محمدرضا نوروزپور، مدیرعامل سابق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) و مریم سلیمی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر ارتباطات، در این نشست تخصصی که ظهر دوشنبه (۱۳ دی) از سوی دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها برگزار شد، به آسیب‌شناسی اخبار جعلی و اعتبار رسانه‌ها پرداختند.
همچنین گیتا علی‌آبادی، رییس دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها میزبانی این نشست را بر عهده داشت.
تبیین ماهیت اخبار جعلی و آسیب‌های احتمالی آن به اعتبار رسانه‌ها، نقش رسانه‌ها در خنثی‌سازی و کاهش آثار منفیِ اخبار جعلی و استراتژی‌های رسانه‌ای برای مرجع‌سازی و مقابله با تحریف اخبار، از جمله موضوعاتی است که در این نشست مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
بهترین راه مبارزه با اخبار جعلی تقویت روزنامه‌نگاری و سواد رسانه‌ای است
محمدرضا نوروزپور در بخشی از این نشست گفت: «در فضایی زندگی می‌کنیم که در احاطه کامل رسانه، شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها هستیم. هرچقدر فناوری‌های نوین رشد کرده‌اند امکان ساخت خبر جعلی و نشر و توزیع گسترده آن بیشتر شده است و تردیدی نیست که اخبار جعلی بر اذهان و قلوب افکار عمومی تأثیر می‌گذارند و باید برای مبارزه با آنها چاره‌ای اندیشید.»
وی مطرح کرد: «آنچه مشخص است اینکه بهترین راه مبارزه با اخبار جعلی تقویت نهاد روزنامه‌نگاری است و باید در کشور نهضت سواد رسانه‌ای به‌طورجدی ایجاد و تقویت شود تا از این مسیر سطح آگاهی و فهم و درک مخاطبان افزایش پیدا کند. هر چقدر که می‌توانیم باید از وسایل ارتباط‌جمعی برای ارتقاء سطح سواد رسانه‌ای مخاطبان استفاده کنیم و مردم را بیش از پیش ترغیب کنیم که در مبارزه با اخبار جعلی همراه باشند.»
مردم چگونه به دام اخبار جعلی نیفتند
وی درباره‌ی اینکه که مردم چگونه به دام اخبار جعلی نیفتند، اظهار کرد: «متأسفانه اخبار جعلی به روش‌های فریبنده ای به افکار عمومی ارائه و القاء می شود و برای بسیاری شناخت منابع خبری درست از منابع خبری تولیدکننده اخبار جعلی سخت شده است. به‌طور مثال در حال حاضر حساب افراد مطرح در فضاهای مختلف اجتماعی از جمله توییتر به‌راحتی جعل می‌شود و با اندک تغییرات جزئی توسط آن صفحه، اخبار جعلی منتسب به آن فرد در حوزه فعالیت‌های فرهنگی، هنری، اجتماعی یا سیاسی را منتشر می‌کنند.»
نوروزپور یکی دیگر از روش‌های جعل خبر را ساخت وب‌سایت‌هایی مشابه وب‌سایت‌های معتبر با همان لوگو و آدرس‌های تقریباً مشابه نامید و گفت از این طریق اخبار جعلی تولید و توزیع می‌شود و مخاطبان پیش از آنکه متوجه شوند فریب یک وبسایت جعلی را خورده‌اند، فیک نیوز تأثیر روانی خود را بر جامعه می‌گذارد.
وی تصریح کرد مخاطب زمانی که وارد سایتی می‌شود، اولین کاری که می‌کند در ارتباط با خبر عجیبی که می‌بیند باید ببیند آن خبر برای کدام رسانه است، آدرس آن را یا نام کاربری فرد در شبکه‌های اجتماعی را به‌درستی چک کند. مثلاً یک نشانه عمده برای وب‌سایت‌هایی که اخبار جعلی تولید می‌کنند یا معتبر نیستند این است که قسمت «درباره ما» ندارند. میزان شهرت و اعتبار یک منبع خبری خیلی مهم است. مثلاً وقتی یک منبع خبری مهم یک خبر را از یک منبع خبری گمنام نقل می‌کند حتماً جای بررسی دارد و باید نسبت به صحت آن شک کند و بپرسد چطور ممکن است که خبری را یک منبع خبری مهم ندارد اما یک منبع خبری گمنام از آن برخوردار بوده است.
باید مراقب پدیده خبر شویی بود
نوروزپور با بیان اینکه به این نوع خبرسازی «خبر شویی» می‌گویند توضیح داد: «برخی رسانه‌ها که با اهداف سیاسی یا اقتصادی می‌خواهند اخبار جعلی توزیع کنند، وب‌سایت‌های گمنامی را اجاره می‌کنند یا خود اداره می‌کنند و خبری جعلی را از طریق آنها منتشر می‌کنند. پس‌ازآن به روش‌ها و بهانه‌های مختلفی این خبر را در رسانه اصلی خود بازنشر می‌کنند و از این طریق آن را در افکار عمومی نشر می‌دهند. به این کار «خبر شویی» گفته می‌شود که کاری بسیار زشت و ناپسند است.»
وی افزود: «درباره خبر شویی گاهی رسانه‌های بزرگ یک رسانه نامعتبر خارجی را برای انتشار اولین بار خبر جعلی خود کرایه و یا حتی راه‌اندازی می‌کنند و بعد آن خبر جعلی مورد نظر را به نقل از آن رسانه خارجی نامعتبر نقل می‌کنند و از این طریق افکار عمومی را فریب می‌دهند.»
برخی ترجمه‌ها در خوش‌بینانه‌ترین حالت بد ترجمه شده‌اند
وی در ادامه در همین زمینه توضیح داد: «برخی از اخبار جعلی از مسیر ترجمه اخبار خارجی به افکار عمومی راه پیدا می‌کنند. مخاطب برای اینکه در دام فیک نیوزها نیفتد باید حتما منبع اصلی خبر ترجمه شده را پیدا کند یا به اعتبار آن واقف باشد. متاسفانه برخی ترجمه های خبری در بهترین حالت اگر نگوییم از اساساً دروغ هستند، بد ترجمه‌شده‌اند و پیام را مبهم و یا بامعنی نادرست به مخاطب منتقل می‌کنند.»
نوروزپور افزود: «گاهی رسانه‌ای برای اینکه یک خبر جعلی را جا بیندازد به یک رسانه معتبر خارجی استناد می‌کند که گاه دیده می‌شود آن رسانه از اساس چنین خبری نداشته است. در دوره‌ای یک نهضتی در رسانه‌ها به راه افتاده بود که هر رسانه‌ای اعم از خبرگزاری‌ها و سایت‌های اطلاع‌رسانی و حتی روزنامه‌ها لینک (URL) مطلبی را که ترجمه می‌کردند برای رجوع مخاطبان و راستی آزمایی ارائه می‌کردند اما حالا رسانه‌ها به این روش اعتنا نمی‌کنند.»
نوروزپور سپس یادآور شد: «در برخی کشورها از جمله کشورهای اروپایی و آمریکا یکی از منابع اصلی اخبار جعلی، منابع خبری منتسب به افراد و اشخاص یا گروه‌های معتقد به تئوری توطئه هستند. این گروه‌ها خصوصاً در دو سال گذشته به دلیل انتشار گسترده اخبار جعلی علیه واکسن کرونا تحت‌فشار بوده‌اند و برخی از شخصیت‌های مشهور آنها به اتهام نشر اخبار جعلی که به‌سلامتی جامعه ضرر وارد می‌کنند از ادامه فعالیت در شبکه‌های اجتماعی محروم شدند.»
وی گفت: «کار کردن با موتور جست‌وجو از دیگر مواردی است که باید کاربران یاد بگیرند. یکی از تأثیرگذارترین مدل‌های اخبار جعلی، عکس‌ها و فیلم‌های جعلی است؛ خصوصاً با رواج فناوری دیپ فیک تشخیص سره از ناسره سخت شده است. راه این است که آن عکس یا یک فریم از فیلمی که با آن مواجه شده و به درستی آن شک کرده ایم را در گوگل جستجو کنیم. گوگل امکانی دارد که عکس اصلی را به ما ارائه می کند و اگر عکس یا فیلم جعل شده باشد مخاطب از این طریق می تواند از به دام افتادن در تله اخبار جعلی جلوگیری کند. در عین حال اگر خبری را دیدیم که خبری عجیب است، حتما سرچ کنیم اگر متوجه شدیم که این خبر در مناب خبری معتبر دیگری وجود ندارد قطعا این خبر جعلی است.»
نوروزپور درباره بالا بردن سواد رسانه ای کاربران نیز گفت: «سواد رسانه ای را باید طوری بالا ببریم که مردم، منتشرکننده اخبار جعلی را تقبیح کنند، آنقدر شماتت کنند که آن رسانه و آن حساب کاربری واقعا جرأت نکند خبر جعلی منتشر کند. ما الان افرادی را در شبکه های اجتماعی داریم که با نهایت وقاحت مرتبا اخبار جعلی درست می کنند حال آنکه حتی در کشورهای غربی که مهد آزادی بیان هستند با چنین کاربرانی به جرم انتشار اخبار جعلی برخورد می شود.»
چرا افکار عمومی از فیک نیوزها استقبال می کنند؟
نوروزپور درباره اینکه چرا افکار عمومی از فیک نیوزها استقبال می کنند، اظهار کرد: «سوای از دلایل متعدد و مشهوری که در این باره گفته شده است و همه ما می دانیم، برخی از کارشناسان ارتباطات یا روزنامه نگاری معتقدند این مسئله ناشی از اثرات دوران پسا حقیقت است. یعنی در دوره ای که مخاطبان با میزان انبوهی از اخبار و اطلاعات و داده ها سروکار دارند و به ناچار به سمت دسته بندی و انتخاب از بین داده های کثیر، اطلاعاتی را انتخاب می کنند که با ذائقه و احساسات و اعتقادات شخصی شان همخوانی داشته باشد. به عنوان مثال اگر شما روحیه نژادپرستانه در کسی ببینید، وقتی اخبار جعلی درباره ی خشونت طلبی مسلمانان در رسانه های غربی به دروغ منتشر می شود می بینید که عده ای به آن اقبال می کنند، حتی اگر سند و مدرک هم ارائه شود که این اخبار جعلی است، ممکن است برایشان اصلا اهمیت نداشته باشد. در نتیجه این عامل پسا حقیقت به یکی از عوامل پذیرش اخبار جعلی از سوی مخاطبان تبدیل شده است.»
اخبار جعلی چه تبعاتی دارد؟
مدیرعامل سابق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) درباره تبعات گسترش اخبار جعلی نیز اظهار کرد: «این پدیده بی اعتباری رسانه و در پی آن بی اعتباری دموکراسی را به همراه خواهد داشت و افزایش استفاده گروه های سیاسی از اخبار جعلی برای بیرون کردن رقبا از میدان رقابت نیز نهایتا به نا امیدی و پایین آمدن مشارکت سیاسی مردم منجر خواهد شد.»
وی افزود: «اساسا به همین دلیل برخی معتقدند یکی از دلایل انتشار اخبار جعلی، جدا از انگیزه های تجاری و اقتصادی، انگیزه های سیاسی باشد. به این معنی که سیاستمداران با استفاده از اخبار جعلی اهداف سیاسی خود را اعم از بی اعتبار کردن رقیب سیاسی، از میدان بیرون کردن وی، پاپوش ساختن، بی حیثیت کردن و حتی ایجاد ناامیدی تعمدی در بین افکار عمومی به منظور پایین اوردن مشارکت سیاسی را دنبال می کنند.»
نوروزپور از دیگر تاثیرات اخبار جعلی را ایجاد تنش و عصبانیت در جامعه و نیز تغییر الگوی رفتاری و تغییر ذهنیت مخاطبان نامید و گفت: «گاهی اخبار جعلی اولویت های جامعه را تغییر می دهند و حواس و توجه افکار عمومی از موضوعات مهم را به سمت موضوعات بی اهمیت منحرف می کنند.»
دروغ بگو، جعل کن تا به هدفت برسی!
این مدرس روزنامه نگاری همچنین یادآور شد: «نکته ای که وجود دارد این است که بین کارشناسان و متخصصان شناسایی اخبار جعلی یکی از منابع اصلی مشکوک به تولید اخبار جعلی منابع خبری وابسته به احزاب و جناح های سیاسی و جناح های سیاسی وابسته به دولت‌ها هستند. مخاطبان حداقل باید نسبت به این اخبار وسواس بیشتری داشته باشند؛ چرا که در بین سیاستمداران این ضرب المثل وجود داشته که «جعل کن تا به هدفت برسی» و این موضوعی است که ریشه ای تاریخی دارد و سراسر تاریخ مملو از نمونه هایی است که سیاستمداران برای رسیدن به اهداف خود اخبار جعلی درست کرده اند.»
نوروزپور نمونه روشنی از این روش غیراخلاقی و ماکیاولیستی را مربوط به اخبار جعلی که امریکا و انگلیس برای حمله به عراق در سال ۲۰۰۳ درست کردند دانست و گفت: «جهانیان هنوز به یاد دارند که کالین پاول، وزیر خارجه وقت آمریکا چگونه با یک لوله آزمایش در شورای امنیت سازمان ملل دروغ گفت و بعد از آن رسانه های همسو با کاخ سفید این دروغ را در مقیاس بسیار گسترده ای منشتر کردند تا زمینه برای حمله به عراق آماده شود.»
بزرگترین لطمه اخبار جعلی چیست؟
در ادامه، مریم سلیمی، ضمن اشاره به تعریف اخبار جعلی، تولیدکنندگان اخبار جعلی و اهداف آنها، علل پذیرش اخبار جعلی و...، درباره چالش‌های تولید و نشر و بازنشر این اخبار سخن گفت.
وی در کنار دلایل روانشناختی، ارتباطی و ... در بحث علل پذیرش اخبار جعلی از مواردی همچون اثر حقیقت خیالی، اتکاء بر شهود و احساس‌ها به جای تفکر و بهره‌گیری از تفکر انتقادی و نیز وجود شکاف عمیق میان آنچه بدان باور وجود دارد و آنچه عملاً نشر یا بازنشر می‌شود، یاد کرد.
سلیمی بزرگترین لطمه اخبار جعلی را تضعیف روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و کاهش اعتماد به رسانه‌های جریان اصلی و کمرنگ شدن نقش رسانه‌ها برای مدیریت موثر افکار عمومی در شرایط خاص و بحرانی دانست و اظهار کرد: «تبعات این مسأله به اکوسیستم رسانه‌ای و گردش صحیح اطلاعات صدمه زده و می‌تواند به سردرگمی مخاطبان و کاربران در تشخیص رسانه و منبع معتبر، تأثیرات منفی بر روان جامعه، اختلال در اتخاذ تصمیمات و... بینجامد.»
این پژوهشگر ارتباطی گفت: «اعتبار رسانه، مفهومی پیچیده و چند بعدی است؛ به طوری که روابطِ منبع، فرستنده، گیرنده و پیام بر ارزیابی اعتبار رسانه مؤثر است.»
وی درباره ابعاد اصلی اعتبار منبع مبتنی بر نتایج تحقیقات مختلف به مواردی همچون اطمینان، موثق بودن، تخصص، خُبرگی، پویایی، رعایت عدالت، بی‌طرفی، جامعیت و شفافیت اشاره کرد و گفت: «عوامل موثر در اعتبار رسانه را می‌توان شامل استقلال، وابستگی رسانه، شفافیت رسانه و اعتبار پیام برشمرد.»
این مدرس سوادهای خبری، بصری و رسانه‌ای، همچنین عوامل موثر بر اعتبار وب سایت‌ها را چنین برشمرد: «مداومت، انتخاب لحن و ادبیات مناسب، ذکر منابع، توجه به اصول گرافیکی، زیبایی شناختی و روانشناختی، سادگی محتوا، رعایت دستور زبان و مسائل نگارشی و ویرایشی، قوی بودن موتور جستجوی خود وبسایت، ناوبری وبسایت، کاربری آسان، عدم وجود مشکلات فنی، تصاویر و محتواهای بصری با کیفیت، شفاف بودن سیاست، رعایت اصل صحت و دقت در انتشار اخبار و ...»
وی با اشاره به مصادیقی در این زمینه، خواستار عدم اتکای فعالان رسانه‌ای به صرف یک منبع در زمان نشر و بازنشر اخبار، لزوم احتیاط در نشر و بازنشر اخبار به ویژه اخبار مربوط به سلبریتی‌ها و افراد مشهور، پرهیز از رفتارهای غیرحرفه‌ای و غیراخلاقی، پرهیز از نقل خبر از رسانه‌های اجتماعی فاقد تأیید هویت و ... شد.
لزوم ایجاد میز اخبار جعلی در رسانه‌ها
این مدرس دانشگاه با ارائه راهکارهایی برای کمک به حفظ اعتبار رسانه‌ها و مدیریت اخبار جعلی و اطلاعات گمراه‌کننده، اظهار کرد: «تقویت روزنامه‌نگاری در سطح حرفه‌ای و تخصصی، آموزش حرفه‌ای فعالان رسانه‌ای و نیز آشنا ساختن آنها با تشخیص و راه‌های مقابله با اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده، همکاری بهتر و نزدیک‌تر رسانه‌ها و دانشگاه‌ها و انجام تحقیقات دانشگاهی موثر برای مقابله با اخبار جعلی، ایجاد میز خبر جعلی در رسانه‌ها، راستی آزمایی اخبار و آگاه سازی لازم به ویژه در شرایط خاص و بحرانی، ایجاد اتحادهای رسانه‌ای به خصوص در شرایط خاص و بحرانی، بهره‌گیری از تجارب دیگر رسانه ها و نیز دیگر کشورها، تدوین منشورها و دستورالعمل‌هایی توسط رسانه‌ها برای مقابله با اخبار جعلی و تدوین قوانین لازم برای مقابله با اخبار جعلی را می توان از جمله این موارد برشمرد.»
وی همچنین تعیین گام‌ها و مراحل لازم برای مقابله با اخبار جعلی در سازمان‌های رسانه‌ای، تلاش برای ارائه اخبار و اطلاعات قابل اعتماد و رد اخبار جعلی و آگاهی‌سازی عمومی نسبت به آنها، داشتن عملکرد صحیح و مناسب با اتخاذ تصمیمات صحیح در مواجهه با اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده، ثبت تجارب و بهره‌گیری از آنها در موارد آتی، تأکید بر نقش و اهمیت خبرگی و تخصص اهالی رسانه و توجه به مسئولیت اجتماعی در تهیه و انتشار اخبار و اطلاعات و توجه به صحت، دقت و سرعت با تأکید بر عدم بروز خطا و اشتباه در انتشار اخبار و اطلاعات و عدم انتشار اخبار جعلی را از جمله این راهکارها برشمرد.
داشتن سیستم خودارزیابی در رسانه ها در ارتباط با اخبار جعلی
سلیمی همچنین داشتن سیستم خودارزیابی در بحث ارزیابی عملکرد رسانه‌ای در مواجهه با اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده، یاری گرفتن از مشارکت مخاطبان و کاربران در کمک به شناسایی اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده (دادن احساس مشارکت به مخاطب و کاربر)، تلاش برای افزایش مقبولیت به روش‌های مختلف، پاسخگویی به نیازهای مخاطبان و سعی برای پاسخگویی به آنها، انتشار به موقع اخبار و اطلاعات و جلوگیری از افتادن مخاطبان در ورطه شایعات و اخبار جعلی، بهره‌گیری از قالب‌های محتوایی جذاب، داستان‌سرایی و روایت متفاوت و ...، ارائه تحلیل و پیش‌بینی و ... را از دیگر راهکارها در این زمینه برشمرد.
این مدرس دانشگاه در پایان سخنانش گفت: «نیاز است تا رسانه‌ها موجبات ارتقای سوادهای نوین به خصوص سوادهای خبری، رسانه‌ای و بصری مخاطبان و کاربران خود را فراهم کنند. همچنین با راستی‌آزمایی و آگاهی‌بخشی و اطلاع رسانی به موقع از افتادن مخاطبان در ورطه اخبار جعلی جلوگیری کنند.»
۵۷۵۷