شرایط فعلی و آینده ایران از نظر منابع و مصرف آب چگونه است؟
به گزارش رویداد ایران به نقل از ایسنا، آمایش سرزمین به دنبال آن است که بتواند به مطلوب‌ترین، عادلانه‌ترین و پایدارترین شکل از منابع جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی سرزمین استفاده کند و ارتباط بین عوامل انسانی، اقتصادی و محیطی را تنظیم کند.
آمایش سرزمین به دنبال تحقق اهدافی همچون توسعه فضایی متعادل و متوازن سرزمین با رعایت توان اکولوژیک، حفظ وحدت و یکپارچگی سرزمین، توجه ویژه به قلمروهای خاص سرزمین، کاهش اختلاف در بهره‌مندی نواحی و اقوام گوناگون کشور از مواهب توسعه، ارتقاء بهره‌وری و کارایی اقتصادی، ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان همه مناطق کشور و ... است.
طی پنجاه سال گذشته مفاهیم، روش‌ها و اصول جغرافیای انسانی، اغلب به شکلی بدون انسجام مطرح شده و مفاهیم جغرافیای اجتماعی و فرهنگی نیز بسیار جسته و گریخته بیان شده است. جای خالی این مفاهیم، نه تنها در برنامه‌ریزی‌های کشور، بلکه در فضای علمی و دانشگاهی نیز بسیار محسوس است.
با توجه به قرارگیری کشور ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان و همچنین روندهای جهانی تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آب در دسترس، توجه به موضوع آب به عنوان یکی از موضوعات کلیدی و موثر در افق ۱۴۲۴ بسیار مهم و ضروری است.
به همین دلیل در دوره جدید مطالعات آمایش سرزمین، توسعه پایدار، بستر زیست‌محیطی و منابع آب برای استقرار فعالیت‌ها و جمعیت در آینده، مورد توجه قرار گرفته است.
ایران به لحاظ محدوده‌های جغرافیایی، شرایط اقلیمی، مرزهای آبی و خاکی و ناهمواری‌های گسترده دارای شرایط متنوعی است؛ بنابراین، هر منطقه توانمندی‌های مخصوص به خود را دارد. منابع آب و طیف وسیعی از خدماتی که ارائه می‌کنند، باعث کاهش فقر، رشد اقتصادی و پایداری محیطی می‌شود. آب به بهبود در رفاه اجتماعی و رشد فراگیر و تأثیرگذار بر معیشت میلیاردها انسان از غذا و امنیت انرژی تا سلامت انسان و محیط‌زیست کمک می‌کند. اما تنها بخشی از منابع آب‌های موجود و در دسترس، تجدیدپذیر بوده و بخش قابل ملاحظه‌ای از منابع آب که از طریق آبخوان‌ها برداشت می‌شوند، تجدیدناپذیر هستند.
از طرف دیگر، توزیع زمانی و مکانی منابع آب در سطح زمین نیز متوازن نیست. با افزایش جمعیت و روند شهری شدن در جهان، مصرف آب نیز سیر تصاعدی داشته و هر ساله به موازات استفاده بی‌رویه از آن، آلودگی ناشی از مصرف کودها و سموم دفع آفات، دفع فاضلاب‌ها و دیگر منابع آلوده‌کننده، بخش زیادی از این منابع محدود و ارزشمند را غیر قابل استفاده می‌کند و درنتیجه تأمین آب سالم به میزان کافی به یکی از معضلات جوامع بشری تبدیل شده است.
بخشی از گزارش‌های پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین با عنوان گزارش مطالعات آب، به بررسی وضعیت منابع آب، چالش‌ها، نقاط قوت و فرصت‌های این حوزه، سناریوهای مختلف پیش رو و وظایف بخش‌های مختلف می‌پردازد.
وضعیت عرضه و تقاضای آب در ایران به چه صورت است؟
در این گزارش جایگاه آب در اسناد فرادستی، برنامه‌های توسعه کشور و تجارب آمایش سرزمین در دوره‌های مختلف بررسی شده و همچنین روند تغییرات منابع آب جهان و ایران، وضعیت اقلیمی ایران مورد ارزیابی قرار گرفته است.
طبق این گزارش، ایران دارای اقلیم‌های فراخشک، نیمه خشک و مدیترانه‌ای است و حدود ۶۵ درصد از مساحت کشور را اقلیم‌های فراخشک و خشک بیابانی در بر گرفته است. در این اقلیم میزان بارش بسیار کم، یعنی کم‌تر از ۵۰ تا ۱۵۰ میلی‌متر در سال است و متوسط درجه حرارت سالانه بسیار زیادی دارد و به همین دلیل، جمعیت نسبتاً محدودی در این بخش ساکن هستند.
مناطق با اقلیم نیمه خشک در کشور بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر بارندگی سالانه دارند و حدود یک‌پنجم از خاک کشور را شامل می‌شوند. در اقلیم مدیترانه‌ای بارندگی بیشتر از مناطق نیمه‌خشک بوده و به حدود ۵۰۰ میلی‌متر در سال نیز می‌رسد. وسعت مناطق با اقلیم مدیترانه‌ای در کشور حدود پنج درصد کل مساحت کشور را تشکیل می‌دهد.
در این گزارش خصوصیات طبیعی و فیزیوگرافی حوضه‌های آبریز، بیلان آب، بیلان آب زیرزمینی، میزان مصارف آب (کشاورزی، صنعت، خدمات و شرب) به تفکیک حوضه‌های آبریز مطرح شده و در آن عنوان شده است که حجم کل برداشت آب برای مصارف مختلف از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی کشور برابر ۹۸.۱ میلیارد متر مکعب است. بخش «کشاورزی»، «شرب و بهداشت» و «صنعت و خدمات» در مجموع به ترتیب ۸۷.۹، ۸.۴ و ۱.۸ میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌کنند.
میزان برداشت از منابع آب سطحی ۴۴.۲ و از آب‌های زیرزمینی ۵۳.۹ میلیارد مکعب است. سهم آب‌های زیرزمینی شامل چاه‌ها و قنوات در تامین نیازهای مختلف کشور، ۵۴.۹ درصد است.
بیشترین میزان برداشت از آب سطحی مربوط به حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان با ۲۲.۳ میلیارد مترمکعب و بیشترین میزان برداشت از آب زیرزمینی مربوط به حوضه آبریز فلات مرکزی با ۳۰.۵ میلیارد مترمکعب است.
همچنین در این گزارش نظام‌های برداشت از منابع آب و ساختار فضایی بخش آب شامل سدها، خطوط انتقال و توزیع، کانال‌های توزیع، شبکه تصفیه‌خانه‌ها و شبکه جمع‌آوری فاضلاب و تصفیه، منابع آب غیر متعارف شامل آب‌های حاصل از باروری ابرها، آب‌های حاصل از رطوبت هوا (شبنم و مه)، آب‌های حاصل از فرآیند آب‌شیرین‌کن‌ها، منابع آب‌های شور و لب‌شور، منابع آب فسیلی و ... و روش‌های استفاده از این منابع، آب مجازی و میزان آب در دسترس و قابل برنامه‌ریزی به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.
بر اساس مطالعات انجام شده برای این گزارش، چالش‌های اصلی آب کشور شامل ناکارآمدی نظام تخصیص، الگوی کشت نامناسب، مشکلات آلودگی و زیست‌محیطی، کمبود منابع مالی، مشارکت محدود بخش خصوصی و نحوه تقسیم وظایف میان این بخش و بخش عمومی، قوانین مشخص‌کننده حقوق و امتیازات ناشی از مالکیت آب، تلفات آب هنگام آب‌رسانی، نحوه تعامل ذی‌نفعان، عدم مشارکت ذی‌نفعان، ساختار سنتی بخش کشاورزی، زیرساخت‌های ضعیف مدیریت منابع، قیمت ناچیز آب کشاورزی هستند.
برای رسیدن به وضعیت مطلوب باید چه تغییراتی انجام شود؟
مطالعات انجام شده حاکی از آن است که چشم‌انداز توسعه فضایی کشور در افق ۱۴۲۴ باید به گونه‌ای باشد که بخش آب دارای ویژگی‌های زیر شود:
– توسعه‌یافته برخوردار از دانش پیشرفته؛
– دیدگاه بلندمدت (دورنگر) به صیانت از منابع آب و انرژی و انتقال آن به نسل‌های آینده؛
– حفاظت، کنترل و بهره‌برداری از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی؛
– مدیریت یکپارچه (جامع) آب و تعادل‌بخشی بین منابع و مصارف آب، حفاظت کمی و کیفی منابع؛
– دسترسی عادلانه همگان به آب سالم و کافی و الگوهای مصرف مناسب؛
– منافع ملی و توسعه پایدار کشور و افزایش بهره‌وری آب؛
– حفاظت و پایداری کمی و کیفی منابع آب؛
– گسترش آگاهی عمومی و توسعه فناوری و تحقیقات.
بر اساس مطالعات انجام‌شده؛ بخش آب باید با مشارکت مستقیم بخش‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، زیربنایی و خدماتی در محدوده هر یک از حوضه‌های آبریز کشور، برای دستیابی به حکمرانی پایدار با تأکید بر مدیریت به هم پیوسته منابع آب و توسعه پایدار، سازگار با شرایط اقلیمی، کم‌آبی و زیست‌محیطی، به منظور ایجاد تعادل و پایداری بین منابع و مصارف آب و حفاظت کمی و کیفی و ارتقاء بهره‌وری از منابع آب به گونه‌ای عمل کند تا در افق زمانی ۱۴۲۴ میزان مصارف آب سطحی به حداکثر ۶۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر و برداشت از آب زیرزمینی ۲۵ درصد کاهش یابد و تعادل در منابع و مصارف آب و تعادل‌بخشی آب زیرزمینی از طریق بازچرخانی و استفاده چندباره از آب، ارتقای بهره‌وری و کاهش مصارف غیرضروری محقق شود.
بر اساس این مطالعات، شاخص‌های سناریوی محتمل در پیش‌بینی وضعیت آینده بخش آب در ایران به شرح زیر است:
– تعادل عرضه و تقاضای آب (مجموع برداشت‌ها نسبت به آب تجدیدپذیر برحسب درصد): ۷۸ درصد
– آب قابل برنامه‌ریزی مصرفی از آب تجدیدپذیر: ۹۰ میلیارد مترمکعب
– تعادل بخشی آب زیرزمینی (اضافه برداشت سالانه آب زیرزمینی): ۳.۵- میلیارد مترمکعب
– استفاده از آب‌های غیرمتعارف: ۲.۵ میلیارد مترمکعب
– نمک‌زدایی آب: یک میلیارد مترمکعب
– بهره‌وری آب کشاورزی: ۱.۸ کیلوگرم بر مترمکعب
– تأمین آب کشاورزی: ۷۷ میلیارد مترمکعب
– تأمین آب صنعت: سه میلیارد مترمکعب
– تأمین آب شرب: ۱۰ میلیارد مترمکعب
– تأمین حق آبه زیست‌محیطی: ۸ میلیارد مترمکعب
وظایف بخش‌های مختلف کشور در قبال بخش آب
در این گزارش راهبردهای مورد نیاز برای تغییر رویکرد در حوزه آب، به تفصیل مطرح‌شده‌اند. همچنین در این گزارش عنوان شده که بخش آب به تنهایی و بدون همکاری و مشارکت سایر بخش‌ها، امکان مدیریت صحیح و پایدار منابع آب کشور را نخواهد داشت. به همین دلیل وظایف بخش‌های مختلف شامل مجلس شورای اسلامی، دولت، بخش آب، کشاورزی، صنعت و معدن، منابع طبیعی و محیط زیست و سیاست خارجی به تفکیک ذکر شده است.
بر اساس مطالعات انجام‌شده، «تنقیح قوانین مرتبط با آب»، «تصویب قانون جامع آب» و «تغییر و اصلاح قوانین در جهت اعمال مدیریت تقاضا و مصرف آب و جلوگیری از خرد شدن اراضی و برداشت‌های غیر مجاز آب‌های سطحی» وظایف و انتظاراتی هستند که مجلس شورای اسلامی، باید برای کمک به مدیریت صحیح و پایدار انجام دهند.
همچنین از دولت خواسته شده با اجرای مواردی همچون تصویب الگوی ملی برای امنیت غذایی و ارتقاء سلامت و تایید آن در مراجع ذی‌ربط، انتقال مرکز ثقل اشتغال‌های جدید از بخش کشاورزی به بخش‌های خدمات، صنعت و معدن، تهیه و تدوین لوایح و مقررات برای تشویق سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در بخش آب و کشاورزی، ایجاد ساختار وزارت آب، محیط زیست و منابع طبیعی و ... به مدیریت صحیح و پایدار منابع آب کشور کمک کند.
اقداماتی مانند اعمال و استقرار حکمرانی پایدار آب، تعیین میزان آب قابل برنامه‌ریزی بر اساس ۶۰ درصد میزان آب تجدیدشونده کشور، کاهش برداشت از منابع آبی کشور، تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی، برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از منابع آب سبز و ... نمونه‌ای از مواردی هستند که به عنوان وظایف بخش آب، مطرح شده است.
بخش کشاورزی نیز می‌تواند با پرداخت و هدفمند کردن یارانه‌ها در بخش کشاورزی، تدوین و تصویب استراتژی‌های توسعه و مدرن‌سازی کشاورزی، افزایش راندمان آبیاری، کاهش تبخیر از سطح مزرعه و ... به مدیریت صحیح منابع آبی در کشور کمک کند.
احداث صنایع متناسب با منایع آب و لحاظ کردن مسائل زیست‌محیطی، فعال کردن تجارت با توجه به کمبود منابع آب در بخش کشاورزی، تدوین استانداردهای اجباری برای مصرف آب در صنایع، بازچرخانی و استفاده چندباره از آب و ... نمونه‌ای از اقدامات بخش صنعت و معدن در بهبود مدیریت منابع آبی کشور هستند.
همچنین بخش منابع طبیعی و محیط‌زیست باید با جلوگیری از ورود آلاینده‌ها به منابع آب، تدوین برنامه جامع مدیریت محیط‌زیست، ساماندهی پسماندها و دورریزها از منظر کنترل آلاینده‌ها، تعیین و تامین حقابه‌های زیست‌محیطی رودخانه‌ها، تالاب‌ها و ... زمینه‌ها را برای مدیریت بهتر منابع آبی فراهم کند.
به اعتقاد پژوهشگران گزارش مطالعات آب سند آمایش سرزمین؛ بخش سیاست خارجی نیز با دیپلماسی فعال با کشورهای همسایه در جهت استیفای حقوق ایران در منابع آب مشترک و رودخانه‌های مرزی و همچنین در جهت حفاظت از محیط‌زیست ایران، به حفاظت از منابع آب کشور کمک کند.
به گزارش رویداد ایران به نقل از ایسنا، گزارش بخش آب، بخشی از مطالعات پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین است که توسط پژوهشگران گروه پژوهشی آمایش سرزمین، توسعه و توازن منطقه‌ای مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان برنامه و بودجه انجام شده است.
در پنج دهه گذشته، چهار دوره مطالعات آمایش سرزمین در کشور تجربه شده است. در دوره اخیر پس از آغاز به کار دولت تدبیر و امید و احیای سازمان برنامه و بودجه کشور، با توجه به اهمیت موضوع و با استناد به تکلیف قانونی ماده ۲۶ قانون برنامه ششم توسعه، تدوین سند ملی آمایش سرزمین مد نظر قرار گرفت و انجام آن به مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سپرده شده است.
آخرین دوره مطالعات سند ملی آمایش سرزمین در ایران، در قالب ۱۹ گروه مطالعاتی و با حضور بیش از ۷۰ نفر از صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه‌های جمعیتی، محیط‌زیست، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انجام شد که ماحصل آن تدوین بیش از ۴۰ جلد گزارش پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین بود.
این گزارش در ۱۴۳ صفحه گردآوری شده است. مدیریت این مطالعه بر عهده دکتر هدایت فهمی و دکتر محسن ابراهیمی خوسفی بوده و حمید مصاحبی، بهارک محمدی، آرمان کیوانیا، نگار نجار، عطیه نظری و مریم اقدام در انجام این مطالعه مشارکت داشتند.
بخش مطالعات آب سند آمایش سرزمین، در زمستان ۹۹ منتشر شده و در روزهای اخیر به طور رسمی در اختیار رسانه‌ها قرار گرفته است.