملاحظه باشد، اظهار کرد: هر چند لایروبی سد همیشه از مطالبات کشاورزان بوده اما حتی اگر هزینه‌ها هم توجیه‌پذیر باشد، به لحاظ زمانی امکان‌پذیر نیست.
مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی تأکید کرد: برای شست و شو فقط استفاده از جریان آب و لایروبی توامان در زمان سیلاب‌ها امکان‌پذیر است.
وی تصریح کرد: سال گذشته پس از خشک شدن سد بلافاصله پاک‌سازی آشغال‌گیر و مجرای خروجی و همچنین تخلیه کننده‌های تحتانی را طبق روال همیشه در دستور کار قرار دادیم.
قائمی بیان کرد: نه تنها در ۲ محور آب‌گیر اصلی و شبکه آشغال‌گیر اقداماتی انجام شده بلکه تا حد امکان اصلاحاتی هم روی شبکه آشغال‌گیر انجام داده‌ایم تا ریسک بسته شدن مجدد مجرا به حداقل برسد.
وی گفت: به دلیل اینکه امکان ورود ماشین‌آلات به مخزن سد وجود ندارد، اکنون در حال رفع مشکل مجرای بند قدیمی از مجرای پایین‌دست با استفاده از فشار آب هستیم تا طی روزهای آتی همانند سال‌های قبل باز شود.
مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی تصریح کرد: قطعا زمانی همیشه مجرا باز خواهد ماند که جریان آب نسبتا پایدار و قابل ملاحظه‌ای از سد خارج شود.
وی با اشاره به اینکه برای اینکه جریان آب هدر نرود، شست و شوی مخزن را همیشه در زمان خروجی جریان آب و مواقع سیلابی انجام می‌دهیم، افزود: جریان آب و بارندگی‌ها در این خصوص بسیار به ما کمک می‌کند و در فعالیت‌های ما اثربخشی قابل توجهی دارد.
به ناحق مقصر وضعیت موجود سد فریمان را آب منطقه‌ای می‌دانند
قائمی ادامه داد: بعضا به ناحق مقصر وضعیت موجود سد فریمان را آب منطقه‌ای می‌دانند که چرا در این زمینه کاری انجام نمی‌دهیم؛ در صورتی که عامل اصلی کاهش جریان‌های آب است.
وی گفت: اگر جریان آب را پشت سد نگه داریم، ته‌نشین شده و مجدد بسته می‌شود؛ از سوی دیگر اگر آب را خارج کنیم، به نوعی به تعبیر کشاورزان آب هدر می‌رود.
مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی تأکید کرد: باید به لحاظ حفظ سد، افزایش عمر مفید و تأمین آب مورد نیاز بخش کشاورزی در ماه‌های آینده برنامه‌ریزی داشته باشیم. می‌توان برای استفاده بهینه آب در زمان تخلیه رسوب در پایین‌دست نسبت به احداث حوضچه و یا مخازن ذخیره‌سازی دیگر توسط بخش کشاورزی اقدام شود.
وی عنوان کرد: متأسفانه کسی به این نکته توجه نمی‌کند که آبی که به عنوان تخلیه رسوب رها می‌شود، در واقع هدر دادن آب نیست بلکه شست و شوی مجراهای تخلیه‌کننده است.
قائمی بیان کرد: بدون شک اگر اصرار بر توقف آب و جلوگیری از شست و شوی مجراهای تخلیه‌کننده باشد، در سال‌های آینده برای بازگشایی با مشکل مواجه خواهیم شد و شاهد انباشت رسوبات بیش از میزان کنونی خواهیم بود.
وی اظهار کرد: با توجه به اطلاعات ترازهایی که از سد در اختیار ماست، در حال حاضر بخش قابل ملاحظه‌ای از حجم مخزن سد با رسوبات پر شده و حجم مفید آن بسیار کاهش یافته است.
این کارشناس امور آب تصریح کرد: از این جهت که بیش از نیمی از حجم اولیه سد توسط رسوب پر شده، ترجیح می‌دهیم اگر کاری هم می‌خواهد برای سد انجام شود، بیشتر برای عملیات بازگشایی باشد.
وی خاطرنشان کرد: زمان ورود سیلاب‌های آتی باید مجراهایی که اکنون باز نمودیم، عملکرد داشته باشد. اگر مجراهایی که باز شده، مجدد بخواهد در مواقع بارش‌هایی که با خود جریان‌های غلیظ سیلابی را وارد مخزن می‌کند، بسته باشد، نه‌تنها کاری نکرده‌ایم، چه بسا شاهد تحکیم همان رسوبات و لای بیشتر هم باشیم.
هیچوقت میزان ورودی به سد تا این میزان کاهش نداشته است
قائمی عنوان کرد: هیچوقت میزان ورودی به سد تا این میزان کاهش نداشته است. همه ساله تا این فصل از سال بارندگی داشتیم اما تیر ماه امسال به طور کامل سد خشک شد.
وی از کاهش آب ورودی به سد تا یک‌پنجم میزان گذشته خبر داد و گفت: علی‌رغم اینکه طی ۲ سال اخیر به جد دنبال این موضوع بودیم تا مدیریت سد به کشاورزان واگذار شود و اعلام کردیم از سوی ما هیچ محدودیتی وجود ندارد اما چون گروه‌های پنج‌گانه‌ای از سد منتفع می‌شوند، به همین خاطر بین بهره‌برداران اجماعی برای قبول مسئولیت سد وجود ندارد.
مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی افزود: برخی از کشاورزان می‌گویند توان هزینه برای سد را نداریم و بهتر است مسئولیت آن با خود آب منطقه‌ای باشد اما برخی دیگر تامید دارند در صورتی قبول مسئولیت می‌کنند که سد به حجم مفید اولیه بازگردد که این موضوع با اعتبارات موجود امکان‌پذیر نیست.
وی بیان کرد: تمام تلاش خود را به کار گرفته‌ایم تا حداقل روند موجود را کنترل کنیم و نگذاریم از رسوبات امسال چیزی در سد باقی بماند و این با انجام همین مانورها امکان‌پذیر خواهد بود. از سویی تلاش می‌کنیم به تناسب از آبی که از سد تخلیه می‌شود، بخشی از رسوبات باقی مانده سال‌های قبل را هم ناپایدار کنیم.
قائمی تصریح کرد: هر چند پیگیر هستیم تا بتوانیم برای سال‌های آینده از روش قایق‌های لایروب استفاده کنیم که البته این روش هم هزینه در پی دارد اما همان کار هم با استفاده از جریان آب قابل انجام خواهد بود.
عملا باید منتظر بارش باران باشیم
وی بیان کرد: اگر چه مجوز هر نوع برداشتی را از مخزن سد صادر کرده‌ایم ولی چون بهره‌بردار به محض ورود ماشین‌آلات به مخزن می‌بیند که این روش امکان‌پذیر نیست، به کارادامه نمی‌دهد. کشاورزان متوجه شده‌اند که ما کوتاهی نمی‌کنیم و برای لایروبی عملا باید منتظر بارش باران بود.
مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی گفت: آب منطقه‌ای خراسان رضوی ضمن اینکه آمادگی خود را برای واگذاری مدیریت سد به کشاورزان دارد، اعلام می‌کند به معنای واقعی در کنار کشاورزان هم خواهد بود.
وی افزود: بدون شک مشکلات موجود یک شبه رفع نمی‌شود و چند سال زمان نیاز است. به جد پیگیر هستیم تا از نگرانی‌های آینده بکاهیم.
قطعا برای زنده نگه داشتن سد فریمان و جلوگیری از ورود رسوبات به مخزن سد همزمان باید اقدامات دیگری نیز انجام شود؛ از جمله این فعالیت‌ها آبخیزداری و تثبیت خاک و... است. رفع این مشکل نیازمند عزم همگانی است؛ در غیر این صورت هر کاری هم انجام شود، بدون در نظر گرفتن این مسائل بیهوده خواهد بود.