وعده‌های ۱۸ ساله بم که بر زمین ماندند
در هجدهمین سالروز زلزله بم که آمار جانباختگان آن از ۳۰ هزار نفر تا افزون بر ۵۰ هزار تن اعلام می شود در حالی از وضعیت این شهر سخن می‌گوییم که اتفاقات مهم زیادی در بم رخ داده و از بین تَلِ آوارها، شهری تازه متولد شده و زندگی بار دیگر در آن جریان گرفته اما با گذشت سال‌ها از زلزله مشکلاتی هنوز گریبانگیر شهروندان این شهر است.
به گزارش ایرنا ساعت ۵:۲۶ صبح روز جمعه پنجم دیماه ۸۲ بود که خبری تلخ نه تنها ایران بلکه جهان را لرزاند؛ خبر کوتاه بود اما عمیق، عمقی که پس از گذشت ۱۸ سال همچنان خبرساز است: بم لرزید.
خسارت های این فاجعه اگرچه قابل جبران نیست و نخواهد بود اما زلزله بم سرآغاز خیلی مسائل مهم در کشور نیز شد؛ از نامگذاری روزی برای ایمنی‌بخشی به تاسیسات گرفته تا شکل‌گیری بسیاری از ساختارهای مهم مثل سازمان مدیریت بحران کشور. حالا وقتی زلزله ای با بزرگای بیشتر از زلزله بم هم رخ می‌دهد و تلفات یا خسارت چندانی گزارش نمی‌شود، بسیاری از کارشناسان، از مهمترین علت‌ها را مقاوم سازی واحدهای مسکونی می دانند و سرآغاز نهضت ملی در مقاوم سازی نیز به زلزله بم نسبت داده می شود.
اما باوجود گذشت ۱۸ سال از زلزله بم هنوز سه هزار کوچه این شهر خاکی است؛ از احداث مجدد بیمارستانی که قبل از زلزله وجود داشت و وعده ساخت آن بارها داده شد خبری نیست و دیگر وعده ها یا برنامه هایی که از همان زمان زلزله یا پس از آن اعلام شد اما محقق نشد؛ برخی از این وعده ها در این نوشتار به کوشش خبرنگار ایرنا مستقر در شهرستان بم جمع بندی شده است.
قبل از این حادثه شهر بم ۹۹ هزار نفر جمعیت داشت که در جریان زمین‌لرزه فقط یک سوم از آنان زنده ماندند؛ هرچند طبق آمار رسمی این زمین‌لرزه ۳۰ هزار کشته و بیش از ۱۰ هزار نفر بی‌خانمان برجا گذاشت و تعداد واقعی قربانیان به مراتب بیش از این میزان تخمین زده می شود. یازدهم دیماه همان سال، اسماعیلی، رییس شورای وقت شهر بم گفته بود با توجه به اینکه در برخی مناطق بم ۱۰۰ درصد منازل بر اثر زلزله تخریب شده‌اند، تعداد تلفات بیش از ۵۰ هزار نفر است. برخی دیگر مسئولان نیز هنوز آمار جانباختگان را بالای ۵۰ هزار نفر اعلام می کنند.
به گفته وی در روزهای اول هر کس به فکر تدفین عزیزان خود بود، بوسیله لودر گودال‌هایی ایجاد می‌شد، اجساد به‌طور دسته جمعی به خاک سپرده می‌شدند و کسی در آمارگیری دخالت نداشته‌است.
غفلت از بازسازی روانی
اما متاسفانه در روند بازسازی شهرها بعد از وقوع زمین‌لرزه صرفا به بازسازی فیزیکی، یعنی احداث ساختمان‌ها توجه می‌شود و معماری بومی شهرها و مسائل فرهنگی مردم هر منطقه در روند بازسازی شهرها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. بازسازی روانی، اجتماعی و فرهنگی از جمله مسائلی است که در کشور ما اولویت بالایی نداشته است.
واقعیت تلخ‌تر آن است که بازسازی‌ها در شهرهای زلزله‌زده، بویژه زمین لرزه بم، اکثرا بدون توجه به منظر طبیعی و محیط‌زیست شهر و با تخریب باغ‌ها و درختان شهر بم و آسیب به چهره این به‌عنوان یک «باغ- شهر» انجام شده است.
زمین‌لرزه بم نمادی از آسیب‌پذیری کشور ما در برابر وقوع زلزله است. هنگامی که کانون زمین‌لرزه در بدترین سناریو ممکن، درست در منطقه شهری واقع می‌شود، مواجه شدن با فاجعه‌ای مانند زلزله بم نیز اجتناب‌ناپذیر است. حالت خوش‌بینانه زمین‌لرزه‌ای مانند زلزله بم، وقوع این زلزله در منطقه‌ای خالی از سکنه است. زمین‌لرزه ۲۹ آذر ۱۳۸۹ در محمدآباد شهرستان ریگان در فاصله حدود ۸۰ کیلومتری جنوب‌شرقی بم در منطقه‌ای خالی از سکنه با همان بزرگای زلزله بود و در همان حدود ژرفا فقط چهار کشته برجا گذاشت.
هرچند این اتفاق از سوی بعضی افراد به ساخت‌وساز مناسب و مقاوم‌سازی نسبت داده شد بسیاری از کارشناسان تلفات کم زلزله مشابه زلزله بم در همان محدوده جغرافیایی را صرفا به خالی از سکنه بودن منطقه وقوع زلزله مربوط دانستند یا گفتند که از جمله مهمترین عوامل بوده است.
اینکه مقاوم‌سازی و بازسازی در چه حد و با چه کیفیت و هزینه‌ای در سال‌های بعد از زلزله بم در کشور انجام شده، موضوعی است که به ارزیابی مستقل و بی‌طرفانه علمی نیاز دارد.
اعلام زودهنگام بازسازی؟
درحالی پس از ۱۸ سال از بازسازی شهر بم سخن می گوییم که مسئولان این شهر گلایه می کنند پایان زمان بازسازی بم، زودهنگام اعلام شده که خود همین موضوع عامل برخی مشکلات بوده است.
طبق برنامه‌ریزی مسئولان، بازسازی بم باید تا تابستان سال ۸۴ به پایان می‌رسید اما آنچه ضعف مدیریت، ناهماهنگی میان نهادها، استفاده نکردن بهینه از نیروهای متخصص در کنار عوامل متنوع دیگر خوانده می شود باعث شد تا بازسازی شهر به کندی و دیرتر در سال ۸۶ اعلام شود.
هادی شهسوارپور فرماندار بم می گوید زمان اعلام پایان زلزله زود بود و این باعث شده تا ساخت و ساز شهر نیمه تمام رها شود و اتمام زود هنگام بازسازی بم آثار دیگری هم برجاگذاشته از جمله وجود بیش از سه هزار کوچه خاکی آن هم در دل باغ-شهری ثبت جهانی.
استاندار کرمان نیز همین نظر را دارد و می گوید که زودهنگام، زمان پایان بازسازی اعلام شده است.
۹ مدرسه کانکسی در بم دایر است
شهرستان بم در زمان زلزله ۲۹ هزار دانش آموز داشت که ۱۰ هزار نفر از آنان زیر آوار جان خود را از دست دادند و یکسال بعد از زلزله ۱۹ هزار نفر ثبت نام کردند.
۹۰ درصد مدارس و فضاهای آموزشی در بم تخریب شده بود و تنها ۱۰ درصد مدارس مانند مدارس عماد و عامری به علت خسارت ها نیاز به ترمیم و بازسازی داشتند.
آنطور که مسئولان آموزشی شهرستان می گویند: با وجود ۱۹ هزار دانش آموز، فضاهای ساخته شده برای همین تعداد کفایت می کرد که طی این سال ها تعداد دانش آموزان زیادتر شده است؛ اکنون با گذشت ۱۸ سال از زلزله بم هنوز ۹ مدرسه کانکسی یا توسعه با کانکس در شهر و حومه وجود دارد که پنج مدرسه هم با مشارکت خیران و اداره نوسازی مدارس در حال ساخت است.
شهر بم اینک ۳۷ هزار دانش آموز در حال تحصیل دارد و با توجه به استاندارد مطلوب مدارس که در هر کلاس باید ۲۵ دانش آموز حضور داشته باشد به دلیل تراکم جمعیتی بالای این شهر و کمبود فضای آموزشی در هر کلاس ۴۵ دانش آموز می نشینند.
آنطور که مدیر آموزش و پرورش بم می گوید برای رسیدن به استاندارد مطلوب شهرستان به چهار باب مدرسه هنوز نیازمند است.
وعده اورژانس هوایی روی هوا ماند
از جمله وعده هایی که چندسال پس از زلزله داده شد اما هنوز عملیاتی نشده، ایجاد اورژانس هوایی بود.
در سفر وزیر بهداشت وقت در چهارم دی ۹۶ قول راه اندازی اورژانس هوایی به بم داده شد و اعلام کردند در صورت وجود پد هوایی می توانیم یک بالگرد به بم بدهیم اما این وعده هم با وجود آماده کردن این پد هوایی توسط مسئولان شهرستان و با وجود گذشت بیش از چهار سال مغفول ماند.
نصب دستگاه ام.آر.آی معیوب
یکی از قول هایی که مسئولان وزارت بهداشت به بم دادند اما عملی نشد اختصاص دستگاه ام.آر.آی به بیمارستان پاستور بم بود که متاسفانه دستگاه کارکرده و معیوبی را برای بم ارسال و نصب کردند که در طول یکسال چندین ماه خراب است و جوابگوی بیماران شرق استان کرمان نیست.
وعده بی‌سرانجام ۱۸ ساله ساخت بیمارستان ۲۰۲ تختخوابی
شهر بم قبل از زلزله سال ۸۲، بیمارستان دولتی امام خمینی (ره)، بیمارستان خصوصی افلاطونیان و نیز زایشگاه مهدیه را داشت که بیمارستان پاستور نیز در آن زمان در حال ساخت بود اما بیمارستان امام خمینی (ره) و زایشگاه مهدیه در این زمین لرزه تخریب شدند.
بیمارستان امام بم در آن زمان کامل تخریب نشده بود اما آسیب جدی دیده بود و مسئولان تصمیم داشتند این بیمارستان را مجدد احداث کنند اما فضای بیمارستان محدود بود به همین دلیل تصمیم بر آن شد بیمارستان امام را در مکانی بزرگ تر با تعداد تخت بیشتری احداث کنند.
با توجه به اینکه بیمارستان ۹۶ تختخوابی پاستور توسط کشور فرانسه در حال ساخت بود مقرر شد بیمارستان ۲۰۲ تختخوابی آموزشی بم به عنوان جایگزین بیمارستان امام خمینی (ره) که در حادثه زلزله تخریب شده بود ساخته شود که اجرای این پروژه از آن سال به تاخیر افتاد.
بیمارستان جدید در مجاورت پردیس دانشگاه علوم پزشکی در بزرگراه خلیج فارس (ورودی از سمت کرمان) با زیربنای ۲۳ هزار مترمربع و سه طبقه احداث می شود و برآورد اولیه احداث آن ۱۲۰ میلیارد تومان بود.
وعده ۱۰ ساله انتقال آب سد نسا
سد نسای تنها سد شرق استان کرمان است و یکی از مهمترین اهداف ساخت این سد آبرسانی به شهرهای بم، نرماشیر ، ریگان و فهرج بوده که باتوجه به بافت جمعیتی این محدوده بویژه بم بعد از زلزله از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.
این مناطق از کمترین سرانه بارندگی در استان برخوردارند و تقریباً هیچ منبع آب جاری ندارند؛ هم اکنون آب شرب این شهرها از قنات‌ها و چاه‌هایی تأمین می شود که در حاشیه کویر وجود دارند که البته به گفته ساکنان شرق کرمان اکثراً از کیفیت لازم نیز برخوردار نیست و بارها در طول هفته با قطعی آب مواجه هستند.
سال ۹۰ این پروژه کلنگ زنی شد و قرار بود طی چند سال، تصفیه خانه آب در مجاور شهر احداث و آب به بم برسد اما نه تنها این اتفاق روی نداده بلکه کیفیت آب موجود هم که به مردم می‌رسید کاهش یافت و بسیاری از مردم با مشکلات مختلفی مواجه شده‌اند.
به گفته مدیرعامل آب منطقه ای کرمان امسال تنها ۶۵ میلیارد تومان برای این پروژه در نظر گرفته شده است که تاکنون حتی یک ریال هم پرداخت نشده و این پروژه نیاز به کمک ویژه در تامین اعتبار دارد.
به گفته مدیرعامل آب منطقه ای کرمان برای تکمیل این پروژه نزدیک به ۴۰۰ میلیارد تومان دیگر اعتبار نیاز است.
بام بم، یادگار آوار خانه‌های زمان زلزله
کمی آنطرف‌تر از بهشت زهرای بم، در جایی که روزی گودالی سه تا چهار متر پایین‌تر از سطح خیابان بود، حالا نه تنها با خیابان همسطح شده، بلکه ۲ تپه مرتفع هم روی آن ایجاد شده است؛ تپه‌ای از آوار خانه‌هایی که روزی روی سر مردم شهر خراب شده بود.
طی سال های اخیر بارها شهرداران بم تصمیم به ساماندهی این تپه ها که به آن می‌گویند «تپه یادمان زلزله» داده اند تا این تپه را به «بام بم» تبدیل کنند اما اطراف تپه حالا با بولدوزر صاف می‌شود تا محوطه‌ای برای پارکینگ خودروهایی که هرسال پنجم دی برای سوگواری به بهشت زهرا می‌آیند فراهم شود. و ایستادن بالای این تپه برای خوش‌گذرانی، موقعیتی متناقض را ایجاد می کند؛ جایی که زیر پای آن، آواری است که هزاران نفر را به کام مرگ کشیده و از بالای آن گورستان بم محل دفن بیشتر قربانیان زلزله پیداست.
بم ،مهاجرت و حاشیه نشینی
بم که تازه بازسازی شده حاشیه نشین هم دارد؛ آری این یک واقعیت موجود است.
بنا بر اطلاعات مرکز ملی آمار ایران، سال ۸۵، سه سال بعد از زلزله، جمعیت این شهر حدود ۷۴ هزار نفر بود. اما در سرشماری سال ۹۵، ساکنان این شهر به بیش از ۱۲۷ هزار نفر رسید.
با وجود اینکه طبق آمار رسمی حدود ۳۰ هزار نفر در زلزله بم کشته شدند اما جمعیت شهر بعد زلزله بیشتر شد که بخش بسیار بزرگی از این میزان افزایش جمعیت مربوط به مهاجرت از شهرهای اطراف و روستاهای حاشیه‌ای به شهر بم است.
مهاجرتی که معضلات بسیاری به دنبال داشته است؛ از جمله ایجاد حاشیه‌نشینی گسترده و شکل‌گیری حلبی‌آباد در اطراف شهر و تقابل‌های قومیتی و فرهنگی. در محله موسوم به «زمین‌های قشمی» که قبلاً کاربری کشاورزی داشت، زمین‌هایی به قیمت ۴۰۰ هزار تا یک میلیون تومان به افراد بی‌بضاعت و بی‌خانمانی که از نقاط مختلف به بم آمده بودند واگذار شد و کانکس‌های به جا مانده از زلزله خانه ای برای مهاجران شد.
یکی از ساکنان محله قشمی که در یک تکه از همین زمین‌ها ۲ کانکس گذاشته و در آن زندگی می کند می‌گوید چهار سال پیش این زمین را به قیمت ۸۰۰ هزار تومان از آقای با همین نام محله، خریده است و به دلیل اینکه کارگر است یا کار پیدا نمی کند و مزد کمی می گیرد ناچار است در اینجا زندگی کند.
آرامگاه بسطامی که ساماندهی نشد
در میان قربانیان زلزله فاجعه بار بم، یک شخصیت هنری مشهور نیز حضور داشت که خیلی ها او را می شناختند؛ ایرج بسطامی، خواننده محبوب ایران که در بخشی از آهنگ گل پونه‌های او آمده است: «من مانده‌ام تنهای تنها… میان سیل غم‌ها… »
۱۸ سال از فاجعه زلزله بم می‌گذرد؛ در همان بحبوحه بود که زمین، ایرج بسطامی ـ خالق اثر «گلپونه‌ها» ـ را هم در آغوش کشید. بسطامی از شاگردان محمدرضا شجریان بود و استاد در سوگ شاگردش و برای کمک به زلزله زده‌ها، ۲ هفته بعد از این اتفاق دردناک، به روی صحنه رفت.
مسئولان شهرستان بم هر سال با نزدیک شدن به مراسم پنجم دی برای ساماندهی آرامگاه این شخصیت هنری وعده هایی داده اند اما هنوز این وعده ها به نتیجه نرسیده و آرامگاه این هنرمند و خواننده محبوب ایران از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست؛ وضعیتی که زیبنده نام این هنرمند و این شهر نیست.
اعتمادی فرماندار وقت بم در سال ۸۶ گفته بود که به خاطر جایگاه ویژه این هنرمند فقید در موسیقی ایران، مصمم شدیم با مشارکت مردم وضعیت مزار وی را ساماندهی کنیم و نحوه اجرای این طرح به قدری اهمیت دارد که ضروری است طراحان و برنامه ریزان مجربی در این باره فعالیت کنند.
این صحبت ها نیز سال ۹۸ در جلسات شورای شهر دوره پنجم گفته و بیان شد: یکی از مسائلی که به فراموشی سپرده شده ساماندهی آرامگاه ایرج بسطامی است. ما باید مکاتبات خود را با خانواده مرحوم ایرج بسطامی انجام دهیم و هرچه سریعتر مزار ایرج بسطامی را ساماندهی کنیم.
در این زمینه فاطمه بسطامی خواهر مرحوم به ایرنا می گوید درباره ساماندهی آرامگاه بسطامی هیچ صحبتی ندارد زیرا مسئولان بم همین که نزدیک پنجم دی می شوند به یاد ساماندهی آرامگاه مرحوم می افتند و بعد کاری نمی کنند.
اما رییس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی بم می گوید چندین گام برای این موضوع برداشته و با شهرداران وقت نیز گفت و گو شد زیرا متولی آرامستان ها شهرداری است و آنها بودجه هایی برای ساماندهی آرامگاه دارند.
اعظم جوشایی بیان کرد: باوجود پیگیری خانواده محروم بسطامی برای ساماندهی این آرامگاه البته نه به خاطر مسایل شخصی بلکه به دلیل شخصیت ملی این مرحوم هنوز نتیجه مطلوب حاصل نشده است.
به گفته وی یکی از مشکلات، فضای خاص آرامگاه است زیرا در روزهای اول حادثه زلزله بم هر کسی به دنبال لودر بود تا بتواند عزیزانش را دفن کند و باید در آن روزها به این دغدغه توجه می شد و در جایی به خاک سپرده می شد که امکان اجرای برنامه ساماندهی وجود داشته باشد.
وی بیان کرد: آرامگاه بسطامی در جایی قرار دارد که اطراف آن هم عزیزانی دفن شده اند و شاید اگر طرحی اجرا شود مزارهای اطراف پوشیده شود و مردم این اجازه را ندهند.
این در حالی است که برادر مرحوم بسطامی که خود نیز از اهالی هنر و موسیقی است دل پری از مسئولان محلی بم دارد و می گوید که اگر بواقع دنبال ساماندهی بودند و هدف دیگری دنبال نمی شد، اینک وضعیت این نبود.
شهر تمدن ها، سینما ندارد
پس از ویرانیِ شهر بم، اولین چیزی که مردم شهر را می‌توانست و می‌تواند دلخوش کند بازسازی و نوسازیِ انواع و اقسام امکانات فرهنگی و تفریحی بود و هست.در حالی‌که سال‌های گذشته اهالی تئاتر و نمایش‌گران اثاث خود را به شهر بم بردند و مقابل چشمان ساکنان بم جلوه‌گری کردند اما بد نیست بدانید که این شهر هنوز سینما ندارد.
رییس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی بم نیز می گوید ۲ سینمای خصوصی در بم وجود داشته که شاید توقع بود در زمان بازسازی بم توجه بیشتری به سینما شهر تماشای بم می شد زیرا سرمایه گذار این سینما گام هایی برای احداث آن برداشته بود.
به گفته وی یکسری دلخوری ها از سمت بخش دولتی و خصوصی وجود دارد و این موضوع به دلیل اینکه به آن پرداخته نشد معطل ماند زیرا دولت معتقد است حمایت کرده اما نتیجه دلخواه را نداشته و سرمایه گذار نیز می گوید هر آنچه بوده حتی فراتر از آن هم انجام داده است.
به گفته جوشایی این گونه به نظر می رسد که اکنون با توجه به اقتصاد سینما و کالاهای فرهنگی دیگر سرمایه گذار رغبتی برای این کار ندارد.
معاون وقت سینمایی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در خرداد ۸۹ اعلام کرده بود که بزودی سینمای موقت بم راه اندازی خواهد شد و پیگیری ساخت سینمای دائم این شهر نیز در دستور کار جدی قرار می گیرد اما این وعده به نتیجه نرسید.
همچنین سال ۹۸ معاون وقت امور سینمایی کشور به بم سفر کرد و قول ساخت سینمای در قالب طرح پردیس سینمای امید را در قالب تفاهم نامه ای با شهرداری بم داد اما از آن زمان تاکنون هم این سینما احداث نشده و یکی از دلایل آن تنگناهای مالی و کمبود بودجه شهرداری اعلام شده است.
این شهر در حالی از بی‌سینمایی رنج می‌برد که زادگاه روح‌انگیز سامی‌نژاد(سوم تیر ۱۲۹۵- ۱۰ اردیبهشت ۱۳۷۶) نخستین اولین هنرپیشه زن اولین فیلم ناطق ایرانی به نام دختر لُر در سینمای ایران است.
مرمت ارگ جهانی بم همچنان عقب از برنامه
ارگ جهانی بم با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت بزرگترین بنای خشتی جهان است که اول فروردین سال ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی و در سال ۲۰۰۴ یعنی سال ۸۲ نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
زلزله ۶.۶ ریشتری بم حدود ۸۰ درصد ارگ بم را ویران کرد.
مدیر پایگاه جهانی ارگ قدیم بم می گوید که اینک حدود ۵۰ درصد مرمت این ارگ انجام شده و کمبود اعتبار مهمترین مشکل است. به گفته وی اگر قرار باشد ارگ بم به شرایط قبل از زلزله بازگردد دستکم هفت سال دیگر زمان نیاز هست.
سخن از شرایط کنونی بم باوجود همه اقدامات زیادی که انجام شده در حالی است که وعده های برزمین مانده همچنان روی زمین قرار دارند و خیلی ها هنوز دارند بعد از ۱۸ سال صدای حزین بسطامی را گوش می کننتد که در دل این شهر پیچیده است و می گوید: من مانده ام تنهای تنها...