هر ساله در کمیته میراث جهانی یونسکو هر کشور به میزان سهمیه مشخصی که دارد، پرونده آثار، بناها، مناظر فرهنگی و یا مناظر طبیعی خود را ارائه داده و در این کمیته برای ثبت جهانی این آثار تصمیم گیری می‌شود. در سال جاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قصد دارد با پرونده کاروانسراهای ایرانی به اجلاس کمیته جهانی برود.
در این پرونده ۵۶ کاروانسرا وجود دارد که در هفته‌های گذشته مورد بازدید ارزیابان یونسکو قرار گرفتند. این کاروانسراها در اقصا نقاط ایران از جمله استان اصفهان قرار گرفتند و قرار است پس از رفع ایرادات پرونده، برای ثبت جهانی آن‌ها در جلسه آینده کمیته میراث جهانی یونسکو تصمیم گیری شود تا شاید پرونده کاروانسراها به عنوان بیست و هفتمین ثبت جهانی ایران نام گیرد.
از این تعداد ۵۶ کاروانسرا تعدادی در استان اصفهان هستند که شهرام امیری، سخنگوی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان درباره آن‌ها به خبرنگار مهر گفت: ۹ کاروانسرای امین‌آباد، مهیار، مرنجات، گبرآباد، گز، جهادآباد، کوهپایه، نیستانک و مجموعه هتل عباسی از استان اصفهان در پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران قرار دارند. تمام این کاروانسراها متعلق به دوره صفوی هستند، به جز کاروانسرای «نیستانک» که قاجاری محسوب می‌شود.
یادگار شاه عباس در آستانه جهانی شدن
وی اظهار داشت: از نظر کاربردی دو کاروانسرا وجود دارد، یک نوع از کاروانسراها در داخل از شهرها بودند که کالا در آن‌ها انبار و به فروش می‌رسیده است؛ این مدل کاروانسراها در میدان نقش جهان و اطراف چهارباغ اصفهان به وفور یافت می‌شود که شاخص‌ترین آن‌ها نیز کاروانسرای عباسی یا هتل عباسی است. همچنین کاروانسراهای خارج از شهر بیشتر به عنوان استراحت‌گاهی بین راهی بودند.
امیری ادامه داد: در حدود چهار هزار سال اصفهان در میانه جاده ابریشم، شرق و غرب جهان را به یکدیگر متصل می‌کرد. این ارتباطات با انگیزه تجارت آغاز و سپس به ارتباط اجتماعی و فرهنگی گسترش می‌یافت. در برخی ادوار تاریخی از جمله دوران صفوی، این روابط تجاری به واسطه نوع نگاه حاکمان گسترده‌تر می‌شود.
سخنگوی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان با بیان اینکه «حاکمان صفوی به دلیل نیاز به ارتباط با عثمانی و اروپا همچنین سرزمین‌های شرق، اقدام به گسترش ارتباطات تجاری، سیاسی و اجتماعی داشتند و در نتیجه راه‌ها توسعه یافت»، تاکید کرد: ساخت کاروانسراها از اواسط دوره صفویه و در زمان حکومت شاه عباس اول صفوی آغاز شد. شاه عباس در بحث تجارت آگاهی داشت و به این نتیجه رسید که باید اقدام به جاده‌سازی و تأمین امنیت کاروان‌ها کند.
وی افزود: از آنجایی که تا زمان شاه عباس صفوی مسیر دقیق و درستی وجود نداشت و کاروان‌ها مجبور به گذران اوقات در بیابان‌ها بودند و یک سفر ماه‌ها به طول می‌انجامید، شاه عباس صفوی دستور ساخت کاروانسراهای مختلفی را در راه‌های اصلی سرزمین صادر کرد. با توجه به اینکه در آن زمان، اصفهان پایتخت ایران صفوی بود، بخش قابل توجهی از کاروانسراها در این منطقه ساخته شد. در دوران صفوی در حدود هزار کاروانسرا در ایران ساخته شد و در دوران بعدی از جمله زندیه و حتی قاجار این یادگارها حفظ و ساخت آن‌ها ادامه پیدا کرد.
ایران ۵۹ کاروانسرا را در یک پرونده به یونسکو ارائه داده است
امیری تاکید کرد: به دلیل سهمیه محدود ایران برای ثبت آثار جهانی، با یک هوشمندی پرونده‌های چند بنایی و زنجیروار به یونسکو ارائه می‌شود. به عنوان مثال در سال‌های گذشته ۹ باغ ایرانی با یک شماره به ثبت جهانی رسیدند و چند قنات مهم نیز همگی در یک پرونده ثبت شدند تا از این سهمیه به بهترین شکل استفاده شود. از همین روی بیش از ۵۰ کاروانسرا قرار است در یک پرونده ثبتی به یونسکو ارائه شود.
وی درباره روند آماده‌سازی پرونده کاروانسراهای ایران، توضیح داد: برنامه‌ریزی و کارهای اولیه این پرونده از دو سال پیش آغاز شد و پرونده تدوین، مستندسازی و به کمیته ثبت جهانی یونسکو ارائه شد. در اولین مرحله پرونده کاروانسراهای ایران تأیید و به مرحله کارشناسی رسید؛ در همین راستا ارزیاب یونسکو برای بررسی پرونده کاروانسراها به ایران سفر کردند. در حدود دو هفته پیش ارزیاب یونسکو وارد استان اصفهان شد و از ۹ کاروانسرای استان بازدید داشت. طبق آخرین گزارش‌هایی که به دست ما رسیده، ارزیاب یونسکو از شرایط کاروانسراها رضایت داشته است. او اعتقاد داشته که پرونده درست تدوین شده است.
سخنگوی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان افزود: البته در روزها و هفته‌های منتهی به حضور ارزیاب یونسکو تیم‌های مرمتی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان به انجام برخی پروژه‌های مرمتی و بازسازی اقدام کردند. این پروژه با سرعت بالا و برای سر و سامان دادن به وضعیت کاروانسراها از جمله کاروانسراهای گبرآباد، جهادآباد و مهیار انجام گرفت. در کاروانسرای مهیار وضعیت بسیار نابه‌سامان بود و در طول دو هفته سر و شکل کاروانسرا به شکل اولیه و مطلوب خود بازگشت.
کاروانسراهای به بخش خصوصی واگذار می‌شوند
امیری با اشاره به آینده کاروانسراها گفت: طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، قرار است کاروانسراهایی که کاربری خاصی ندارند، برای آن‌ها کاربری تعیین و برای بهره‌برداری به بخش خصوصی واگذار گردد. واگذاری کاروانسراها با روند ثبت جهانی یونسکو نه تنها تداخل ندارند، بلکه یونسکو تشویق به این کار می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: بنای تاریخی نیاز به رسیدگی روزانه دارند، با توجه به ازدیاد آثار تاریخی در استان اصفهان هیچ دولت و حکومتی توانایی اقتصادی رسیدگی به آن‌ها را ندارد. از همین روی با مشارکت بخش خصوصی امکان ادامه حیات بناهای تاریخی ایجاد می‌شود؛ البته واگذاری بناهای تاریخی که اجاره‌های بلند مدت بوده یک پروسه پیچیده و با حساسیت بسیار بالا است، اما نتایج مطلوبی دارد. از جمله این نتایج امکان آشنایی گردشگران داخلی و خارجی با فرهنگ محلی، ایجاد اشتغال، جلوگیری از مهاجرت به شهرها و ایجاد یک تأسیسات گردشگری ویژه است. کاربری‌ها تمام با ظرفیت تحمل بنا سازگار هستند.
سخنگوی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان اظهار داشت: کاروانسراهای کوهپایه و مادرشاه به بخش خصوصی واگذار شده و کاربری اقامتی دارند و کاروانسراهای گز و مهیار نیز در آستانه واگذاری به بخش خصوصی هستند. وزارت میراث فرهنگی تنها اجازه واگذاری بناهای شاخص ملی نظیر تخت جمشید، چهلستون و غیره را به بخش خصوصی ندارد.
